*Kirish *Asosiy qisim: Boshqaruv hisobi” fanining predmeti va usullari, uning nazariy asoslari

Rejali (taxminiy) tannarx bo’yicha xarajatlar hisobi usuli normativ usulga qaraganda ko’proq qo’shimcha afzalliklarga ega. Unda normativ hajmlarga nisbatan rejalashtirilgan hajmlarni chuqurroq asoslanganligi, taxminlar aniqligi nazorat samaradorligini oshirishni ta’minlaydi. U mavjud ishlab chiqarish resurslarini hisobga olgan holda materiallar, yoqilg’i, energiya, ish haqi va boshqa xarajatlarni progressiv normalaridan kelib chiqib tashkil etiladi. Bu usulning asosiy afzalligi shundaki, unda rejali xarajatlar erishilgan natijaga emas, balki kelgusidagi taxminga asoslanadi.
Texnologik jarayonga nisbatan xarajatlar hisobini jarayonli va buyurtmalar bo’yicha tashkil etish mumkin.
Mahsulot tannarxini aniqlashning jarayonli usulidan mahsulot ishlab chiqarishda xomashyoning bir necha jarayondan o’tganidan so’ng tayyor mahsulot holiga keladigan ishlab chiqarishlarda foydalaniladi.
Tannarxni kalkulyatsiya qilishning jarayonli usuli uzluksiz, bir necha bosqichdan iborat jarayonlar bo’yicha ko’p miqdordagi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalarda qo’llaniladi. Bunda mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish ikki usulda amalga oshiriladi:
– o’rtacha hisob usuli. Mazkur usulda xarajatlar, shu jumladan, hisobot davri boshidagi qoldiq summasi ham qo’shilib, shu davrda ishlab chiqilgan shartli tayyor mahsulot birligiga bo’linadi;
– FIFO usuli. Bunda hisobot davri boshidagi tugallanmagan ishlab chiqarish qoldig’i tugatiladi, so’ngra yangi mahsulot ishlab chiqarish amalga oshiriladi. FIFO usulini qo’llashda birmuncha qiyinchiliklar mavjud, biroq o’rtacha hisob usuliga nisbatan aniqroq hisoblanadi.
Xarajatlar hisobi jarayonli usulining ikki varianti mavjud: yarim tayyor mahsulotli va yarim tayyor mahsulotsiz.
Yarim tayyor mahsulotli usulda har bir oldingi qayta ishlangan mahsulot keyingi qayta ishlov uchun yarim tayyor mahsulot hisoblanadi va u tashqariga sotilishi mumkin. Bu yarim tayyor mahsulotlarni haqiqiy, normativ yoki rejali tannarx bo’yicha, hisob-kitob yoki mahsulotni sotish baholari bo’yicha baholash zaruratini belgilaydi. Bu variantda yarim tayyor mahsulotlar qiymati alohida 2110 - "O’zida ishlab chiqarilgan yarim tayyor mahsulotlar" nomli aktiv hisobvaraqda aks ettiriladi.
Yarim tayyor mahsulotsiz usulda har bir qayta ishlov bo’yicha, asosan, faqat ishlov berishga ketgan xarajatlar olinadi. Tayyor mahsulot tannarxi xomashyo, dastlabki materiallar xarajatlari, barcha qayta ishlash xarajatlari va boshqa ishlab chiqarish xarajatlarini umumlashtirish bilan aniqlanadi. Bunda faqat tayyor mahsulot tannarxi kalkulyatsiya qilinadi.
Misol. Korxona erkaklar poyabzali ishlab chiqaradi. Ishlab chiqarish uchta jarayonda tashkil etilgan. Quyidagi ma’lumotlar mavjud:
– hisobot davrining birinchi choragida 2400 dona mahsulot ishlab chiqarilgan;
– dastlabki ishlov uchun xomashyo va materiallar sarflangan — 840 000 ming so’m;
– oraliq mahsulotlarga xarajatlar qilindi – 240 000 ming so’m;
– tayyor mahsulot holiga keltirish uchun mablag’lar sarflandi – 120 000 ming so’m.
Bunda jarayonlar bo’yicha tannarx aniqlash quyidagi tartibda amalga oshiriladp:
1-jarayon – 840 000/2 400 = 5 600
2-jarayon – 240 000/2 400 = 1 600
3-jarayon – 120 000/2 400 = 800
Jami: 1 200 000/2 400 = 500.
Yuqoridagi hisob-kitoblardan ko’rinib turibdiki, bir birlik mahsulotning haqiqiy tannarxi 500 ming so’mni tashkil etadi.