Kirish kurs ishi mavzuning dolzarbligi

1.2. Oʻzbek va turk tillarida gap va uning turlari
Fikr ifodalash, munosabat bildirishning asosiy vositasi gap hisoblanadi. Gap nisbiy hukm bildiradi. Gapning asosiy belgilari- unda nisbiy fikr tugalligi va predikativlikning mavjud bo'lishi, grammatik jihatdan ma'lum qonun va qoidalar asosida shakllanishi, tashqi tom ondan o 'ziga xos tugallangan ohangga ega boʻlishi shart. Har bir gapda ma'lum fikr, maqsad yoki his-hayajon ifodalanadi, aks holda, u so'z birikmasi boʻlib qoladi. Bu maqsad yoki his-hayajon, sodda yoxud qo'shma shaklda ifodalanishi ham mumkin.
Gapning asosiy belgilaridan yana biri predikativlikdir. Predikativlik - gap mazmunining borliqqa munosabatini ifodalashdir. Gap orqali so'zlovchi biror voqea, hodisa yoki xususiyatning mavjudligi yoki biror zam onda ro 'y berishi, realligi yoki norealligi. xohishi yoki noroziligi kabi munosabatni ham ifodalaydi. Bu munosabat, ya’ni predikativlik modallik va zamon, shaxs kategoriyalari orqali roʻyobga chiqadi. Bu kategoriyalar turli morfologik, sintaktik, intonasion va boshqa yoʻllar bilan ifodalanadi.
Turk tilidagi gaplarni quyidagicha tasniflash mumkin:
I.Gapning tuzilishiga k o 'ra turlari: 1. Sodda gap. 2. Qo'shma gap.
II. Gapning ifoda maqsadiga koʻra turlari:
1. Darak gaplar. 2. So'roq gaplar. 3. Buyruq gaplar.
III. Gapning emotsionallikka koʻra turlari:
1. His-hayajonli gaplar; 2. His-hayajonsiz gaplar.
IV. Gapning modallikka koʻra turlari:
1. Tasdiq gaplar.
2 . Inkor gaplar.
V.Gapning gap boʻlaklari ishtirokiga koʻra turlari:
1. Bir bosh boʻlakli gaplar. 2. Ikki bosh boʻlakli gaplar.
VI. Gapning ikkinchi darajali boʻlaklari ishtirokiga koʻra turlari:
1. Yigʻiq gap. 2. Yoyiq gap.
VII. Gapning zarur gap boʻlaklari ishtirokiga koʻra turlari:
1. Toʻliq gap. 2. Toʻliqsiz gap.
VIII. Gapning gap bo'laklari tartibiga koʻra turlari:
1. Toʻgʻri gap. 2. Ters gap.
Gaplar tuzilishiga koʻra ikki xil bo'ladi: 1. Sodda gap. 2. Qoʻshma gap.
Sodda gap bir hukmni, bir tushunchani, bir fikrni bildiradi. Masalan: Bugün araba ile Usktidardan donuyordum. - Bugun arava bilan Uskudordan qaytayotgan edim. Mazkur gap orqali soʻzlovchi yangi bir ma’lumotni xabar qilmoqda.Sodda gap bir so'zdan, bir so 'z birikm asidan yoki predikativ munosabatga kirishgan birlikdan tashkil topadi. Bir so'zdan iborat gaplarga misollar: Bahar. Gece. Karanlik. -Bahor. Tun. Qorong'ulik.
Soʻz birikmasidan iborat gaplarga misollar: Sonbahar akşami-Kuz oqshomi. Kimsesiz sokaklar- Kimsasiz ко‘chalar.
Soʻz yoki soʻz birikmasidan iborat gaplar tugal ohangga ega bo'ladi. Soʻz yoki soʻz birikmalari tugal ohang bilan talaffuz qilinsagina, gapga aylanadi. Qiyoslang: koşe başındaki ev - Köşe başindaki ev. — К о‘cha boshidagi uy.
Bir so'zning turli ohang bilan talaffuz qilinishi gapning ifoda maqsadiga koʻra turli turlarini shakllantirishi mumkin. Masalan:
Hayret!— his-hayajonli gap (his-hayajon ohangi)
Def ol - buyruq gap (buyruq ohangi)
Sen? - soʻroq gap (soʻroq ohangi)
Har bir gap biror bir narsa, hodisa, harakat, belgining mavjudligi tasdigʻi yoki inkorini bildirishi mumkin. Yuqorida keltirilgan misollarning barchasi tasdiq ma'nosini anglatadi. Inkor ma'nosi inkor ko'rsatkichlar (boʻlishsizlik elementlari) ishtirokida yuzaga chiqadi. Masalan, quyidagi misollarda boʻlishsizlik, inkor ma'nolari ifodalangan:
Ama sakin unutma - Ammo tag'in unutmagin.
Vücudunda hiçbir ağirlik ve ağrı hissetmezdi. - Vujudida hech qanday ogʻirlik va ogʻriq sezmayotgan edi.
Sodda gapning bu belgisi "modallik" tushunchasi bilan ifodalanadi. Demak, sodda gapning shakllanishida to 'rtta asosiy belgi bor - mazmun tugalligi, ohang tugalligi, predikativlik, modallik.
Ma’lumki, o‘zbek tilida gaplar modallikka ko‘ra ikki guruhga ajratiladi: tasdiq va inkor gaplar (Asqarova va Abdurahmonov, 1986). Shu bilan birga, tasdiq va inkor gaplarni gapning kommunikativ turlaridan biri – darak gapning shakllari, deb o‘rganish holatlari ham mavjud (Ahmedov, 1979, s. 29; Ismatullaev, 1965, s. 5). O‘zbek tilshunosligida tasdiq va inkor gaplarning o‘ziga xos xususiyatlari, ushbu gap turlarini shakllantiruvchi grammatik vositalar, shuningdek, ulardagi shakliy-mazmuniy nomuvofiqlik alohida tadqiqot ob’ekti bo‘lgan(Lutfillayeva 1997, Lutfullayeva 2006). Turk tilshunosligida tasdiq va inkor gaplar gapning ma’nosiga ko‘ra turlari hisoblanadi (Dizdaroğlu, 1976, s. 282-295; Karahan, 1991, s. 71-74; Hatiboğlu, 1982, s. 164-167; Hengirmen, 1995, s. 350-353; Yaman, 2000, s. 287-289). A.N.Kononov turk tilidagi inkor gapning xususiyatlariga to‘xtalganligini ko‘rish mumkin. ⁸Turk tilidagi gapning o‘ziga xos belgilari bo‘yicha maxsus ish olib borgan A.N.Baskakov tasdiq va inkor, gapning sub’ektiv modalligidir, degan fikrni ilgari suradi, ya’ni tasdiq va inkor gaplarni gapning turi tarzida ko‘rsatmaydi. ⁹Demak, o‘zbek tilshunosligida va turk tilshunosligida tasdiq va inkor gap, ularning spesifik xususiyatlarini atroflicha, mukammal tadqiq etilgan masalalardan biri tarzida e’tirof etish mumkin. Ammo tasdiq va inkor gaplarning tarkibi, xossalari qiyosiy aspektda tadqiq etilmagan.
Turk tilshunosligida tasdiq va inkor gaplarni tasniflash hollari kuzatiladi. Masalan, H.Dizdaro‘g‘lu tasdiq va inkor gaplar quyidagicha guruhlashtiradi: turk tilidagi tasdiq gaplar kesimning tarkibiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: tasdiq ot-gaplar, tasdiq fe’l-gaplar. Tasdiq ot-gaplar o‘z ichida yana ikki guruhga bo‘linadi: shakli va mazmuniga ko‘ra tasdiq gaplar; shakliga ko‘ra inkor, mazmuniga ko‘ra tasdiq ot-gaplar. Turk tilida inkor gaplar ham, o‘zbek tilidan farqli ravishda ikki guruhga bo‘linadi: inkor ot-gaplar va inkor fe’l-gaplar. Inkor ot-gaplar tuzilishiga ko‘ra ikki guruhga bo‘linadi: shaklan va mazmunan inkor ot-gaplar, shaklan tasdiq, mazmunan inkor ot-gaplar va hokazo. ¹⁰O‘xshash fikr M.Bilgin tomonidan ham bildiriladi. U tasdiq gaplarni tasniflamasa-da, inkor gaplarni H.Dizdaro‘g‘lu kabi turlarga ajratadi. Ayni gap tiplarini tahlil qilish natijasida tilshunoslarning fikrlari har munozaraliday ko‘rinadi. Masalan, yok/ yo‘q modal so‘zi va değil / emas to‘liqsiz fe’lining ishtirokidagi gaplarni tasdiq gap, deb bo‘lmaydi. Chunki bo‘lishsizlik ko‘rsatkichi bo‘lgan ayni so‘zlar qatnashuvi bunday gaplarni inkor gaplar sirasiga kiritishimiz uchun yetarli dalil bo‘la oladi. Yoki: ne...ne yuklamasi mazmunan inkor ma’nosiga ega elementlardir. Demak, mantiqan qaralganida va misollar tahlil qilinganida, turk tilida ne...ne yuklamalari ishtirok etgan gaplarni inkor gap sirasiga kiritish zarur. H.Dizdaro‘g‘lu esa bunday gaplar mazmunan inkor, shaklan tasdiq gapdir, degan xulosaga keladi. Taqqoslanayotgan tillarda inkor ma’nosi quyidagicha ifodalanadi:
- kesimi tuslanishli fe’l bilan ifodalangan inkor gaplar asosan -ma va
-ma, -me affiksi vositasida hosil qilinadi.
Masalan: Nizomjon uni quvdi, yetolmadi (Ahmad, 1996. S. 34).
Benim için de başka kadın ve aşk olmayacak(Edip-Adıvar, 1993, s. 23).
Men uchun ham undan o‘zga ayol va ishq bo‘lmaydi.
Shuningdek, -makta, -mekte affiksli hozirgi-kelasi zamon fe’li ham o‘zbek tilidagi muqobilidan farqli o‘laroq bo‘lishsizlik ko‘rsatkichi bilan qo‘llanilishi mumkin: Kendi adı bilinmemektedir.
O‘zining asl ismi noma’lumdir.
Demak, -ma /-ma, -me ko‘rsatkichli fe’llar kesim vazifasini bajarganida, gapdan anglashilgan ish-harakatning bajarilmaganini bildiradi, ya’ni inkor gap shakllantiriladi. Tuslanishli fe’llardan hozirgi-kelasi zamon fe’li va bu fe’l shakli bilan to‘liqsiz fe’llar birikishidan yuzaga keladigan so‘zshaklining bo‘lishsiz shakli (ularning to‘liq yoki qisqa ko‘rinishi) -mas (-masdi, -mas edi, -masmish, -mas ekan), -maz, -mez(-mazdı, -mezdi; -mazmış, -mezmiş) affikslari yordamida yasaladi. Qayd etilgan qo‘shimchalar inkor gapni shakllantirishga xizmat qiladi. Masalan: U nima deyishini, nima qilishini bilmasdi(Ahmad, 1996, s. 45).
Handan’ın yüzünde insan sade gözleriyle saçlarını görür, başka yerlerini düşünemez bile(Edip-Adıvar, 1995, s. 98).
Xandanning yuzida odam faqat ko‘zlariyu sochlarini ko‘radi, boshqa joylarini o‘ylamaydi ham.
Har ikki tildagi qayd etilgan bo‘lishsizlik ko‘rsatkichlari semantik-funksional jihatdan to‘la aynilikka ega, ya’ni o‘zaro ekvivalentdir;
- kesim fe’ldan boshqa so‘zlardan bo‘lganida, o‘zbek tilidagi emas va uning turk tilidagi muqobili değil so‘zi bilan qo‘llanilib, inkor gapni hosil qiladi:
Hozir birovdan gina qiladigan payt emas (Ahmad, 1996, s. 65). Tabii bu dikkatimi çekecek levha değil (Edip-Adıvar, 1993, s. 29.). Tabiiyki, bu diqqatimni jalb etadigan manzara emas;
-Türkiya Türkçesi ve Özbek Türkçesi’ndeki yüklem görevindeki fiillerin olumsuz şekli değil emas (değil) sözcükleriyle oluşturulur. Özbek Türkçesi’ndeki emas kelimesi emoq – imek cevher fiilinden oluşmuştur. İşbu sözcük olumsuzluk cümlelerini oluşturmada sık sık kullanılır. to‘liqsiz fe’li bilan qo‘llanilishi va bo‘lishsizlik ma’nosini ifodalashi mumkin:
Sen aytgan odamni umrimda ko‘rgan emasman (A’zam, 2000, 78). Lamia zaten başka türlü hayata alışmış değil. Zotan, Lamia boshqacha yashashga odatlangan emas.
Turk tilidagi inkor ma’nosining -mış + değil vositasida ifodalanishi o‘zbek tilidagi shakliy ekvivalenti (-gan+ emas) darajasida faol emas. Zotan, -ma +-mış tipidagi fe’lar gapdan angashilgan harakat-holatning bajarilmaganini bildirsa, -mış + değil shaklidagi kesimda inkor ma’nosiga urg‘u beriladi, ayni ma’no kuchaytiriladi.
-o‘zbek tilida kesim vazifasida -gan formasidagi sifatdosh kelsa, bo‘lishsizlik mazmuni yo‘q so‘zi bilan ifodalanadi:
Esimni yeganim yo‘q, bolam (Do‘stmuhammad, 2000, s. 26).
Turk tilida ushbu so‘zning fonetik muqobili mavjud, biroq yok so‘zi sifatdosh ishtirokida qo‘llanmaydi. O‘zbek tilidagi yo‘q so‘zi quyidagi xususiyatlarga ega (G‘ulomov va Asqarova, 1987, s. 51-52): a) bu so‘zning o‘zi ayrim bir gapni hosil qiladi va oldingi so‘roq gapning javobi sifatida inkorni bildiradi: Menda gaping yo‘qmi, singlim? – Yo‘q (Ahmad, 1996, s. 121); b) bu so‘zning o‘zi kesim bo‘lib keladi: Yaxshi gapdan boshqa yordamim yo‘q(Ahmad, 1996, s. 213); v) murakkab kesim tarkibida keladi: O‘sha voqeadan so‘ng uni ko‘rganim yo‘q (Do‘stmuhammad, 2000, s.76)
Turk tilida nisbatan boshqacha holat mavjud. Chunki inkor ma’nosini anglatuvchi yok so‘zidan tashqari hayır/ yo‘q so‘zi ham mavjud. yok va
hayır so‘zlari sinonim sifatida almashinib qo‘llansa-da, asosan hayır so‘zidan foydalanish keng tarqalganligini ko‘rish mumkin. Bu so‘zlar o‘zi alohida gap bo‘lib kelishi va so‘roq gapning javobi sifatida inkorni bildirishi mumkin.
Masalan: Boylu? Etli? – Yok, yok ne tuhafsınız! (Edip-Adıvar, 1995, s. 12) Baland bo‘yli, to‘ladan kelganmi? – Yo‘q, yo‘q, qanaqa g‘alatisiz-a! Handan’ın resimleri seni rahatsız mi ediyor? – Hayır, hayır (Edı-Adıvar, 1995, s. 21). Xandanning rasmlari seni bezovta qilyaptimi? – Yo‘q, yo‘q.
Hayır so‘zi murakkab kesim tarkibida ham, alohida o‘zi ham kesim
bo‘lib kelmaydi. Yok so‘zi murakkab kesimning tarkibiy elementi bo‘la olmasa-da, yakka o‘zi kesim vazifasini bajarib kelishi mumkin: Seninle
hayatta kazanılmayacak yarış yoktur, cesur çocuk (Edip-Adıvar, 1993, s. 53). — Sen bilan birgalikda g‘olib bo‘lmaydigan musobaqa yo‘q, jasur bolakay.
Demak, o‘zbek tilidagi yo‘q va turk tilidagi yok so‘zlari o‘zaro fonetik muqobil bo‘lib, semantik-funksional umumiylikka ega. Ammo yok leksemasining mazmuniy va qo‘llanilish doirasi nisbatan cheklangan, shu sababli yo‘q leksemasiga xos ayrim ma’nolar hayır so‘zi orqali ta’minlanadi.
4) solishtirilayotgan tillarda uyushiq bo‘laklarning inkorini ifoda etishda na...na/ ne...ne yordamchilari qo‘llanadi. Bu yordamchi har bir uyushiq bo‘lakning oldidan takrorlanib keladi, yakka holda qo‘llanmaydi:
Menda na yigitlik izzat-nafsi, na g‘urur, na iroda qoldi (Yoqubov, 2018, s. 19). Ne karakış, ne açlık, ne hastalık evin davet programını kıl kadar
değiştirmemişti (Güntekin, 1996, s. 56). — Na ayoz, na ochlik, na xastalik bu uyga mehmonlarni taklif qilish dasturini qilchalik o‘zgartirmagan edi.
5) O‘zbek tilida no-, -siz, be- affikslari, prefikslari yordamida yasalgan sifat bilan ifodalangan kesimlar inkor gapni yuzaga keltiradi:
Men bu marhamatga noloyiqman (Oybek, 2009, s. 67).
Bunchalik betamizsan(Qahhor, 2007, s. 19).
Turk tilida -sız, -siz, -suz, -süz affiklari vositasida yasalgan sifatlarning kesim vazifasini bajarishi orqali inkor gap hosil qilinadi:
Sözü nereden açacağıma da kararsızdım (Güntekin, 1994, s. 93).
Gapni qayerdan boshlashni bilmay garang edim.
Demak, bu o‘rinda muayyan tafovut yaqqol ko‘rinadi. Turk tilida birgina sifat yasovchi, o‘zbek tilida uchta sifat yasovchi affiks u yoki bu belgining mavjud emasligini bildiradi. Bunday sifatlar kesim vazifasini bajarganida, inkor gap vujudga keladi. Demak, bu vaziyatda o‘zbek tiliga fors-tojik tilidan o‘zlashgan old qo‘shimchalar farqlanuvchi omil sifatida maydonga chiqadi.
O‘zbek va turk tillaridagi inkor gapda maxsus inkor ko‘rsatkichlari qatnashadi, tasdiq gap inkor vositalarining yo‘qligi bilan xarakterlanadi. Lekin inkor formasidagi har bir gapda doim bo‘lishsizlik ifodalanishi shart emas, shuningdek, tasdiq formasidagi gap ba’zan inkor mazmunida qo‘llangan bo‘lishi mumkin (G‘ulomov va Asqarova, 1987, s. 50-51). Ikkita
bo‘lishsiz shakldagi fe’lning yoki bo‘lishsizlik elementining kesim vazifasini
bajargan birikma tarkibida qatnashishi natijasida o‘zbek tilida ham, turk tilida ham bo‘lishlilik ma’nosi anglashiladi. Masalan: a) bo‘lishsizlik affikslarining qo‘sh qo‘llanilishi bilan:
Burungi Normurod indamay turmas edi (Yoqubov, 2018, s. 92).
Para! Diye yapmayacağız kalmaz(Güntekin, 1994, s. 4).
Pul, deb qilmagan ishimiz qolmadi.
Bu gaplarning birinchisida “Normurod albatta gapirar edi” mazmuni, ikkinchisida “hamma ishni qilib ko‘rdik” ma’nosi ifodalangan. Ayni vaziyatda bo‘lishsizlik ko‘rsatkichlarining qo‘sh ishlatilishi orqali gapdan anglashilgan tasdiq ma’nosiga urg‘u beriladi, qo‘shimcha qat’iylik, aniqlik ottenkalari yuklanadi;
b) «yo‘q/ yok + emas/değil» qolipidagi kesim bilan:
Hatto, ular yordamida butun boshli ko‘rinmas qo‘shin barpo qilish rejasi ham yo‘q emas(Oybek, 2009, s. 84).
Bunların içinde seninle bir zamanlar ahbaplık edenler de yok değildir(Karaosmanoğlu, 1996, s. 83).
Ular orasida sen bilan bir paytlar aka-uka tutinganlar ham yo‘q emas.
Ushbu konstruksiya yordamida so‘zlovchining bayon etayotgan fikriga nisbatan modal munosabati ifoda etiladi, tasdiq ma’nosiga qo‘shimcha ravishda kontekstga bog‘liq turli ottenkalar qo‘shiladi;
v) shuningdek, bo‘lishsiz shakldagi fe’l va -siz, no-, be-/-sız, -siz, -suz,
-süz affiklari bilan yasalgan, muayyan belgining mavjud emasligini bildiruvchi sifat ishtirokidagi birikma gapning kesimi vazifasini bajarganida bo‘lishlilik ma’nosi anglashiladi.
Masalan:
Rost, qizni yo‘ldan urgan Jamol Bo‘riboyev ham jazosiz qolmadi(Yoqubov, 2018, s. 77).
Fakat telaşı pek sebebsiz görünmüyordu(Güntekin, 1993, s. 21).
Ammo uning bezovtaligi unchalik asossiz emasdi.
Mazkur holatda keltirilgan tipdagi kesimli gaplar amalga oshirilgani, ro‘y bergani shubhasiz, aniq bo‘lgan harakat-holat mazmunini bildiradi. Turk tilida bo‘lishsizlik ko‘rsatkichini olgan fe’l-kesimlar değil/emas to‘liqsiz fe’li bilan kelganida, ish-harakatning amalga oshishi ma’nosi anglashiladi. değil so‘zi xabar maylidagi barcha fe’l shakllari ishtirokida qo‘llanilishi mumkin. Masalan, quyidagi gaplarning kesimlari bo‘lishsiz shakldagi «-medi affiksli o‘tgan zamon fe’li +değil so‘zi», «-miyor affiksli hozirgi zamon fe’li + değil so‘zi» shaklidan tarkib topgan:
Bu cihetleri ben de düşünmedim değil.
Bu tomonlarini men ham xo‘b o‘yladim.
İlk zamanlarda bu kadını sevmiyor değildim.
Avvalboshda bu ayolni haddan ziyod sevar edim.
Ayni tuzilmali kesimlar harakatning davomli yoki yuqori me’yorda bajarilganligini anglatadi va nutq ifodaviyligi, ta’sirchanligini kuchaytirish uchun qo‘llanadi. Mazkur grammatik ko‘rsatkichlarning o‘zbek tilidagi fonetik yoki semantik muqobillari bunday shaklda birikib qo‘llana olmaydi, lekin og‘zaki so‘zlashuv nutqida zidlash munosabatiga kirishgan uyushiq bo‘lakli gaplar tarkibida uchrashi kuzatiladi: Tushunmadim emas, tushundim, lekin baribir bormayman. Lekin har ikki tildagi ushbu holat solishtirilsa, turk tilidagi bu ko‘rinishdagi kesimlarning yakka o‘zi ishlatilishi, stilistik jihatdan to‘g‘ri gap tuzilishi uchun qo‘shimcha izohning kerak emasligi ayon bo‘ladi. Xususan, qiyoslanayotgan tillarda ikki bo‘lishsizlik elementining biri kesim tarkibida, ikkinchisi boshqa gap bo‘lagi tarkibida qatnashganida ham, bo‘lishlilik ma’nosi anglashiladi. Masalan, o‘zbek va turk tillaridagi sifatdosh bilan ifodalangan aniqlovchi va kesimning bo‘lishsizlik shaklida bo‘lishi natijasida gapdan anglashilgan voqea-hodisa, holatning tasdig‘i ma’nosi ifodalanadi. Bu holat, masalan, quyidagi ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin: a)«bo‘lishsiz shakldagi fe’l bilan ifodalangan aniqlovchi» + «bo‘lishsizlik shaklidagi kesim»: O‘rtaga solmagan odami qolmadi (Yoqubov, 2018, s. 91).
Hayriye Hanım’ın istediği pek öyle olmayacak bir şey değildi(Güntekin, 1994, s. 31). Xayriya xonimning istagan narsasi amalga oshmaydigan orzu emasdi.
Keltirilgan misollardagi solmagan, olmayacak – bo‘lmaydigan sifatdoshlari va qolmadi, değildi – emas edi kesimlarining inkor ma’nolari yig‘indisi mazkur misollardan ifodalangan harakat-holatning ro‘yobga chiqqanligini anglatadi;
b) «bo‘lishsiz shakldagi ravishdosh bilan ifodalangan hol» + «bo‘lishsiz shakldagi kesim»: To‘y haqida, Fazilatxon bilan quda bo‘layotgani haqida aytmasdan sira iloji yo‘q (Qahhor, 2007, s. 85).
Hele bir tanesini yazmadan geçmeyeceğim (Güntekin, 1995, s. 101).
Hech bo‘lmaganda, bu voqealarning bittasini yozmasdan o‘tolmayman.
g) “bo‘lishsiz shakldagi shart holi” + “bo‘lishsiz shakldagi kesim”: Taklifni bajarmasam bo‘lmadi. İstediklerini yedirip giydirmezsek olmaz (Güntekin, 1994, s. 53). Istaganlarini yedirib kiydirmasak bo‘lmaydi.
Bu tipdagi birikuvlar gapdan anglashilgan ish-harakatning zaruriy, majburiy xarakterga egaligidan dalolat beradi. Muayyan ohang o‘zbek va turk tillaridagi tasdiq gaplarni inkor gaplarga aylantiradi, ya’ni tasdiq xarakteridagi gap ohangining ma’lum tarzda o‘zgarishi bilan inkor mazmuni anglashiladi. Bunda asosan ritorik so‘roq gap ko‘rinishidagi tasdiq gaplar inkor ma’nosini bildiradi.
Masalan: Qallig‘ini ko‘rsatarmidi feodal o‘g‘lingiz? (ko‘rsatmaydi) (Qahhor, 2007, s. 49). Ayşe, şimdi on dördünü bitiriyor, ablaları gibi güzel olmaya başlıyordu. Fakat onun bu ilkbaharını kimin gözü görüyordu?(Güntekin, 1994,112)
Oysha hozir o‘n to‘rt yoshga kiryapti, opalariday go‘zal qiz bo‘lib,
yetilyapti. Ammo uning bu go‘zalligini kimning ko‘zi ham ko‘rardi? (hech
kim ko‘rmayapti)
Va, aksincha, shaklan bo‘lishsizlik elementi qatnashgan inkor gaplar muayyan ohang vositasida tasdiq gapga aylantiriladi. Bunda ko‘pincha ayrim ritorik so‘roq gap shaklidagi inkor gaplar tasdiq mazmunini tashiydi:
Nega aytmas ekanman(aytaman)? Ipirisqi bo‘lmay nima? (Iprisqi-ku!) (Oybek, 2009, s. 28)
Tanımamak kabul mu? Karşımdaki adam Hindistan'ı karış karış dolaşan Tevfik efendi...(Karaosmanoğlu, 1996, s. 96) Tanimay bo‘ladimi? (albatta, taniyman) Ro‘paramdagi odam Hindiston hududini qarichma-qarich o‘lchab chiqqan Tevfik afandi...
O‘zbek va turk tillaridagi ma’lum bir grammatik formalar shaklan tasdiq gaplarni mazmunan inkor gaplarga aylantiradi. Masalan, «-(i)b affiksli ravishdosh+shaxs-son qo‘shimchalari+bo‘lmoq» ko‘rinishidagi birikma bo‘lishsizlik, ish-harakatning bajarilmasligi ma’nosini bildiradi (Ahmedov, 1979, s. 41): Kechib bo‘pman! (Kechmayman) (Hoshimov, 2017, s. 39). Xuddi shu grammatik shakl tarkibidagi bo‘lmoq fe’lini o‘lmoq so‘zining so‘roq shakliga almashtirish orqali ham inkor ma’nosini tashuvchi birikma: Ustingizdan kulib o‘libmanmi?(kulmayapman) hosil qilinadi.
Turk hozirgi-kelasi zamon fe’lining uchinchi shaxs, birlikdagi bo‘lishsiz shakli olmak – bo‘lmoq yordamchi fe’lining so‘roq shakli bilan qo‘llanganida, shaklan inkor gapni hosil qilsa-da, bu gaplar tasdiq ma’nosini bildiradi. Bunda maxsus intonatsiya bilan talaffuz qilingan ayni gap aniqlik, konkretlik ottenkalariga ega bo‘ladi:
Söylediklerinizi anlamaz olur muyuz?(Karaosmanoğlu, 1996, s. 45) Aytganlaringizni tushunmay bo‘ladimi?
O‘zbek va turk tillaridagi tasdiq hamda inkor gaplarni anchagina mukammal ishlangan mavzulardan biri tarzida e’tirof etish mumkin. O‘zbek tilshunosligida ayni gap tiplari gapning modallikka ko‘ra turlari tariqasida tasniflangan. Turk tilshunosligida gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari, deb o‘rganiladi hamda bu gap turlari tuzilishiga va kesimining ifoda materialiga binoan o‘z ichida guruhlarga ajratiladi.
O‘zbek va turk tillarida inkor gaplarning katta qismi -ma va -ma, me affikslari vositasida hosil qilinadi. Shuningdek, o‘zbek va turk tillaridagi emas/ değil so‘zlari, yo‘q/ yok, hayır modal so‘zlari, na...na/ ne...neyuklamalari inkor gaplarni yuzaga keltiruvchi leksik vosita hisoblanadi. Keltirilgan so‘zlar bir-birining muqobili bo‘lsa-da, faqat –ma/ -ma, -me, na...na/ ne...ne, emas/ değil unsurlarining formal, semantik jihatdan to‘la ekvivalentligi kuzatiladi, biroq ushbu vositalar funksional, stilistik nuqtai nazardan to‘la muqobil emas. Yo‘q va yok so‘zlari o‘zaro fonetik muqobil bo‘lib, semantik-funksional umumiydir. Bunda yok leksemasining mazmuniy va qo‘llanilish doirasi nisbatan cheklangan. Shu sababli yo‘q leksemasiga xos bo‘lak ma’nolar reallashuvi hayır so‘zi orqali ta’minlanadi, ya’ni yok, hayır leksemalari qo‘llanuv imkoniyatlarining yig‘indisi yo‘q modal so‘ziga deyarli teng keladi. Har ikki tilda tasdiq gaplar bo‘lishsizlik mazmunini, va aksincha, inkor gaplar intonatsiya orqali yoki maxsus grammatik ko‘rsatkichlar yordamida bo‘lishlilik, tasdiq ma’nosini anglatishi mumkin. Taqqoslanayotgan tillardagi ayni ma’nolar har ikki tilda farqli grammatik shakllar vositasida reallashadi.
Ikki va undan ortiq sodda gapning birikishidan hosil qilingan gaplarga qo'shma gap deyiladi.
Masalan: Fakat, bana ettiğiniz fenalik, sade bundan ibaret kalmıyor: yalan söylemek, başkalarına fenalik etmek kabiliyetini benden çekip kopararak ahlakimi da bozuyorsunuz! — Faqat menga qilgan yomonligingiz bundangina iborat boʻlib qolmayapti, yolg‘on gapirish, boshqalarga yomonlik qilish qobiliyatini mendan tortib olib axloqimni ham buzyapsiz!