Kimyo fakulteti noorganik vanalitik kimyo kafedrasi

Aralash kompleklar.

Me

⁺ →Am-X^- ; Am-trioktilamin (TOA) difenilguanidin

X ^--galogenlar, - CN, SCN- va xok.

[MeAm_mX_n]X ^– ning ichki yoki tashqi sferada bo‘lishi pH ga bog‘liq bo‘ladi, m+n metallning koordinatsion sonidan katta bo‘lmasa aralash kompleks hisoblanadi.

Aralash komplekslar asosan ekstraksiyada qo‘llaniladi.

Ichki kompleks birikmalarning asosiy turlari.

Органик реагентлар ва уларнинг хелатлари, ранглилиги, хелатларнинг асосий турлари: нейтрал, катионли, анионли, бир турли, аралаш, координацион тўйинган.

Аналитик кимёда кўпчилик ҳолларда полидентант хоссаларини ҳосил қилувчи лигандлар қўлланилади. Органик реагентларнинг анорганик бирикмалар ионлари билан ҳосил қиладиган бирикмалари ҳалқа (хелат) характерга эга. Бунинг учун органик реагент бидентант ёки полидентант характерга эга бўлиши керак . Бундай комплекс бирикмаларнинг барқарорлиги ҳалқалар сони ва ҳалқа аъзолари сони билан аниқланади. Бундай эффектни хелат эффекти дейилади. 5ва 6 аъзоли ҳалқалар тутган комплекс бирикмалар энг барқарорлиги билан ажралиб туради, уларда лиганддаги аплент бурчаклар унинг деформацияланиши натижасида пайдо бўладиган кучланиш энг камдир. Масалан нинг оксалат кислота билан комплекси (5 аъзоли) қаҳрабо кислотаси билан ҳосил қиладиган етти аъзоли комплексига қараганда барқарордир.

Битта комплекс ҳосил қилишга тўғри келадиган ҳалқалар сонининг ортиши ҳам комплекс бирикмаларнинг барқарорлигини оширади. ЭДТА Са2 ёки билан учта беш аъзоли ҳалқа ҳосил қилади ва барқарор.

Аралаш комплеклар.

Am-триоктиламин

X ^- -галогенлар, - CN, SCN- ва хок.

X ^–нинг ички ёки ташқи сферада бўлиши pH га боғлиқ бўлади, m+n металлнинг координацион сонидан катта бўлмаса аралаш комплекс ҳисобланади.

Аралаш комплекслар асосан экстракцияда қўлланилади.

Ички комплекс бирикмаларнинг асосий турлари.

4. 
   Полифеноллар ва оксокислоталар Солицил кислотаси ва унинг сулфоҳосилалари, хромотроп кислотаси ва ҳосилалари, диоксинафталин
   

ва ҳок;

, , ,

Bu organik reagentlar o‘zi rangsiz, xromofor guruhlar tutmaydi, shuning uchun ularning xromofor xossaga ega bo‘lgan metallar bilan rangli birikmalar hosil qiladi (Cu, Cr, Co, Ti, V) va boshqalar. Bularning reaksiyalari yuqori tanlab ta’sir etuvchan ammo sezgirligi kam.

5. 
   -OH guruhlari tutgan trifenilmetan, bo‘yoqlari alizarin, algominon, xromazurol S, pirokatexin binafshasi, fluoronlar, oksiflovan bo‘yoqlari, marin tipidagi va boshqalarning IKB lari.
   

Bunday reagentlar rangli bo‘ladi, yani xromofor xossaga ega o‘tish metallari va boshqa metallar bilan reaksiyaga kirishadi. Tanlab ta’sir etuvchanligi kam, ammo sezgirligi yuqori Ԑ≈ 10⁴-10⁵ , pH- indiqator xossalariga ega (eritma pH i asosida o‘z rangini o‘zgartiradi). Ularni kompleksonometriyada metalloxrom indikatori sifatida spektrofotometriyada ishlatiladi.

6. 
   O‘zida OH ­^– va N tutgan IKB lar.
   

Amin azoti tutgan organik reagent ( 8 oksixinolin, EDTA, KO) va boshqalar;

Azo birikmalar

;

Azometin bo‘yoqlari birikmalari

juda ko‘p metall ionlari bilan birikadi, reaksiyalari sezgir, tanlab ta’sir etuvchanligi kam. Azobirikmalar PAN, PAAF, PAAK va boshqalar bular juda ko‘p anabazin, xinolin, tiazol va boshqalar asosidagi azobirikmalar.

7. 
   Nitrozo (=NO) yoki oksim guruhlari (=N-OH) tutgan organik reagentlar: α- nitrozo –β- naftol , DMG , nitrozo – R-tuzi, kupferon boshqalar ko‘pincha Cr, Cu, Fe, Ni, Pd ni gravimetrik aniqlashda ishlatiladi. Kupferondan boshqa barcha reagentlar tanlab ta’sir etuvchandir.
   
8. 
   Tion(=C=S) va tiol ( ) guruxlar tutgan organik reagentlar. Bularga ditizon, ditiokarbamatlar, ksantogenatlar, tiomochevina, 8- merkaptoxinolin va boshqalar. Bular og‘ir metallar bilan Bi, Cu, Cd, Hg, Ag, Pd, Fe, Zn, bo‘lib suvda erimaydigan sulfidlar hosil qiladi. Ular komplekslari suvda erimaydi ammo, organik erituvchilarda ekstraksiyalanadi va ajratish-konsentrlash holida fotometriyada qo‘llaniladi.
   

Ditiol (1 metil 3,4 dimerkaptobenzol).

Merkaptoxinolin (tiooksin, tioksin) : ;

Merkaptobenztiazo (kaptoks) : ;

9. 
   Organik asos xossasidagi organik reagentlarning IKB lari. α,α - Dipiridil, 1, 10 fenontralin, Diantipirilmetan va ularning xosilalari: Diantipiridilmetan(DAM)
   

Bu yuqori tanlab ta’sir etuvchan: Cu, Fe, Co,Ni, α,α - Dipiridil va phen bilan ; Ti, Ge, Sb, Sn, DAM bilan birikadi (Ԑ≈60000)

Ar- NH₂+NO^-₂+H⁺→[Ar-N=N]+ H₂O diazoniy tuzi

Koordinatsion to‘yingan elektroneytral IKB lar ekstraksiyasi

Koordinatsion to‘yingan elektroneytral IKB lar hosil bo‘lishida markaziy atomning reagent bilan valent bog‘lar hosil qilish imkoniyati to‘la amalga oshgan bo‘lsayu , ammo koordinatsion bog‘lar hosil qilish imkoniyati to‘la amalga oshmagan bo‘lsa, u holda biz koordinatsion to‘yingan elektroneytral IKB lar bilan ish tutayotgan bo‘lamiz. Bunday IKB ning ekstraksiyalanish qobiliyati u gidratlangan yoki gidratlanmaganligiga bog‘liq bo‘ladi.

Agar markaziy atomning koordinatsion soni metall kationinig ikkilangan zaryadiga teng bo‘lsa, asosan koordinatsion to‘yingan elektroneytral IKB lar hosil bo‘ladi va ularda koordinatsion o‘rinlar bo‘lmaydi. Bunday komplekslar o‘zida gidratlangan ( metallga koordinatsiyalangan) suvi bo‘lmaydi. ( Zn²⁺, Fe³⁺, Ni²⁺, Co²⁺, Pt⁴⁺, Cr³⁺, -koordinatsion soni 6 ga teng); Cu²⁺, Cd²⁺, Hg²⁺, Au³⁺ koordinatsion soni 4 ga teng; Au⁺, Cu⁺ koordinatsion soni 2 ga teng. Ca²⁺ koordinatsion soni 8 ga teng [Ca(NH3)8Cl2] agar metallning koordinatsion soni uning ikkilangan zaryadidan katta bo‘lsa u holda neytral IKB o‘zida bo‘sh koordinatsion o‘rinlar tutadi va ular suv molekulalari bilan to‘lishi mumkin. Bunday gidratlangan IKB larni (koordinatsion to‘yinmagan) Chunki kompleks bunda xelat hosil qiluvchi reagentga nisbatan to‘yinmagan, xaqiqatda esa bu koordinatsion sferasi to‘lgan (suv xisobiga oddiy aralash komplekslardir) Koordinatsion to‘yingan elektroneytral IKB lar ekstraksiyasiyalash uchun qoordinatsiyalanishga faol bo‘lgan (yoki vodorod bog‘lar xosil qilishga faol bo‘lgan) organik moddalar yordamida suvni siqib chiqarish kerak. Bunday modda sifatida o‘zida kislorod tutgan organik erituvchilar, spirtlar, ketonlardan foydalanish mumkin. Masalan , spirtlar suvni siqib chiqaradi yoki ular bilan mustaxkam vodorod bog‘lar hosil qiladi. Bunday hollarda ekstraksiya erituvchining tabiyatiga bog‘liq bo‘ladi.

Koordinatsion to‘yingan IKB lar hosil qilish mumkin:

3⁺,4⁺ valentli metallar koordinatsionnogo tuyingan IKBlar xosil bulishiga olib keladi.Masalan, Al³⁺, Ga³⁺, In³⁺, Fe³⁺,Cr³⁺,Bi³⁺ va turt valentli Zr⁴⁺, Hf⁴⁺, Th⁴⁺,U⁴⁺, Pu⁴⁺,Np⁴⁺

Bidentatli organik reagentlar Bilan kuyidagi kationlar tuyinmagan koordinatsionnogo IKB lar xosil kiladi: Tl⁺, Li⁺, NpO2⁺ va ularning aktinoidlar katoridagi analoglari. Ikki zaryadli kationlar : Ca²⁺, Sr²⁺,Ba²⁺,Co²⁺,Fe²⁺, Mg²⁺, Mn²⁺, Zn²⁺.

Uch valentli kationlar :Siyrak yer elementlari ionlari va aktinidlar

Masalan, ditizon Bilan , 8- oksixinolin bilan, dietilkarbominat bilan, asetilaseton bilan:

Ditizonat 8 oksixinalinat Dietilditiokarbominat Asetilasetonat

Bunday IKB larni ekstraksiyalashda kuyidagi xarakterli muvozanat urnatilishiga boglik buladi:

1. 
   Kompleks xosil bulishi Men+ +nA = MeAn  .  kanchalik katta bulsa , shunchalik K_ex katta va IKB shunchalik kuchli kislotali eritmada ekstraksiyalash mumkin.
   

Masalan: asetilaseton So (II) barkaror digidrathosil qiladi.

Bu kompleks benzol bilan ekstraksiyalanmaydi, spirtlar va ketonlar bn ekstraksiyalanadi. Spirtlar bilan ekstraksiyalanganda gidrat suvi spirt bilan almashinadi yoki suvning aktivligini blokada kilinadi (orab oladi ) chunki gidrad suvi boshka suv molekulalari bilan yana vodorod bugi x/k adi va kompleks ekstraksiyalanmaydi

Agar organik ligand malum dentantlikga yega bolib metaldning Xamma koordinatsion orinlarini egallasa koordinatsion toyingan I.K.B xosil boladi. Koordinatsion toyingan I.K.B lar aktiv kislorod tutgan va aktivligi kam bo‘lgan kislorod tutmagan ekstragentlar yordamida xam ekstraksiyalanaveradi. Bunday xollarda ekstraksiyada erituvchining tabiati xal kiluvchi rol oynamaydi, lekin bazi xollarda koordinatsion toyingan I.K.B ni kislorod tutmagan aktivligi kam bolgan org.erituvchilar (xloroform SCl₄ va hok.) bn ekstraksiyalash tanlab tasir yetuvchi boladi