Kirish kurs ishi mavzuning dolzarbligi

II BOB. TURK VA OʻZBEK TILLARIDA GAP BOʻLAKLARINING
IFODALANISHI
2.1. Gapning bosh boʻlaklari talqini
Gapning yadrosini, asosini, markazini gapning bosh boʻlaklari tashkil etadi. Gapning bosh bo'laklariga ega va kesim kiradi.¹¹
Kesim ega haqidagi ma'lumotni bildiruvchi gap boʻlagidir.¹² Kesimlar ne yapti? - nima qildi?, ne vapiyor? - nima qilyapti?, ne yapacak? - nima qiladi?, nima qilmoqchi?, kim? - kim ?, ne? - nima?, nere? - qayer?, nasil? - qanday? kabi savollarga javob beradi.Odatdagi tartibdagi gapda kesim gapning oxirida joylashadi.
Masalan: Kapi açildi (na yapti?). - Eshik ochildi.
Bizim amacimiz iyi okumaktir (ne?). — Bizning maqsadimiz yaxshi oʻqishdir.
Inanmak zor (nasil?). - lshonish qiyin.
Keltirilgan gaplarning birinchisida asosiy e'tibor eshikning ochilganligiga, ikinchi gapda maqsadning o'qish ekanligiga, uchinchi gapda esa, ishonishning qiyinligiga qaratiladi. Ya'ni yuqorida keltirilgan gaplarda belgilangan so'zlar gaplarning kesimlaridir.Gapning kesimi bir so’z bilan yoki so‘z birikmasi yoki so'z qo'shilmasi bilan ifodalanishi mumkin. So‘z bilan ifodalangan kesimiarga yuqorida misollar keltirilgan.
O‘zbek va turk tillarining qiyosiy tadqiq etilishiga doir bir qator tadqiqotlar mavjud. Biroq bu ishlar asosan qiyoslanayotgan tillarning leksik va morfologik xususiyatlarining tadqiqini o‘z ichiga oladi. O‘zbek va turk tillarining sintaktik xususiyatlari, xususan, ega, eganing o‘zbek va turk tilshunosligidagi talqini va tadqiqi, ifoda materiallari solishtirilib o‘rganilmagan. Zero, turk tilshunosligida va o‘zbek tilshunosligida eganing talqinida tasniflanishida farqli yondashuvlar ko‘zga tashlandi. O‘zbek tilshunosligining rus tilshunosligi ta’sirida, turk tilshunosligining g‘arb tilshunosligi, asosan fransuz va nemis tilshunosligi ta’sirida shakllanganligi natijasida gapning bosh bo‘laklarini, xususan, eganing talqini va tadqiqida farqli yondashuvlarning tatbiq etilgani ko‘zga tashlanadi. Turk tilshunosligida ega vazifasida kelgan so‘zlar va so‘z birikmalarining leksik-semantik mazmuni, sintaktik qurshovi, sintaktik vazifasi ham diqqatga olinadi. O‘zbek tilshunosligida ega vazifasida kelgan so‘zlar va so‘z birikmalarining ko‘pincha jumladan ajratilgan holda o‘rganilganligi kuzatiladi. Bundan tashqari, o‘zbek tilida eganing tuzilishiga ko‘ra turlari ham tasniflangan.
O‘zbek tilida bosh bo‘laklarning spetsifik xususiyatlari mukammal tadqiq etilgan, bu masalaga bag‘ishlangan maxsus tadqiqotlar ham mavjud. Ushbu tadqiqotlarda eganing tarkibi, tuzilishi xususidagi fikr-mulohazalar bayon qilinadi. A.R.Sayfullayev gap bo‘laklarining semantik-leksik xususiyatlarini tadqiq etar ekan, egani strukturasiga ko‘ra uch turga bo‘ladi: sodda, qo‘shma, murakkab egalar. Shuningdek, ega leksik-semantik belgilariga binoan olti guruhga ajratiladi: shaxs; predmet; belgi; miqdor; harakat-holat; o‘rin-joy tushunchasini bildiruvchi egalar (Sayfullayev, 1984b: 37-42).
A.Safayev o‘zbek tilidagi gapning bosh bo‘laklarini tadqiq etgan bo‘lsa-da, tilshunos eganing tuzilishiga ko‘ra turlarini farqlamagan. Chunki tilshunos gapning bosh bo‘laklarini ularning ishtirok etish-emasligi nuqtai nazaridan tadqiq etgan (Safayev, 1958). Ma’lumki, o‘zbek tilshunosligi rus tilshunosligi ta’sirida shakllangan bo‘lib, eganing talqinida ham rus tilshunoslarining qarashlari o‘z ifodasini topganı kuzatiladi.Turk tilshunosligida ega kesimdan keyingi ikkinchi bo‘lak bo‘lib, kesimdan anglashilgan harakat-holatning bajaruvchisini bildiruvchi bo‘lakdir. Ya’ni ega kesimdan anglashilgan ish-harakatning amalga oshiruvchisi, reallashtiruvchisi hisoblanadi (Dizdaroğlu, 1976:15; Demir, Yılmaz, 2003:209-210). Xususan, egasiz gap bo‘lmaydi, shaklidagi qarash natijasida grammatik ega (sözde özne), mantiqiy ega mavjudligi e’tirof etiladi (Demir, Yılmaz, 2003:209-210).
Ega tushunchasi uchun M.Ergin «fail» (Ergin, 1993:337), T.Banguo‘g‘lu «kimse» (Banguoğlu, 1990:526) atamalarini qo‘llanganlari holda, boshqa tilshunoslar tomonidan asosan «özne» atamasining qo‘llanilganligi kuzatiladi. M.Ergin ega xususida qisqacha ma’lumot keltiradi hamda ba’zi gaplarda ega bo‘lmasligini qayd etadi(Ergin, 1993:337). T.Banguo‘g‘lu nisbatan ilgari ketadi va eganing grammatik ega, mantiqiy ega kabi turlarini ko‘rsatadi(Banguoğlu, 1990:526). Biroq turk tilshunoslarining barchasi ham, masalan, L.Karaxan, E.Yaman kabilar egani guruhlashtirmaydi(Karahan, 2006:43; Yaman, 2000:225).
Ayni paytda E.Yaman ba’zi gaplarning egasi yashirin bo‘lishini bildiradi (Yaman, 2000:225). V.Xatibo‘g‘lu turk tilidagi eganing quyidagi o‘n bir turini ko‘rsatadi: haqiqiy ega (gerçek özne), nutqiy ega (sözde özne), yashirin ega (örtülü özne), noaniq ega (belirsiz özne), umumiy ega (ortak özne), kuchaytirilgan ega(pekiştirilmiş özne), bog‘lovchili ega (bağlaçlı özne), izohlovchili ega (açıklayıcıdan özne), undalmali ega (seslenmeli özne), moslashuvchi ega (kayan özne), -dır affiksli ega (bildirme koşaçlı özne) (Hatiboğlu, 1982:110-120). H.Dizdaro‘g‘luning ishida eganing to‘qqiz shakli tasniflanganligi kuzatiladi. Bunda V.Xatibo‘g‘lu tomonidan farqlangan noaniq ega, moslashuvchi ega, -dır -tür affiksli ega, bog‘lovchili ega ayni tasnifdan o‘rin olmagan, takroriy ega (yinelenmiş özne), qoliplangan ega (kalıplaşmış özne) tiplari esa kiritilgan(Dizdaroğlu, 1976).
Albatta, eganing takroriy qo‘llanishi, uyushgan kesim uchun yagona, umumiy eganing bo‘lishi, grammatik, mantiqiy ega singari tushunchalar o‘zbek tilshunosligida ham mavjud, biroq faqat eganing tuzilishi, gapda eganing grammatik shakllangan-shakllanmaganligiga ko‘ra ega turlarini tafovutlash, nazdimizda, yetarli emasday ko‘rinadi. Masalan, undalmaning gapdasintaktik vazifani bajarmasligi, biron-bir gap bo‘lagi bo‘la olmasligi ayon. Biroq turk tilida undalmani yoki undov so‘zli undalmani eganing bir shakl turi – undalmali ega deb ta’riflanganini ko‘rish mumkin. Shu fikrga ko‘ra quyidagi gapning egasi ey tatlı gece –ey totli tun birikmasidir:
Ey tatlı gece yıllarca devam et – Ey totli tun, yillar bo‘yi davom et.
Bu gapning egasi sen olmoshi bo‘lib, u yashiringan, ya’ni egani kesimga savol berish orqali topish mumkin. Demak, keltirilgan gap aslida bir bosh bo‘lakli gapdir. Ega tarzida ko‘rsatilgan birikma gapning undalmasidir. Demak, V.Xatibo‘g‘lu va H.Dizdaro‘g‘lu taklif etgan ega tasnifi til hodisalarini nisbatan boshqacha me’yorlar asosida tadqiq etish, ayrim sintaktik hodisalarni o‘zgacha baholash natijasi sifatida yuzaga kelgan. Xususan, ularning tadqiqotlarida ayrim leksik-semantik, morfologik, sintaktik, stilistik me’yorlarning aralashib ketgan ko‘rinadi.
O‘sman Bo‘lulu egani mavjud bo‘lgan tasniflardan birmuncha boshqacha tartibda guruhlarga ajratadi. Bunda eganing o‘n turi qayd etiladi: 1) bajaruvchi ega(yapıcı özne) tub fe’l bilan ifodalangan kesimning bajaruvchisini bildiradi; 2) ta’sirlovchi ega (etkileyici özne)ning kesimi o‘timli fe’llar bilan ifodalanadi; 3) ta’sir o‘tkazmaydigan ega (etkisiz özne) kesimi o‘timsiz tub fe’llar bilan ifodalangan gaplarning egasidir; 4) egasiz gaplar(öznesizlik –egasizlik)ning kesimi -(y)ıl, -(ı)n affikslari bilan yasalgan fe’llar bilan ifodalanadi. Bu o‘rinda majhul nisbatdagi fe’l bilan ifodalangan kesimli gaplar e’tiborda tutiladi; 5) ta’sirlangan ega(etkilenen özne) kesimi o‘zlik nisbat shaklidagi gapning egasi; 6) birgalik egali (imeceli özne) gap kesimi vazifasida birgalik nisbatdagi fe’llar qo‘llaniladi; 7) bajartiruvchi ega(yaptırıcı özne) o‘timlidan o‘timsizga aylangan fe’l bilan ifodalangan kesimning egasidir. Masalan, «Anne çocuğu bahçede gezdirdi – Ona bolasini bog‘da kezdirdi» gapida harakat bajaruvchi ona emas, boladir; 8) bavosita ega(aracılı özne); 9) tazyiq o‘tkazuvchi ega(baskıcı özne); 10) majburlovchi ega(zorlayıcı özne) (Bolulu, 1992:24-29, 46-52). O‘.Bo‘lulu tarafidan tilga olingan ega turlaridan so‘nggi uchtasi orttirma nisbat shaklidagi fe’llarga taalluqli. Tazyiq o‘tkazuvchi hamda majburlovchi ega turlari birdan ortiq orttirma nisbat ko‘rsatkichini olgan fe’lning kesim vazifasida ishlatilishi natijasida farqlangan. O‘.N.Tunaning fikricha, darıl – xafa bo‘l, eksil –kamay kabi fe’llar ta’sirlangan egali gapni hosil qiladi (Tuna, 1986:420). Bu holatning sababini quyidagicha izohlash mumkin: turk tilshunosligida fe’lning nisbat shakllari grammatik kategoriya mavqeiga ega emas. Orttirma, birgalik, majhul, o‘zlik nisbati ko‘rsatkichlari fe’l yasovchi qo‘shimchalar sifatida qabul qilinadi. Natijada bu nisbatlar ko‘rinishidagi fe’llar yasama fe’llar hisoblanadi. Nisbat shakllari orqali yuklanadigan ma’nolar esa valentliklar yoki eganing turlari sifatida talqin etiladi. Shunday bo‘lsa-da, ayrim hollarda -ır, -ar, -gır kabi orttirma nisbat qo‘shimchalari o‘zining so‘z yasash faolligini yo‘qotganligi qayd etiladi (Erdal, 1991).
O‘.Demirjan turk tilida fe’lning tuslanish tizimini tadqiq etar ekan, fe’lning nisbat shakllariga teng keluvchi grammatik ko‘rsatkichlar vositasida yuklanuvchi valentliklar masalasini tahlil qiladi. O‘.Demirjan U.Bo‘lulu singari fe’l nisbatlarining ko‘rsatkichlari vositasida gapdan anglashilgan voqea-hodisa ishtirokchilarini ifodalaydigan gap bo‘laklarini tadqiq etadi. Xususan, fe’lning nisbatlari asosida bajaruvchi, bajartiruvchi, yuzaki bajartiruvchi, vositachi-bajartiruvchi, majburlovchi ega turlarini farqlaydi (Demircan, 2003:11-17). R.Anderxill ham nisbat ko‘rsatkichlari yangi ega turini yaratadi, deya e’tirof etadi (Underhill, 1976).
Qiyoslang: Herkes oturdu (Hamma o‘tirdi)> Hasan herkesi masaya oturttu (Hasan hammani stolga o‘tqazdi). Ushbu gaplarda nisbat ko‘rsatkichlarining qo‘llanilishi natijasida harakat bajaruvchi – ega oʻzgargan.
Eganing tuzilishiga ko‘ra turlari va ularning ifoda materiallari:
Solishtirilayotgan tillardagi eganing bevosita qiyosiy tadqiqini olib borish uchun bu gap bo‘laklarining tuzilishiga ko‘ra uch tipi asosida ish ko‘rish maqsadga muvofiq: sodda ega, qo‘shma, murakkab ega. Sodda ega faqat bosh kelishik formasida shakllanib, ega funksiyasida qo‘llaniladigan, belgisi kesim tomonidan aniqlanadigan predmet (substantiv) yoki predmetlashgan – predmet tasavvuridagi (substantivlashgan) bo‘lakdir (Omonturdiyev, 1988: 74). Taqqoslanayotgan tillardagi sodda egalar quyidagicha ifodalanadi:
* ot bilan. Bunda otning barcha ma’no turlari – atoqli, turdosh, mavhum, aniq va sh.k. otlar gapning egasi vazifasini bajarib keladi. Masalan, quyidagi gaplarning harakat bajaruvchilari mavhum ot (hayot) va atoqli ot (Cavidan) bilan ifodalangan:
Hayot meni doim boshi berk ko‘chaga tiqadi(O.M.).
Yaşam beni hep çıkmaz sokağa sokar.
Cavidan misafirimi civarda gezmeğe götürüyor(R.N.G.). Javidan mehmonimni sayr qilishga olib ketyapti.
* olmosh bilan. Har ikki tildagi ot xarakteridagi yoki otlashgan olmoshlar gapning egasi bo‘lib keladi. Masalan, keyingi gaplarda harakat bajaruvchi kishilik olmoshi (men) va otlashgan ko‘rsatish olmoshi (bunlar - bular) vositasida anglashilgan:
Men baxtni sandig‘i bilan sizga keltirib berar edim(O.Yo.). Ben mutluluğu sandığı ile size getirecektim.
* harakat nomi bilan: O‘zbek tilida -(i)sh, -moq, -maslik shaklli harakatnomlari bilan ifodalangan egalar faol qo‘llaniladi.
Masalan: Bu gapga ishonish qiyin!(O.M.)
Bu lafa inanmak zor.
Bir qizni bekor malomatdan qutqarmoq ham yigitning ishi(O.M.).
Bir kızı boş aşağılamadan kurtarmak da yiğidin işi.
Endi bunday odamning topilmasligi – boshqa masala(O.M.).
Şimdi böyle bir insanın bulunmaması – başka konu.
Turk tilida esa harakat nomi -mak, -mek; -ma, -me; -(y)ış, -(y)iş, -(y)uş, -(y)üş affikslari bilan yasaladi(Korkmaz, 2003:864). Bu qo‘shimchalardan birinchi ikkitasi yordamida hosil qilingan harakat nomining ega vazifasida ishlatilishi uchinchisiga nisbatan ancha faol.
* otlashgan sifat bilan: Har ikki tildagi asliy sifatlar ham, nisbiy sifatlar ham otlashib, ega vazifasini bajarib kelishi mumkin:
Lekin o‘ziga juda ham erk berib yomon yo‘lga kirib ketgan tantiqlar ham bor(O.Yo.). Ama kendini çok serbest his ederek kötü yola sapan şımarıklar da var.
Küçüklerin arasında kocaman gençler vardı(R.N.G).
Kichiklar orasida kap-katta yigitlar (yoshlar) ham bor edi.
* otlashgan sifatdosh bilan: O‘zbek tilida, ma’lumki, -gan, -yotgan, -a/-y+-digan affiksli sifatdoshlar faol, -r/-mas, -vchi, -rlik, -gulik shaklli sifatdoshlar nisbatan nofaol hisoblanadi (O‘zbek tili grammatikasi, 1975:510-515). Turk tilida esa -mış, -miş, -muş, -müş; -dık, -dik, -duk, -dük, -tık, -tik, -tuk, -tük; -(y)an, -(y)en; -r/-maz, -mez; -(y)acak, -(y)ecek; -(y)ıcı, -(y)ici, -(y)ucu, -(y)ücü affikslari sifatdosh yasovchilardir (Banguoğlu, 1990:422-427). Bu qo‘shimchalar o‘zbek tilidagi sifatdosh yasovchilar bilan paradigmatik mazmuniga ko‘ra quyidagi tartibda muvofiqlashadi: -gan// -mış, -miş, -muş, -müş; -dık, -dik, -duk, -dük, -tık, -tik, -tuk, -tük, -yotgan// -(y)an, -(y)en; -a/-y+-digan//-(y)acak, -(y)ecek; -r/-mas// -r/-maz, -mez; -vchi/-(y)ıcı, -(y)ici, -(y)ucu, -(y)ücü. Biroq o‘zaro vazifasi va ma’nosiga ko‘ra ekvivalent bo‘lgan mazkur shakldagi sifatdoshlar ega vazifasida kelganida, ushbu ekvivalentlikni saqlab qola olmaydi. O‘zaro ekvivalent sifatdosh yasovchilari bilan yasalgan so‘zlarning ega vazifasida qo‘llanilishini qiyosan tahlil etaylik: o‘zbek va turk tillaridagi o‘tgan zamon sifatdoshlari –gan/-mış, -miş, -muş, -müş; -dık, -dik, -duk, -dük, -tık, -tik, -tuk, -tük affikslari yordamida yasaladi, ya’ni bir qarashda ushbu affikslar o‘zaro ekvivalentdek ko‘rinadi. Ammo misollar tahliliga ko‘ra quyidagi holat kuzatiladi: -dık, -dik, -duk, -dük, -tık, -tik, -tuk, -tük shaklli fe’l gapning egasi bo‘lishi uchun albatta egalik qo‘shimchasini olgan bo‘lishi shart.
Masalan:
Asıl duyduğumuz içimizde yaşayan bir geçmiş zamanıdır (R.N.G.).
Asl uyg‘ongan hislarimiz qalbimizda yashayotgan o‘tmishimizdir.
* otlashgan sonlar bilan. Masalan, quyidagi gaplarda otlashgan tartib sonlar harakat bajaruvchini tartibiga ko‘ra belgisini ifodalash orqali anglatgan: Ikkinchisi hov anavi yerda yotibdi(O.M.).
İkisi de işte orada yatıyor.
Fakat ilk sözünden sonra bir ikincisi, bir üçüncüsü lakırdıya karıştı (R.N.G.). Ammo ilk gapidan so‘ng avval ikkinchisi, keyin uchinchisi suhbatga qo‘shildi. Turk tilshunosligida son alohida so‘z turkumi sifatida farqlanmagan. Predmetning miqdorini, tartibini bildiruvchi so‘zlar sifatning ma’no turlaridan biri tarzida, ya’ni son sifatlari deb o‘rganiladi (Banguoğlu, 1990:351-356). Xususan, o‘zbek tilida jamlovchi sonning yasovchilari bo‘lmish -ov, -ovlon, -ala affikslarining muqobillari turk tilida yo‘q. Bu vaziyatda sanoq sonlarga murojaat qilinadi. Masalan: Modern ve bazı güzel meyvelerle tertip edilmiş olan bir sofra başında dördü birlikte oturdular(E.N.). Zamonaviy ko‘rinishda va ayrim ajoyib mevalar bilan tuzalgan dasturxon atrofiga to‘rtovi birgalikda o‘tirishdi.
Bu esa, turk tilidagi sonlarning semantik va qo‘llanilish doirasi nisbatan kengligini ko‘rsatadi.
* o‘zbek tilida egalar otlashgan modal so‘zlar bilan ifodalanadi: Bu bolalarning mendan boshqa hech kimga keragi yo‘q(O.M.). Bu çocuklar ben hariç kimseye gerekmiyor.
Turk tilshunosligida modal so‘zlar alohida so‘z turkumi sifatida tafovutlanmagan. Umuman, modal so‘zlar sirasiga kiruvchi so‘zlarning biron so‘z turkumi guruhiga kiritilgan hollari turk tilshunosligiga oid ilmiy manbalarda uchramadi. Lekin modal so‘z sifatida ajratilishi zarur bo‘lgan so‘zlar, o‘zbek tilidagichalik ko‘p bo‘lmasa-da, mavjud. Masalan, zarur, kerak, shart, darkor, lozim kabi so‘zlar uchun turk tilida gerek, lazım so‘zlari qo‘llaniladi. Bunga sabab esa turk tilida fe’ldan anglashilgan ish-harakatning bajarish zarurligi, kerakligini bildiruvchi -malı, -meli ko‘rsatkichli keraklilik maylining, shuningdek, gerekmek /kerak bo‘lmoq fe’lining mavjudligidir. Turk tilidagi modal so‘zlar ega vazifasida qo‘llanmaydi.
* otlashgan ravish bilan: Ichkari ham yomon emas(E.A.). İçerisi de kötü değil. Lakin mevsim icabı oralar, pekçok kimselerin rağbet ederek gittikleri ve toplandıkları yerdi(E.N.). Lekin mavsum talabi bilan o‘sha yerlar juda ko‘pchilikning rag‘bat ko‘rsatib borgan va to‘plangan joylari edi.
* har ikki tilda bir tovush, bo‘g‘in, affiks, yordamchi so‘z turkumlari ham ilmiy uslubdagi matnlarda ega bo‘lib kelishi mumkin:
-lar ko‘plik qo‘shimchasidir. -ler çoğul ekidir.
O‘zbek va turk tillaridagi qo‘shma ega quyidagi tuzilishga ega bo‘ladi:
O‘zbek va turk tillaridagi «etakchi komponent + yordamchi fe’l» tipidagi fe’llar bilan ifodalangan gap bo‘laklarini o‘rganish natijasida ma’lum bo‘ldiki, o‘zbek tilida yordamchi fe’lning barcha ma’no turlari – ko‘makchi, yordamchi, to‘liqsiz fe’llarning qo‘shma ega tarkibida faol ishtirok etishi kuzatiladi. Turk tilida esa asosan yordamchi fe’llar qatnashuvidagi qo‘shma egalar qo‘llanilishi ko‘rinadi. Masalan, quyidagi gapning egalari ot va yordamchi fe’llardan (qilmoq, olmak) tashkil topgan qo‘shma fe’llar bilan ifodalangan: Ha, pochchamizni xafa qilganimiz yoqmadimi?(S.A.) Evet, eniştemizi üzdüğümüz hoşunuza gitmedimi?
O‘zbek tilidan farqli ravishda turk tilidagi ega vazifasini bajargan so‘zlar -dır, -dir, -dur, -dür,-tır, -tir, -tur, -tür affiksini olgan bo‘lishi mumkin. Bu holat turk tilida keng tarqalganligi sababli alohida eganing turi sifatida ajratilishiga ham sabab bo‘lgan (Hatiboğlu, 1982:120). Ammo -dır, -dir, -dur, -dür,-tır, -tir, -tur, -tür affiksi egaga qo‘shilib kelganida, undan anglashilgan ma’noni kuchaytirib, ta’kidlab ko‘rsatish uchungina xizmat qiladi. Demak, stilistik maqsadlarda qo‘llanuvchi bu so‘zshaklini eganing alohida turi, deb farqlashga asos yo‘q. Masalan, quyidagi gapning egasi tarkibida qatnashgan -tir ko‘rsatkichi orqali egadan tushunilgan narsa, hodisaning me’yordan ortiqligi, davomli ekanligi anglashilgan:
Daha geçen sonbaharda içime bir ateştir düştü(R.N.G.).
O‘tgan kuzdayoq ichimda shunday otash yona boshladiki.