Kirish I bob bozor munosabatlarini shakllantirishi 1 Bozor iqtisodiyotining mazmuni va uning asosiy belgilari 2

1.2. Bozor tushunchasi va bozorning vazifalari
Bozor tushunchasi bozor iqtisodiyotining markaziy kategoriyasi bo’lib, iqtisodiyot nazariyasida ham, xo’jalik yuritish amaliyotida ham, barcha mamlakatlar tajribasida ham qo’llaniladigan ilmiy-amaliy tushunchadir.
Eng avvalo «bozor» va «bozor iqtisodiyoti» tushunchalarining bir-biridan farqlanishini ta’kidlab o’tishimiz lozim. Chunki, ko’incha bu ikki tushunchani bir xil ma’noda tushunish, ba’zi adabiyotlarda sinonim so’zlar sifatida qo’llash yoki ularni chalkashtirish hollari uchraydi. Bozor jamiyatda bozor iqtisodiyoti shakllangunga qadar mehnat taqsimotining ro’y berishi natijasida vujudga kelib, ijtimoiy takror ishlab chiqarishning ayirboshlash jarayonini o’z ichiga oladi. Bozor iqtisodiyoti esa bozor va bozor munosabatlarining tarixan uzoq davr mobaynida rivojlanishining natijasi sifatida paydo bo’ladi va bozor qonunlari asosida tashkil etiluvchi va faoliyat ko’rsatuvchi iqtisodiy tizimni anglatadi.
Bozor iqtisodiyoti takror ishlab chiqarishning hamma fazalarini: ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va nihoyat istemol jarayonlarini o’z ichiga oladi. Bozor esa faqat bitta fazani, ya’ni ayirboshlash fazasini o’z ichiga oladi.
Bozor tushunchasi yuzaki qaraganda oddiy tushunchaga o’xshab ko’rinadi, ayrimlar bozorni tovarlar sotiladigan va xarid qilinadigan joy deb o’ylashadi. Lekin uning ichki mazmuniga e’tibor berilsa, u ko’p qirrali bo’lib, mazmuni o’zgaruvchan ekanligini, turli davrlarda turli ma’noni anglatishini bilib olish mumkin. Bozor tushunchasi tovar ayirboshlashning kelib chiqishi va rivojlanishi bilan bog’liq bo’lib, u ibtidoiy jamoa tuzumining oxirlarida kelib chiqqan va dastlab tovar almashuv, tovar ayirboshlash joyi yoki maydoni degan mazmunni anglatgan.
Dastlab bozor ikki yoki bir necha qabilalarning a’zolari bir-birlari bilan tovar almashuv joyi sifatida namoyon bo’lgan bo’lsa, hunarmandchilikning rivojlanishi, shaharlarning kelib chiqishi bilan alohida maydonlar ajratilib, «bozor joyi» deb e’lon qilingan shu maydonda (joyda) kishilar oldi-sotdi qilishgan. Lekin hali u davrlarda tovar ayirboshlash T-T ko’rinishida, ya’ni bir tovarga boshqa tovarni ayirboshlash shaklida bo’lib, o’z tovarini boshqa tovarga ayirboshlashda vaqt va masofa bo’lmagan, birdaniga bir vaqtning o’zida o’sha joyda ayirbosh sodir bo’lgan. Lekin tovar ayirboshlash rivojlanib uning ziddiyatlari kuchayib borishi natijasida ularning kelib chiqishi bilan sotish va sotib olish ikki xil jarayonga bo’lingan va T- P-T ko’rinishida bo’la boshlagan. Endi tovarni sotish T-P va sotib olishP-T zamon va makon jihatdan bir bo’lmasligi mumkin. Chunki sotuvchi o’z tovarini bir joyda sotib pul qilib, boshqa vaqtda boshqa joyda kerakli tovarni sotib olishi mumkin. pulning kelib chiqishi bilan savdogarlar, ya’ni tovarlarni ishlab chiqaruvchidan olib iste’molchiga, bir joydan olib ikkinchi joyga sotish bilan shug’ullanadigan maxsus guruhlar paydo bo’ldi.
Mehnat taqsimoti chuqurlashib yana bir soha, savdo sohasi vujudga keldi. Bu soha tovar pul harakatini tezlashtirish imkonini berib, iste’molchi bilan ishlab chiqaruvchini bog’laydigan vositaga aylandi. Bunda ishlab chiqaruvchi bilan iste’molchi ham bir-birlari bilan uchrashishi shart bo’lmay qoldi. Ular savdogarlar-vositachilar orqali aloqa qilishlari mumkin bo’lib qoldi. Endi bozor tushunchasining mazmuni o’zgarib, yangi ma’no kasb etadi, ya’ni tovar-pul muomalasining yangi shakli sifatida namoyon bo’la boshladi. Oldi-sotdi jarayonida yangi o’ziga xos muhim tovar ishchi kuchining paydo bo’lishi bilan bozor umumiy tus olib, uning mazmuni yanada kengaydi. Endilikda ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlargina emas, balki ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi ham bozor jarayoni orqali o’tib, ishlab chiqarishga jalb etila boradigan ularning bir-biriga o’zaro ta’siri to’g’ridan-to’g’ri emas, balki bilvosita, bozor orqali sodir bo’ladigan bo’ldi.
Shunday qilib, hozirgi davrda bozor ishlab chiqaruvchilar bilan istemolchilarning ko’p qirrali murakkab aloqalarini, ularning o’zaro bir-birlariga bo’lgan ta’sirini bog’laydigan bo’g’in, jamiyat taraqqiyotida modda almashuvini ta’minlaydigan jarayon sifatida shakllandi.
Bozorning asosiy belgilari sotuvchi va xaridorlarning o’zaro kelishuvi, ekvivalentlilik prinstipi asosida ayirboshlash, sotuvchilarning xarajatlari qo’lanib, foyda olishi va pul to’loviga qodir bo’lgan xaridorlarning talabini qondirish va raqobatchilikdan iboratdir. Bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan boshqa hamma mamlakatlardagi kabi bizning mamlakatimizda ham o’tish davri suronlarida ayrim adabiyotlarda bozor tushunchasiga yengil-yelpi qarab uning almisoqdan qolgan eski, bir tomonlama, hozir ma’nosini yo’qotgan ta’rifini ko’rsatish hollari uchramoqda. Turli mualliflar tomonidan yozilgan maqola va kitoblarda bozorga turlicha ta’rif berilib, u qizg’in munozaralarga sabab bo’lmoqda. Ayrim mualliflar bozorni sotuvchi va xaridorlar tartibsiz to’planib, juft-juft, to’p-to’p, guruh-guruh bo’lib oldi-sotdi qiladigan joy deb hisoblasalar, ayrimlari uni kishilarga rizqu ro’z ulashadigan fayzu barakali, sirli dasturxon deb ataydilar.
Boshqa bir guruh mualliflar esa bozorni ishlab chiqaruvchi va iste’molchilarni, ayniqsa sodda dehqonlarni aldash evaziga yashaydigan va boyiydigan, aldamasa tura olmaydigan muttahamlar, tarozidan uradigan qalloblar, birga olib o’nga sotadigan noinsof olib-sotarlar, firibgar vositachilar to’planadigan, kishilarni aldashning turli hiyla-nayranglari ishlatiladigan bir nopokiza makon sifatida ta’riflaydilar. Bu ta’riflar ma’lum darajada bozorning ijobiy yoki salbiy tomonlarini va uning oldi-sotdi qilish joyi ekanligini ifoda etsa-da, shu bilan birga unga tor doirada bir tomonlama, yuzaki qarash natijasi bo’lib, uning haqiqiy ichki mazmunini, vazifasini, tutgan o’rnini ochib bera olmaydi.
Bozor tovarlarni ishlab chiqarish va ayirboshlash, pulning vujudga kelishi, ularning rivojlanishi natijasida kelib chiqqan tarixiy tushuncha bo’lib, hozirgi davrda keng tarqalgan obektiv iqtisodiy jarayondir.
Bozor ishlab chiqaruvchilar va istemolchilar, sotuvchilar va xaridorlar o’rtasida pul orqali ayirboshlash (oldi-sotdi) jarayonida bo’ladigan iqtisodiy munosabatlar yig’indisidir. Bunda bozorning moddiy asosini joy emas, balki tovar va pulning harakati tashkil etadi. Bozor tushunchasi iqtisodiyotning to’rtta fazasi (ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va istemol jarayonlari) dan faqat ayirboshlash jarayonidagi iqtisodiy munosabatlarni o’z ichiga oladi. Bozorda hech qanday boylik yaratilmaydi, ishlab chiqarilmaydi, kishilarga baxt, rizqu ro’z ham ulashilmaydi, lekin unda turli mamlakatlarda, jumladan O’zbekistonda mavjud bo’lgan minglab korxonalarda ishlayotgan millionlab qo’li gul mehnatkashlar tomonidan yaratilgan tovar va xizmatlar, ko’chmas mulklar, iqtisodiy resurslar, ishchi kuchi pulga sotiladi va sotib olinadi.
Unda oldi-sotdi jarayonidagi zarur bo’lgan xizmatlar bajariladi. Har bir jismoniy shaxs yoki korxona o’zi ishlab chiqargan tovar yoki xizmat turini sotadi va o’ziga kerakli bo’lgan yuzlab tovar turlarini sotib oladi. Bu oldi-sotdi jarayonida bozor sub’ektlari, ya’ni oldi-sotdi qilayotgan kishilar bir-birini ko’rmasliklari, tanimasliklari ham mumkin. Ular turli hujjatlar, shartnomalar, namunalarga binoan vositachi tashkilotlar orqali savdo qilishlari mumkin. Respublikamizda ishlab chiqarilayotgan paxta, pilla, oltin, mashina, traktor, stanok, samolyot, asbob-uskuna, o’g’it, urug’ va boshqa yuzlab tovar va xizmatlarning o’z yaratilgan joyidan shartnomalarga binoan to’g’ridan-to’g’ri istemolchilarga jo’natilishi fikrimizning dalili bo’lib, bozor alohida savdo-sotiq qiladigan joy deb tushunish to’g’ri emasligini ko’rsatadi.
Bozorga sotishga chiqarilgan tovar va xizmatlar talabga nisbatan kam bo’lsa narxlar oshib ketadi, ayirboshlashning ekvivalentlik muvozanati buziladi, natijada tovarni sotuvchi me’yoridan ortiqcha daromad olib, tez boyiydi yoki aksincha, bozorda tovarlar miqdori talab miqdoridan oshib ketsa, narxlar pasayib ketib, sotuvchilar zarar ko’radilar. Buning ustiga ishlab chiqarish jarayonida sustkashlik, nonoqlik va xo’jasizlik yuz berib, ortiqcha xarajatlarga yo’l qo’yilgan bo’lsa, zarar yanada oshib ketadi, chunki bozor bunday ortiqcha behuda sarflarni hisobga olmaydi.
Shunday qilib, bozorda katta foyda olish yoki xonavayron bo’lish sababini tovarlarni ayirboshlash jarayonida kishilar o’rtasida yuz beradigan munosabatlardan qidirib to’ish lozim ekan, savdo bo’layotgan joyda, bozor maydonida hech qanaqa sir-asror yo’q ekan. Oziq-ovqat va qishloq xo’jalik mahsulotlari do’koni, avtomobilga xizmat ko’rsatish stanstiyasi, benzin sotadigan joy, sanoat tovarlari do’koni, tijoratchilarning savdo shaxobchalari, turli xil supermarketlar, yirik savdo markazlar va savdo yarmarkalari, ijtimoiy, xususiy ovqatlanish joylari bularning hammasi bozorning odatdagi ko’rinishlari bo’lib, u erda ham yuqorida aytilgan munosabatlar sodir bo’ladi. Fond birjalari, chet el valyutalari bozori, don birjalari va aukstionlar (kim oshdi savdosi) yuqori darajada rivojlangan bozorlar bo’lib, ularda sotuvchi va xaridorlar bir-biri bilan akstiya, obligastiya, milliy valyuta va qishloq xo’jalik mahsulotlari orqali bog’lanadi. Bozorning ayrim turlari sotuvchi va xaridorlar o’rtasidagi shaxsiy aloqa bilan farqlansa, boshqalarida ular hech qachon bir-birini ko’rmaydi yoki bilmaydi. Shunga muvofiq bozor aloqalari bevosita va bilvosita aloqalarga bo’linadi. Bularning har qanday turidan qatiy nazar uning ishtirokchilari (sub’ektlari) fuqarolar (uy xo’jaliklari), turli xil korxonalar, firmalar va davlat tashkilotlaridir. Bozor sub’ektlari ikki guruhga sotuvchi va xaridorlarga bo’linib, ular bozor munosabatlarining turli vazifalarini bajaradi. Sotuvchilar bozorga tovar va xizmatlarni taklif etadi, xaridorlar esa ularga talab bildiradi. Bozor o’z subektlari manfaatini bir-biriga bog’lab, ularni muvofiqlashtiradi.
Bozorning asosiy vazifasi ishlab chiqaruvchilar tomonidan yaratilgan tovar va xizmatlarni, iqtisodiy resurslarni istemolchilarga etkazib berishdan iboratdir. Bu erda bozor ishlab chiqarish bilan istemolni bir-biriga bog’laydi, ishlab chiqarilgan tovar yoki xizmat o’z istemolchisini topadi. Bunda bozor vositachi bo’lib xizmat qiladi. Bozorda qiymat shakllari almashadi. U qiymatni tovar shaklidan pul shakliga aylantiradi. Individual mehnat sarflari sifatida chiqqan tovarlar bozor tomonidan tan olinsa, ijtimoiy mehnat sarfini namoyon qiladi va tovarning bozor qiymati hosil bo’ladi.
Bozor ayirboshlash kategoriyasi bo’lib, ishlab chiqarishning uzluksiz takrorlanib turishiga yordam beradi. Ishlab chiqarish, yangidan boshlanishi uchun yaratilgan tovarlar sotilishi va ularning pulga aylanishi, puldan esa kerakli iqtisodiy resurslar xarid qilinishi zarur. Bozor vositasida tovarni sotishdan tushgan mablag’lar hisobiga, ishlab chiqaruvchilar resurslar sotib olish yo’li bilan sarflangan ishlab chiqarish vositalari o’rnini qo’laydigan va ishlab chiqarishni kengaytirish uchun kerakli moddiy va mehnat resurslariga ega bo’ladilar. Bozor orqali resurslarning erkin harakati ta’minlanadi va ularning tarmoqlar o’rtasida taqsimlanishi ro’y beradi. Iste’molchilar bozorda u yoki bu tovarga bo’lgan talabini bildiradi. Bozor bu talabni ishlab chiqaruvchilar va resurslarni etkazib beruvchilarga uzatadi. Resurslar talab bildirgan tarmoqlar va sohalar o’rtasida taqsimlanib turadi.
Bozor iqtisodiyotni tartibga solib turish vazifasini talab, taklif, raqobat va narxlar yordamida bajaradi. U o’zida talab va taklifni jamlab, bu bilan nimani, qancha miqdorda va qaysi vaqtda ishlab chiqarish kerakligini aniqlab beradi. Bozor narx vositasida iqtisodiy resurslarni tovarlarga talab kamaygan tarmoqlardan talab ortgan tarmoqlarga oqib kelishini ta’minlaydi.
Shuningdek, adabiyotlarda bozorning boshqa ko’plab qo’shimcha vazifalari ham keltiriladi. Bu vazifalarni yaqqolroq tasavvur etish uchun ularni maxsus chizma ko’rinishida ifodalash mumkin :

Tartibga solish

Bozor sub`ektlarini manfaatlarini ro`yobga chiqarish

Tejamkorlik

Vositachilik

Axborot berish

Integratsiyalash

Bozorning vazifalari

Rag`batlantirish

Narxni tashkil etish

Nazorat qilish

Iqtisodiyotni sog`lomlashtirish

Bozorning vazifalari.

Bozor turli xil vazifalarni bajarsa-da, ular o’zaro bog’liq va bir-birini taqozo qiladi. Bozorning mazmunini to’laroq tushunmoq uchun uning turlarini va ichki tuzilishini bilish zarur.
1 3. Bozorning turlari va tuzilishi

Hozirgi davrdagi bozor murakkab tuzilishga egadir. Bozorninng ichki tuzilishi murakkab bo`lganligi sababli uni turkumlashga har xil mezonlar asos qilib olinadi. Bular bozorning yetuklik darajasi, sotiladigan va sotib olinadigan mahsulot turi, bozor sub`ektlari xususiyatlari, bozor miqyosi, iqtisodiy aloqalar tavsifi va boshqalar. Bozorning yetuklik darajasiga qarab rivojlanmagan bozor, klassik (erkin) bozor, hozirgi zamon riivojlangan bozorlarga bo`linadi. Rivojlanmagan, shakllanayotgan bozor ko`proq, tasodifiy tavsifga ega bo`lib, unda tovarni tovarga ayirboshlash usuli (barter) ko`proq qo`llanadi. Bozorning bu turi tarixan hali haqiqiy pul kelib chiqmagan davrga to`g`ri keladi. Lekin hozirgi davrda ham ayrim mamlakatlarda pul inqirozga uchrab, ijyimoiy ishonchni yo`qotgan, bozor iqtisodiyotiga o`tayotgan davrlarda ham bu bozor amal qilishi mumkin. Erkin (klassik) bozor tovar va xizmatlarning har bir turi bo`yicha juda ko`p ishlab chiqaruvchilar va iste`molchilar, ya`ni sotuvchilar va sotib oluvchilardan iborat bo`lib, pul orqali ayirboshlash jarayonida ular o`rtasida erkin raqobat kelib chiqadi, narxlar talab va taklif o`rtasidagi nisbatga qarab erkin shakillanadi, raqobatning turli usullari qo`llaniladi, aholi va ishlab chiqaruvchilar keskin tabaqalanadi. Hozirgi zamon rivojlangan bozori bunda davlat ham bozor ishtirokchisi bo`lib, bozor ancha tartiblashtiriladi va boshqariladi, turli xil birjalar va boshqa oldi sotdi jarayoniga xizmat qiluvchi sohalar rivojlangan bo`ladi, raqobat kurashlari aholining tabaqalashuvi yumshatilib, ularing daromadlari darajasi o`rtasidagi farqlar kamayadi.

Bozor hududiy jihatdan ham turlicha bo`lishi mumkin. Bular mahalliy bozorlar(Toshkent bozori, Samarqand bozori, Urgut bozori, London bozori, Nyu-York bozori, Pekin bozori va boshqalar); milliy bozorlar(O`zbekiston bozori, Rossiya bozori, Ukraina bozori, Angliya bozori, Amerika bozori, Xitoy bozori va boshqalar); hududiy bozorlar(Markaziy Osiyo yoki osiyo bozori, G`arbiy Yevropa bozori) va nihoyat jahon bozori.
Sotiladigan va sotib olinadigan tovar, xizmat turiga ko`ra bozor quyidagi turlarga bo`linadi: iste`mol tovarlari va xizmatlar bozori, ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi(resurslar) bozori, valyuta bozori va fond birjalari, ilmiy texnik kashfiyot va ishlanmalar bozori.
Muomalaga chiqadigan sub`yektlarning xususiyatiga ko`ra ulgurji va chakana savdo to`g`risida gap yuritiladi. Chakana savdoda asosan, sotib oluvchilar fuqarolar hisoblanadi. Turli shakldagi korxonalar, firmalar, xususiy do`konlar va boshqalar wsa sotuvchi hisoblanadi. Ulgurji savdoda davlat tomonidan qishloq xo`jalik mahsulotlarini xarid qilish alohida o`rin tutadi. Bunda asosiy xaridor davlat, sotuvchilar esa dehqon va fermer xo`jaliklardir.
Shuningdek, dehqon bozori savdosi ham muhim o`rin tutadi. Dehqon bozorida savdoni, alohida fuqarolar, jamoa va fermer xo`jaliklari hamda boshqalar amalga oshiradi.
Tovar va xizmatlar bozori bozorning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu borada xo`jalik sub`ektlarining barcha uchta turi qatnashadi. Ular :

1. 
   Fuqarolar(uy xo`jaliklari)
   
2. 
   Davlat
   
3. 
   Korxonalar
   

Iste`mol tovarlari va xizmatlari bozorining maxsus turi intellectual tovarlar bozoridir. Bu bozorda aqliy mehnat mahsuli bo`lgan tovarlar ilmiy g`oyalar, texnikaviy yangiliklar, san`at va adabiyot asarlari, har xil axborotlar oldi sotdi qilinadi. Intellektual bozor tarkibida ilmiy texnikaviy ishlanmalarni ayirboshlash katta o`rin tutadi. U amalda patent, litsenziya va nou xao sotishdan iborat bo`lib, bu bozorda, asosan innovatsiya firmalari ish ko`radi. Mazkur firmalar yangiliklarni toppish, bozorda sotish va ishlab chiqarishga joriy etish bo`yicha xizmat ko`rsaytadi.
Ishlab chiqarish vositalari(resurslar) bozorida tovar sifatidagi mehnat vositalari va materiallari oldi – sotdi qilinadi. Bu bozorda mashina, asbob –uskuna, xom ashyo, yoqilg`I va materiallar kabi ishlab chiqarish vositalari yirik hajmda ko`tarasiga (ulgurji) sotiladi. Resurslar bozoridagi tovarlar shaxsiy iste`molga emas, ishlab chiqarish iste`moliga xizmat qiladi, ya`ni ishlab chiqarish talabini qondiradi.
Bozorning barcha sub`yektlari o`rtasidagi iqtisodiy aloqalar iste`mol tovarlari va resurslar bozori orqali ancha to`liq va yorqin namoyon bo`ladi. Shu sabali bozorning ikki turi va uning sub`yektlari o`rtasida amalga oshiriladigan oldi sotdi bitimlarini ko`rgazmali tasnifini keltiramiz.
resurslar

Resurslar bozori

Firma (korxona)

xarajatlar

Davlat

Uy xo`jaliklari

Iste`mol tovarlar bozori
Iste`molchilik sarflari

Tovar va xizmatlar

Chizmadan ko`rinib turibdiki, uy xo`jaliklari va davlat iqtisodiy resurslarga egalik qilib, ularni resurslar bozoriga yetkazib beradi. Korxona resurslariga talab bildiradi. Korxona resurslarini sotib olishga qilgan xarajatlari resurslarni yetkazib beruvchilarning daromadlari (ish haqi, renta, foiz va foyda) oqimini tashkil qiladi.

Uy xo`jaliklari resurslarni sotishdan olinadigan pul daromadlarini sarflash jarayonida son sanoqsiz ko`p tovar va xizmatlarga o`zlarining talabini bildiradi. Bir vaqtda korxonalar aynan shu bozorda tovar va xizmatlarni taklif qiladi. Tovar va xizmatlarga iste`molchilik sarflari oqimi korxonalarning pul tushumi yoki daromadni tashkil qiladi.
Iqtisodiy resurslar bozorining tarkibiy qismini ishchi kuchi bozori tashkil qiladi. Ishchi kuchi bozorida o`ziga xos xususiyatga ega bo`lgan iqtisodiy resursning oldi sotdi bitimi amalga oshiriladi. Bu bozorda biznes tomonidan ishchi kuchiga bo`lgan talab, uy xo`jaliklari tomonidan bildirlgan ish kuchi taklifi bilan to`qnash keladi. Shunday ekan, ishchi kuchi bozorida iqtisodiy sub`yektlarning ikki turi tadbirkorlar va yollanma ishchilar harakat qiladi. Ishchi kuchi insonning mehnat qilish qobiliyati sifatida tovarga aylanadi, bu qobiliyat bozor orqali uning egasidan ajratib olinishini bildirmaydi. Ishchi kuchi bozorida insonning o`zi emas, uning mehnat qilish qobiliyati ma`lum muddatga sotiladi.
Ishchi kuchi bozorining aniq nomoyon bo`lish shakllaridan eng muhimi mehnat birjasidir. Mehnat birjasi ishchilar va tadbirkorlar o`rtasidagi ishchi kuchining, oldi sotdi bitimini tuzishda vositachilikni amalga oshiruvchi va ishsizlarni ro`yxatga oluvchi muassasa.
Moliya bozori. Bu bozor turli tuman va ko`p jihatli bo`lsa ham oldiv sotdi obyekti bitta, ya`ni pul (pulga tenglashtirilgan qog`ozlar) hissoblanadi va turli xil shakllarda bo`ladi. Ortiqcha mablag`larga ega bo`lgan xo`jalik sub`yektlari, bu moliyaviy tesurslarni, mablag`lar kamyobligini sezgan sub`yektlarga taklif qiladi.
Moliyaviy bitimlarning harakatiga qarab, moliya bozorini turkumlash mumkin. Bunda moliyaviy bozor ikkiga ajraladi: qarz majburiyatlari (iste`molni qondiradigan pul) va kapital (mulk) bozori. Qarz majburiyatlari bozorida pul vaqtincha qarz hisoblanadi va olingan pul shaxsiy iste`mol uchun ishlatiladi. Mulk bozorida qo`yilogan puldan daromad olish huquqi sotiladi va sotib olinadi. Bu bozorda mablag`lar capital bozorini ikkita bo`g`inga ajratish mumkin: ssuda kapital bozori va qimmatli qog`ozlar bozori. Ssuda kapital bozori pul shaklidagi kapitalining foiz to`lash sharti bilan qarzga berilishidir. Bu bozorda qisqa muddatli majburiyatlar muamolada bo`ladi. Bular, asosan, davlat va banklarning majburiyatlari hisoblanadi.
Qimmatli qog`ozlar bozorida aksiya, obligatsiya, veksel, chek, deposit kabilar oldi sotdi qilinadi. Bular davlat tomonidan chiqarilgan uzoq muddatli majburiyatlar hamda korporatsiyalarning aksiya va obligatsiyalaridan iboratdir. Bu bozorda broker va dilerlar vositachilik qiladi. Mazkur bozor amalda fond birjalari, auksionlar va banklardan iborat bo`ladi.
Qimmatli qog`ozlaning harakati xususiyati bo`yicha moliya bozori birlamchi va ikkilamchi bozorlarga bo`linadi. Birlamchi bozorda yangi nusxadagi qog`ozlar sotiladi va sotib olinadi, ikkilamchi bozorda oldin chiqarilgan qimmatli qog`ozlar harakat qiladi. Birlamchi bozorda qimmatli qog`ozlar sotilsa, ikkilamchi bozorda qayta sotiladi.
Iqtisodiyot uchun qimmatli qog`ozlarning ikkilamchi bozori favqulodda muhim ahamiyatga ega. U xo`jalik sub`yektlari o`rtasida moliyaviy vositalarning erkin harakat qilishini ta`minlaydi.