Kimyo fakulteti noorganik vanalitik kimyo kafedrasi

MA’RUZA 8

Ajratishning xromatografik metodlari

Xromatografik jarayonning umumiy tushunchalari. Xromatografik metodlar klassifikatsiyasi.

Agar aralashma komponentlari turli fazalarga bo‘lsa ularni ajratish unchalik kiyinchilik tug‘dirmaydi. Agar aralashma komponentlari bir fazadan iborat bo‘lsa ularni ajratish sezilarli darajada qiyinlashadi. Bunday hollarda ayrim komponentlarning agregat xolatlarini uzgartirishga tug‘ri keladi. Masalan, ularni cho‘kmaga tushirish, kimyoviy yoki fizikaviy ajratish metodlarini kullashga tug‘ri keladi. Bu ikki usul asosida kinetik xodisa yoki fazaviy muvozanat yotadi.

Keng qo‘llamda ma’lum bo‘lgan ajratish metodlari - disstillatsiya kristallizatsiya, ekatraksiya va adsorbsiya asosida fazoviy muvozanatning o‘zgarishi yotadi. Bu jarayonlarda aralashmani tashkil etuvchi moddlar molekulalari fazalar orasidagi taqsimlanishga intilib ikki faza chegara sirtidan o‘tadi. Bunda ularni xar biri doimiymuvozanat konsentratsiya o‘rnatiladi. Agar ajratiladigan aralashma komponentlari xossalari bir-biriga yakin bo‘lsa, u holda faqatgina ajratish elementar aktini juda ko‘plab marta takrorlansagina ajratish yetarlicha bo‘lish mumkin. Bunday jarayon, masalan, nasadkali yokt rektifikatsion kolonalarda amalga oshiriladi. Bu kabi hollarda tula ajratish fakat oddiy sistemalar uchun mumkin ekanligini ta’kidlash lozim. Kinetik hodisalardan foydalanilgan holda chegara sirt buylab, bir yunalishda faqat bir modda molekulalari o‘tadi. Agar aralashma komponentlarini ajratinshi fazalardan birini ikkinchisina nisbatan harakatlanishiga asoslangan bo‘lsa, molekulalarni

tutish va chegara sirtidan utayotgan molekulaning uzoqlashuvi, harakatchan fazaning doimiy harakati tufayli amalga oshadi. Xuddi fazaviy muvozanatdagi xarakatchan fazadan chiqgan molekulalar unga qaytadi, biroquni oldingi element xajmiga emas balki yangisiga tushadi.

Ajratish jarayonida fazaviy o‘tishlar ko‘p marta takrorlansa u xolda ajratilishining yuqori efektivligini ta’minlash mumkin. Fazoviy o‘tishlar chegara sirti bilan bog‘lik,. Xarakatchan va xdrakatsiz, fazalar katta o‘zaro ta’sir etish sirtiga ega bo‘lishi kerak. Undan tashqari ajratishning effektivligini kamaytiradigan diffuzion jarayonlarni mavjudligi tufayli ikkala faza ham nisbatan katta bo‘lmagano‘zaro ta’sir qavati qalinligiga ega bo‘lishi kerak.

Bu talablar xromatografik ajratish metodlarida ma’lum darajada bajariladi. Xromatografiya deb - modda diskret fazasining sorbent kavati buylab faza oqimimda harakatlanishiga asoslangan, sorbsion hamda aktlarning kuplab takrorlanishi bilan bog‘lik, bo‘lgan jarayonga aytiladi.

Murakkab aralashmani (xlororofillni) xromatografik ajaratib birinchi bulib 1903 yildan svet M.S. tomonidan amalga oshiriladi.

Xromatografik ajratish alohida komponentlarni kolonka buylab (yupka yuza buylab) turli xil tezlikda harakatlanib bir vaktning o‘zida turli xil yul bosib bir-biridan ajratishiga asoslangan.

Kolonkadan utuvchi erituvchini elyuent, moddaning elyuent bilan birga xarakatlanish jarayoni elyuirlash deyiladi.

Xromatografiyada moddaning ikki faza orasida taasimlanishi kuzatiladi, bunda moddaning [S] konsentratsiyasi 1-chiziqcha fazada kamayadi. P-fazada esa S² S₂/S₁=K bo‘lguncha ortadi. Bunda K-taqsimlanish koeffitsienti xar bir Ci ga ikkinchi fazadagi S₂tug‘ri keladi. Bu bog‘lanish doimiy haroratda tug‘ri chiziqli yoki yanada murakkabroq bo‘lishi mumkin. Modda chekli eruvchi bulganda murakkablashadi, shuning uchun P-fazada tuyinish ketadi va moddani konsentratsiyasi P-fazada doimiy bo‘ladi



Jarayonlar uchun chiziqli bo‘lmagan izotermalar kimyoviy o‘zaro ta’sir bo‘ladigan hisobga olinishi murakkab bo‘lgan faktorlar ta’siri xarakterlidir. Bunda tug‘ri chiziqli sohalarni tanlash va bu konsentratsiyalar bilan ishlash kerak.

Xromatografiya uchun ikkita jarayon xarakterl dir.

1. 
   Sorbsiya-bu moddaning molekula, ionlar va birikmalar xarakatsiz
   faza bilan boglanishning turlicha mustagkamligi gisobida
   yutilishidir.
   
2. 
   Sharoit uzgartirilganda xaroart, erituvchilar ta’siri ostida
   sorbsiyaga teskari bulgan jarayon - desorbsiya ketadi, modda yana
   eritmaga yoka gaz fazasiga o‘tadi.