Kirish. Elektromagnitizm tabiati xaqida tassavurlarning rivojlanishi to’g’risida tarixiy ma’lumotlar

Lorens kuchideyiladi.

Lorens kuchi magnit maydon induksiyasi bilan tezlik vektoriga perpendikulyar bo’lib, uning yo’nalishi chap qo’l qoidasiga asosan aniqlanadi.

Agar chap qo’l kaftini o’nga zaryad tezligi ga perpendikulyar bo’lgan magnit maydon induksiyasining vartikal tashkil etuvchiaining chiziqlari kiradigan qilib tutib yoyilgan turt barmoqni musbat zaryad yo’nalishida ochilsa, u holda ga kirilgan bosh barmog’mizning yo’nalishi zaryadga ta’sir etuvchi - Lorens kuchining yo’nalishi ko’rsatadi.

Lorens kuchi har doim zaryadlangan zarraning yo’nalishiga perpendikulyar yo’nalgandir shuning uchun Lorens kuchi zarra ustida ish bajarmaydi. Demak zaryadlangan zarraga o’zgarmas magnit maydon orqali ta’sir etib ,uning energiyasini o’zgartirish mumkin emas.

2. a) Zaryadli zarra bir jinsli elektr maydonda xarakatlanayotgan bo’lsin. Elektronlar oqimi dastasini xosil qilish onson bo’lgani uchun elektronlar xarakatini qaraylik electron dastasiga tashqi ta’sir bo’lmasa qarshisida turgan ekranni O nuqtasiga borib tushadi. (rasm).

Elektron dastasi qoplam uzunligi l- bo’lgan zaryadlangan yssi kondensator qoplamalari orasidan o’tib ekranga kelib tushsin. Bu holatda magnit maydon nolga teng deymiz.Kuzatish aniq bo’lishi uchun kondensatorning ustki qoplamasi musbat zaryadlangan bo’lib, elektr maydon kuchlanganligiqoplamaning ustki qismidan paska qarab yo’nalsin kondensator ichidagi hosil bo’lgan elector maydonini bir jinsli deb qaraymiz. Kondensatordan ekrangacha bo’lgan oramiz L bo’lsin. Kondensatorga electronlar boshlang’ch tezlik bilan kirib. Unga elektr maydon tomonidan kuch ta’sirida o’z xarakat yo’nalishini uqi buyicha o’zgartiradi.

Kondensatordan chiqqandan so’ng oldingi yo’nalishi bilan burchak hosil qilgan holatda tezlanish bilan tekis tezlanuvchan xarakatlanadi.

Uning tezlanishi : kondensator ichida zaryadning xarakatlanishi vaqti bo’lib:

(1) masofaga siljib

tazlikka ega bo’ladi.

Chizmadan ko’rinib turibdiki zarra oldingi yo’nalish bilan

(2) burchak hosil qiladi.

U vaqtda kondensatordan chiqib ekranga etib kelguncha (2) ifodaga nisbatan yana qushimcha

(3) masofaga siljiydi.

O nuqtaga nisbatan umumiy siljish (2) va (3) ning yig’indisiga teng bo’ladi.

bu ifodani hisobga olib (2) ni qo’yidagicha yozamiz.

ko’rinib turibdiki,

Maydondan chiqqan zarra huddi kondensator markazidan oldingi yo’nalishiga nisbatan (2) bilan aniqlanayotgan burchak hosil qilib xarakatlangandek bo’lar ekan.

b) Zaryadli zarra bir jinsli magnit maydonda xarakatlansin.

Bu holatda tashqi elector maydon nolga teng zaryadli zarra tezlik bilan bir jisli magnit maydon induksiya vektoriga tik yo’nalishda kirib kelsa. Unga Lorens va Markazdan qochirma kuchlar ta’sir etib R radiusli aylana bo’yicha qo’yidagi tezlanish bilan harakatlanadi:

A gar tezlik faqat yo’nalishi bo’yicha o’zgarsa yoki faqat zaryadnnig ishorasi o’zgarsa ta’sir etuvchi kuchning yo’nalini o’zgartirmaydi(rasm). Ma’lumki markazga intilma tezlanish burchak tezlik orqali ko’rinishga ega. Bu ikkala tenglikni o’zaro tengligidan va ishorasini hisobga olsak hosil bo’ladi. Bunga siklik larmor chastotasideyiladi. Oxirgi ifodalardan, foydalanib, solishtirma zaryadlarni hisoblash mumkin.

Agar zaryad tezligi magnit maydon yo’nalishi bilan qandaydir burchak hosil qilsa, u vaqtda uning xarakati traiktoriyasi speraldan iborat bo’ladi/

3) Xoll effekti va uning qullanilishi.

Xoll tok o’tayotgan metal plastinkani tok yo’nalishiga tik holda magnit maydonoga joylashtirganda plastinkaning tokka parallel bo’lgan tomonlarida potensiallar farqini hosil bo’lganini aniqladi.

Bu hodisaning aniq fizaik maxfiyatini tasavvur qilish uchun qalinligi h-bo’lgan plastikadan j-tok zichliginin o’tkazaylik, bizga metalning elektr o’tkazuvchanlik nazariyasidan ma’lumki, tok zichligi quyidagicha ifodalanar edi