Kirish dunyo miqyosida aholiga transport xizmati ko‘rsatish, jumladan, yo‘lovchilarni tashishga bo‘lgan ehtiyojini qondirish, yo‘nalishlarda transport vositalarining ekspluatatsion ko‘rsatkichlarini optimallashtirish,
Yüklə 24,59 Kb.
|
1 2
Dunyo miqyosida aholiga transport xizmati ko‘rsatish, jumladan-fayllar.org|
Ma’lumki, fanda transportning yangi turlari, an’anaviy va noan’anaviy turlari kabi tushunchalar mavjud. Ko’p ishlatiladigan “transportning yangi turlari” tushunchasi nisbiy bo‘lib hisoblanadi, chunki yangi g’oyalarni amalga oshirish muddatlari katta bo‘lishi mumkin, shu sababli xorijda “transportning noan’anaviy turlari” atamasi qabul qilingan. Тransportning noan’anaviy turlarining paydo bo‘lishi ikkita asosiy sabab bilan shartlanadi: birinchidan, ko’pgina mamlakatlarda an’anaviy transport turlarining avvalambor ekologiya, bog’lanish tezliklarining yetishmasligi, oshirilgan transport xarajatlari, shuningdek ba’zi bir transport turlarining tashish qobiliyatining yetishmasligi bilan bog’lanadigan inqirozli holati; ikkinchidan, ishlab chiqarish, aholi, urbanizatsiya, sayyohlikning ortishi, shuningdek, vaqtni tejashga bo‘lgan intilish va hokazolar bilan bog’lanadigan o’sib borayotgan transport ehtiyojlari sharoitlarida ilmiy-texnik rivojlanishning zamonaviy darajasi bilan ochilgan yangi imkoniyatlar bilan shartlanadi. Shaharlarda aholi va transport oqimining tez suratlar bilan o’sishi, ko’cha-yo‘l tarmoqlarida tirbandlik miqdorining oshishiga sabab bo‘lmoqda. Buning natijasida yo‘lovchilarning manzillariga o’z vaqtida yetib bormaslik muammolari kelib chiqmoqda. Mazkur muammolarning yechimi, shuningdek, transport harakati tezligini oshirish, atrof-muhitga chiqariladigan zaharli gazlar miqdorini kamaytirish, aholiga qulayliklar yaratish, tashish tannarxini kamaytirish, energiya tejash, xavfsizlik masalalari jamoat transportida tashishning yangi texnologiyalarini yaratish zaruratini keltirib chiqarmoqda. Amalda ana shunday zamonaviy texnologiyalar rivojlangan davlatlarning yirik shaharlarida qo’llanmoqda, ba’zilari sinovdan o’tkazilmoqda va ba’zi qiziqarli g’oyalar ham mavjud. Shu o’rinda ta’kidlash joizki, uchuvchi apparat g’oyasini amalga oshirish muddati 500 yilni, radio – 50 yilni, telefon – 30 yilni, televideniye – 12-14 yilni, lazer nuri – 3 yilni tashkil etgan. Shu sababli, har qanday texnik loyihani amalga oshirish mumkin bo‘ladi, biroq har qanday g’oyani amalga oshirishning maqsadga muvofiqligini, uning hayotiyligi iqtisodiy va ekologik bezararligibilan bog’liq. Energiyani tejashga uglevodorod yoqilg’isidan voz kechish va avtobuslarni elektr va bioyoqilg'iga o'tkazish orqali, yo‘l harakati xavfsizligi muammosini uchuvchisiz transport texnologiyalari yordamida hal qilish mumkin, ular allaqachon Google, Uber va Tesla kabi kompaniyalar tomonidan joriy etilmoqda. Transport tirbandligi muammosi esa turli shaharlarda turli yo‘llar bilan yechilmoqda. Masalan, ajratilgan bo‘laklarda harakatni tashkil etish, uchadigan taksilarning yangi modellarini ishlab chiqish va shu kabilar. Jamoat transporti harakatiga imtiyozlar berish masalalari juda ko’p yillardan buyon turli davlatlarda, turli shakllarda amalga oshirilib kelinmoqda. Masalan, jamoat transporti harakatini alohida bo‘lakda tashkil etish (8.4 da batafsil ma’lumot keltirilgan), svetofor ob’yektlari ish rejimlarida transport oqimida jamoat transportini hisobga olgan holda imtiyoz berish masalalari shular jumlasidandir. Hozirgi kunda rivojlangan davlatlarning Kuritiba (Braziliya), Istanbul (Тurkiya), Manxetton (AQSh) va boshqa yirik shaharlarida “BRT” (Bus Rapid Transit) ya’ni “Tezyurar avtobus” tizimi keng qo’llanilib kelinmoqda. Jamoat transporti uchun alohida bo‘lak “BRT” tizimini qo’llash ularning jozibadorligini oshirish bilan birga, samaradorligi va ishonchliligini ham oshiradi, transport tirbandligi, shovqin, atrof-muhitga chiqariladigan zaharli gazlar miqdori, yonilg’i sarflarini kamayishiga olib keladi. Хitoyda transport tirbandligi yuqori bo‘lgan avtomobil yo‘llarida “avtobus-tunnel’” yoki “avtobus-portal” nomli transport harakatini tashkil etish bo‘yicha 2016 yil bahorida sinovlar o’tkazildi . Mazkur transport kelajak avtobusi deya tanishtirildi, uning kengligi 7,8 m, balandligi 4,8 m bo‘lib, 300 nafar yo‘lovchilar sig’dira oladi. Mazkur transport maxsus rel’slarda harakatlanadi va transport oqimi uning ostidan to’siqsiz o‘ta oladi. Shunga o‘xshash avtobus “Shenzhen Huashi Future Parking Equipment” kompaniyasi tomonidan 1400 nafar yo‘lovchilar sig’dira oladigan “3D Express Coach” gibrid “quyosh-elektr” mexanizmni Хitoyda transport tirbandligi yuqori bo‘lgan avtomobil yo‘llarida “avtobus-tunnel’” yoki “avtobus-portal” nomli transport harakatini tashkil etish bo‘yicha 2016 yil bahorida sinovlar o’tkazildi (2.2.2 a-rasm). Mazkur transport kelajak avtobusi deya tanishtirildi, uning kengligi 7,8 m, balandligi 4,8 m bo‘lib, 300 nafar yo‘lovchilar sig’dira oladi. Mazkur transport maxsus rel’slarda harakatlanadi va transport oqimi uning ostidan to’siqsiz o‘ta oladi. Shunga o‘xshash avtobus “Shenzhen Huashi Future Parking Equipment” kompaniyasi tomonidan 1400 nafar yo‘lovchilar sig’dira oladigan “3D Express Coach” gibrid “quyosh-elektr” mexanizmni ishlab chiqdi.Kelajakda jamoat transporti qazilma yoqilg'idan deyarli voz kechadi va qayta tiklanadigan manbalarga o'tadi. London ma’muriyati allaqachon shahar avtobuslarini qisman kofe quyqalaridan tayyorlanadigan bioyoqilg'iga aylantira boshladilar. Qahva chiqindilari butun shahar. bo‘ylab fabrikalardan, barlardan, qahvaxonalardan va restoranlardan yig'ilib, keyin qayta ishlashga yuboriladi. Yangi yoqilg'i zararli chiqindilarni 10-15 foizga kamaytiradi. Buning yetishmaslik muammosi kutilmaydi - London aholisi har yili o’zlaridan 200 ming tonna kofe chiqindilarini qoldiradi. Osloda 2019 yildan boshlab haydovchisiz elektrobuslar ishlashi rejalashtirilgan edi, 2025 yilga kelib Norvegiya ichki yonuv dvigatelli avtomobillarni butunlay taqiqlashni rejalashtirmoqda. Haydovchisiz elektrobus 12 yo‘lovchini sig'dira oladi va uning tezligi taxminan 20 km/soatni tashkil qiladi. Maxsus mobil ilova yordamida avtobusga qo'ng'iroq qilish mumkin bo‘ladi. Kutish vaqti 10 daqiqadan oshmaydi. Kelajakdagi shahar avtobuslari nafaqat yoqilg'i manbalari, balki tom ma'noda yashil rangga aylanadi. Jamoat transporti tomlarida tirik o'simliklarga ega bog'lar bo‘ladi. Bunday loyiha Madridda allaqachon paydo bo‘lgan va shaharning ekologik holatini yaxshilash va havoga zararli chiqindilarni kamaytirishga qaratilgan. Har bir bog' maxsus sug'orish tizimi bilan sozlanib, o'simliklar doimiy harakatga bardosh bera oladigan xususiyatga ega bo‘ladilar [25]. Ehtimol, yaqinda yo‘l haqi to'lash uchun kartalar sotib olishning hojati qolmas, ma'lum bir kiyimni kiyish kifoya bo‘lar. Masalan, Berlinda barcha transport turlari uchun bir yilga yo‘lkira kartochkasi o’rnini ham bosadigan krossovkalar ishlab chiqarildi. Shaharlarda jamoat transporti yoki velosipedlardan qoniqmaganlar uchun kelajakda uchadigan taksilar mavjud bo‘ladi. “Uber” kompaniyasi 2020 yilda Texas va Dubayda uchadigan taksilarni ishga tushirishni rejalashtirgan edi. Bunday taksi elektr dvigatelga ega kichik motorli samolyotdan iborat bo‘ladi. Yana shunga o'xshash boshqa variant (Dubayda) bu yo‘lovchi dronlari. Yo‘lovchi droni 100 kilogrammdan kamroq vaznga ega odamlarni tashiy oladi, uning maksimal tezligi 160 km/soatni tashkil qiladi, u havoda 30 daqiqadan ko'p bo‘lmagan vaqt bo‘la oladi va yo‘lovchilarni maksimal 50 kilometrgacha tashiy oladi Bundan tashqari, 2018 yilda Dubayda yana bir haydovchisiz jamoat transporti loyihasi – qisqa va o'rta masofaga sayohat qilish uchun mo'ljallangan maxsus avtomagistral liniyalari bo‘ylab harakatlanadigan avtonom kapsulalar taqdim etildi Asosiy g'ildirakning harakati ikkita torli rel’s bo‘ylab o'tadigan, juda tor, kam material sarflanadigan torli transport – yo‘l o'tkazgichlar narxi an'anaviylardan 10-20 baravar arzonroq, tayanchlar oralig'i besh kilometrdan iborat . 1.2.SHahar ichi yo’nalishlarini tashkil etish xususiyatlari. SHahar ichi yo’nalishlari va turlari; SHaharlarda qanday transport qo’llash va yo’lovchi tashishni tashkil etish,birinchi navbatda,shahrning turiga,ya’ni aholisining soniga,shahar hududing maydoniga va undan mavjud bo’lgan yo’llar va ularning konfiguratsiyasiga bog’liq bo’ladi.SHahar aholisining soniga qarab shaharlar quyidagi turlarga ajratiladi;
Juda yirik – aholi soni 2000-2500 mingdan ko’p; Yirik-aholisi 200-500ming nafar; O’rtach-aholisi 100-200ming nafar; Kichik-aholisi 100ming nafardan kam; SHahar ichi yo’nalishlarining turlari; 1.Diametral; 2.Radial; 3.Halqasimom; 4.Yarim halqasimon; 5.Tangensial; 6.Kombinatsiyalashgan; Ma’lumki,shahrlarda eng ko’p tarqalgan yo’lovchi tashuvchi transport – bu avtobus transportidir. Avtobus yo’nalishlari shahar maydonida joylashishga qarab quyidagi turlarga bo’linadi;diametral,radial,halqasimom,yarim halqasimon,tangensial,kombinatsiyalashgan. Foydalanish sharoiti va harakatlanish turlari; Oddiy
Qisqartirilgan
Tezkor
Ekspress
SHahar aholisiga qay darajada xizmat ko’rsatilyotganligi baholashda qo’llaniladigan ko’rsatkichlardan yana biri tarmoq zichligidir.Tarmoq zichligi shahar maydonida avtobus transporti yo’nalishlarining ko’pligni ko’rsatadi.Bu ko’rsatkich ham yo’lovchilar bekatga boorish uchun sarflaydigan vaqtining katta yoki kichikligni ko’rsatadi.Tarmoq zichligi avtobus yo’nalishlari uzunligi shahar maydoning yuzasiga bo’lib to’laniladi. SHahar ko’chalari va avtomobil yo’llaridan o’tgan avtobus yo’nalishlarini avtobus transporti tarmog’I deb ataladi.SHahar ichida joylashgan barcha turdagi (avtobus,trolleybus,tramvay va metropolitan) yo’nalishlarini birgalikda shahar yagona transport tarmog’ini tashkil etadi.
Iloji boricha ko’zlangan manzilga bitta transportda yetib olish; Manzilga kam vaqt sarf qilib tez yetib boorish; Transport vositasidagi yo’lovchilar soni uning me’yoriy sig’imdan katta bo’lmasligi; Yo’lovchilar xavfsizligni ta’minlash; Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlariga ko’ra,2021-yilning noyabr oyida yo’lovchi tashish transporti xizmatlari narxlari oktyabr 1,9% ga qimmatlashgan. SHuningdek,yo’lovchi tashish transporti xizmatlari narxlari noyabr oyida yil boshidan buyon o’rtacha 5,8% ga qimatlashgan kuzatilgan.
2020-yil yanvar-dekabr oylarida Ttransport turlari bo’yicha yo’lovchi tashish tarkibida avtomobil transporti yetakchilik qilmoqda.Uning jami yo’lovchi tashish hajmdagi ulushi – 99,1%ni tashkil etmoqda. Toshkent shahari – 19,2% Andijon viloyati – 12,3% Toshkent viloyati – 11,6% Farg’ona viloyati – 11,3% Samarqand viloyati – 7,9% Namangan viloyati – 7,8% Xorazm viloyati – 7,0% 1.3 SHahar atrofi yo’nalishlarini tashkil etish xususiyatlari. Shahar atrofida, shaharlararo (viloyatlar ichida, viloyatlararo) va xalqaro yo‘lovchilar tashish uchun ochiq tenderlar tashkil etish va o‘tkazish to‘g’risida Nizom O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Shahar atrofi, shaharlararo va xalqaro yo‘lovchilar tashish avtomobil transportida ochiq tenderlar tashkil etish va o‘tkazish masalalari to‘g’risida” 1999 yil 29 iyuldagi 368-sonli qarorini bajarish uchun ishlab chiqildi. Тender o‘tkazishgacha kamida 30 kun avval Komissiya ommaviy axborot vositalari orqali tenderning mazmuni, asosiy shartlari, tartibi, vaqti, uni o‘tkazish joyini e’lon qiladi. Ochiq tenderda qatnashishni xohlovchilar yozma buyurtma bo‘yicha, oldindan ularning qiymatini to‘lab, tender hujjatlari paketini Komissiyadan oladilar. Тender hujjatlari tarkibiga quyidagilar kiradi: shahar atrofida, shaharlararo (viloyatlar ichida, viloyatlararo) va xalqaro yo‘lovchilar tashish yo‘nalishlarini joylashtirish uchun ochiq tenderlar tashkil etish va o‘tkazish to‘g’risida Nizom; - tender qatnashchisi uchun yo‘riqnoma; - tender qatnashchisi to‘g’risida ma’lumotlar shakli; - tender takliflarining namunaviy shakli; - harakatlanuvchi tarkibning rusumi (turi), uning yoshi, shuningdek, yo‘lovchilar joylashishi uchun tabaqalashtirilgan ballar belgilash namunalari; - tender takliflarini to‘ldirish namunalari; - shaharlararo-viloyatlararo va xalqaro yo‘lovchilar tashish transportida xizmat ko‘rsatish uchun tuziladigan bitimning namunaviy shakli. Тender hujjatlari paketi bilan birga da’vogarga, Komissiyaga tender takliflari va ishtirokchi to‘g’risida ma’lumotlar berish uchun, konvert beriladi. Konvert ustiga tenderga qo‘yiladigan yo‘nalish (yoki yo‘nalishlar paketi)ning nomi yoziladi. Agar tenderga birdan ortiq yo‘nalish (yo‘nalishlar paketi) qo‘yilgan bo‘lsa, u holda har bir yo‘nalish (yo‘nalishlar paketiga) alohida konvert bo‘lishi lozim. Konvertda hech qanday chiziqlar yoki ajratib turadigan belgilar bo‘lishi mumkin emas. Da’vogar yo‘nalishda ishlash huquqi uchun tender taklifini taqdim etsa, bu uning tender shartlari bilan sinchiklab tanishgani va bu shartlarga rozi ekanini bildiradi. U tender takliflarini baholash tartibini bilib olgach, o‘z takliflari bo‘yicha taxminiy ballarni oldindan hisoblab chiqishi, ularni Komissiya talab etadigan parametrlar bilan solishtirishi va bu bilan tenderning boshqa ishtirokchilari o‘rtasida o‘zining potensial reytingini aniqlashi mumkin. Тransport vositalarining rusumi, yo‘lovchilarning umumiy sig’imini va ular bo‘yicha tabaqalangan ballarni Komissiya mustaqil ravishda belgilaydi. Yo‘nalishlarning tenglik tavsifini hisobga olib, ishtirokchilarning tender takliflarida harakatlanuvchi tarkibning qayd etilgan soni - parkdan foydalanish koeffisiyenti 0,6 dan ko‘p yoki oz bo‘lmasligini hisobga olib, jadvallar soni bo‘yicha e’tiborga olinadi. Shaharlararo-viloyatlararo yo‘nalishlarda yo‘lovchilarning umumiy sig’imi bo‘yicha ballar joylar sonining yig’indisi bo‘yicha belgilanadi, bunga 50 va undan ortiq kmlik shaharlararo-viloyatlararo yo‘nalishlarda yo‘lovchilarning sig’imi faqat komissiyaning tender takliflarida yo‘nalishning uzunligiga bog’liq holda ko‘rsatadigan o‘tirish joylari hisobga olinadi. Masalan, o‘tirish joyiga 180 yo‘lovchi joylashishi (4 ta avtobusning har birida 45 tadan o‘rin) baza hisoblanadi. Тashuvchi har birining o‘tirish joyi 55 tadan bo‘lgan 4 ta avtobusni taklif etadi, shunda umumiy yo‘lovchi sig’imi 220 o‘rin bo‘ladi, sig’imni oshirish koeffisiyenti 220:180 = 1.22, ball = 6,1 (5x1,22). Yo‘nalishga tender talablarida yumshoq yoki qattiq o‘rindiqli avtobuslar ishi uchun zarur bo‘lgan toifa (klass) albatta ko‘rsatiladi. Yo‘lovchilarni tashish xavfsizligini ta’minlash va yo‘nalishda haydovchilar ishining davomiyligiga bog’liq holda ularning ishi va dam olishi to‘g’risidagi qoidalar talablariga amal qilish uchun tender talablarida bir kunda ishlayotgan haydovchilar soni ko‘rsatiladi. Ishtirokchi tender takliflari shaklini to‘ldirish bilan o‘zining baho o‘lchovlariga aloqasi bo‘lmagan ma’lumotli takliflarni qo‘shmasdan, faqat so‘ralayotgan baho mezonlari bo‘yicha to‘la va mukammal axborot berishga majbur. Yong’in xavfsizligi tadbirlari bo‘yicha bajarilayotgan ishlar to‘g’risida qisqacha axborot berish lozim. Yo‘nalishda ishlash huquqi uchun da’vogar konvertga tender takliflarini o‘zi to‘g’risida ma’lumotlari bilan joylashtiradi va e’londa ko‘rsatilgan sana va vaqtdan kechikmasdan komissiyaga topshiradi. Konvertga solinadigan tender takliflari nusxalarining miqdori tender sanoq komissiyasi a’zolari soniga mos bo‘lishi kerak. Da’vogar taqdim etadigan tender takliflarini u imzolagan bo‘lishi (muhr bo‘lgan holatda u bilan tasdiqlanishi) kerak. Ishtirokchining tender takliflari noto‘g’ri to‘ldirilgan bo‘lsa, yoki boshqa holatlarda taklif etsa, komissiya uni rad qilishi mumkin. Komissiya har bir a’zo tomonidan tasdiqlangan shakl asosida natijalarni jamlaydi va har bir ishtirokchi bo‘yicha tender takliflari bahosining yakuniy ballarini aniqlaydi. Yo‘nalish (yo‘nalishlar paketiga) faqat bir da’vogar bo‘lganida, komissiya oldindan belgilanganidek, uning tender takliflari bo‘yicha ballari, yo‘nalish uchun kutilayotgan minimal balldan kam bo‘lmasligi sharti bilan ushbu yo‘nalishda ishlash huquqini mazkur tashuvchiga berish huquqiga ega, kutilayotgan minimal ball yo‘nalish (yo‘nalishlar paketiga) tender talablarida ko‘rsatiladi. Тender g’olibiga yo‘nalishda ishlash huquqini tasdiqlovchi guvohnomani topshirish va ular bilan bitim imzolashni bir vaqtda, komissiya a’zolarining ishtirokida o‘tkazish tavsiya etiladi. Yo‘lovchilarni shahar atrofi va shaharlararo tashishlarning farqli jihatlaridan biri ularning qatnov masofasida ekan. Ammo xalqaro tashuvlar masofasi shahar atrofi va shaharlararo tashuvlar masofasidan nafaqat katta, balki kichik bo‘lishi ham mumkin ekan. Muntazam xalqaro tashuvlarga bo‘lgan zarurat so‘nggi yillarda ortib bormoqda. Shu sababli mamlakatimizdan Rossiya, Qozog‘iston, Tojikiston va boshqa davlatlar shaharlariga avtobuslarda xalqaro tashuvlar amalga oshirilmoqda. Hozirda avtomobil transportida tadbirkorlik faoliyatini litsenziyalash tartibi va yo‘ nalishlarda yo‘ lovchilarni tashish uchun ochiq tenderlar tashkil etishni soddalashtirish bo‘yicha ishlar olib borilmoqda. http://fayllar.org Yüklə 24,59 Kb. Dostları ilə paylaş:
|
1 2