Kirisiw Tiykarg’i bo’lim

Joba:

1. 
   Kirisiw
   
2. 
   Tiykarg’i bo’lim
   
   1. 
      Innovatsiyalardı finanslıq tártipke salıwdı ámelge asırıw
      
   2. 
      O’zbekistonda innovatsiyalardıń mámleket tárepinen tártipke saliniwinin’ qásiyetleri
      
3. 
   Juwmaqlaw
   
4. 
   Paydalanilg’an adebiyatlar
   

I.Kirisiw
Innovciyalıq processlerdi mámleket tárepinen tártipke salıw zárúrshiligi birinshi náwbette olardıń ekonomika ushın hám ulıwma jámiyet ushın áhmiyeti barǵan sayın asıp baratırǵanlıǵı menen baylanıslı. Ekonomikalıq ósiw negizinde ekstensiv hám intensiv faktorlardıń muwapıqlıǵı jatadı.
Ekstensiv faktorlardeganda óndiriste paydalaniletuǵın baslanǵısh resurslar - jumısshı kúshi, materiallıq strukturalıq bólimler, jer hám t.b. massasınıń ósiwi túsiniledi.
Intensiv faktorlar degende bolsa qollanilayotgan resurslar sapasınıń jaqsılanıwı hám olardan paydalanıw dárejesiniń asırılıwı túsiniledi.
Házirgi dáwirde miynetke uqıplı xalıqtıń bandligini asırıw hám ekonomikalıq
iskerlikke jańa tábiyiy resursların tartıw esabınan ónim hám xızmetlerdi islep shıǵarıw múmkinshilikleri barǵan sayın sheklenip barıp atır. Intensiv faktorlar
ekonomikalıq dinamika ushın sheshiwshi áhmiyetke iye bolıp atır. Óz gezeginde
xızmetkerler qánigeliginiń rawajlanıwı hám miynet ońimdarlıǵınıń, materiallar hám
úskeneler qaytimining ósip baratırǵanlıǵı pán hám texnika jetiskenlikleri menen, aldıńǵı tájiriybe hám xojalıqta olardan paydalanıw dárejesi menen, yaǵnıy jańalıqlardıń ommalashuvi menen belgilenip atır. Pán-texnika rawajlanıwınıń eń rawajlanǵan mámleketler degi jalpı ishki ónimdiń ósiwine qosqan úlesi hár túrlı
bahalawlar boyınsha 75-90 % ni uyımlastırıp atır.
Házirgi waqıtta innovatsiyalarǵa bolǵan talap mámleket qawipsizliginiń oǵadada
zárúrli determinantalaridan birine aynalǵan. Bul jaǵday da sırtqı, da ishki
strukturalıq bólimlerge iye. Xalıq aralıq kózqarastan qaralganda bul jerde
mámlekettiń ilimiy-texnologiyalıq qawipsizliginiń támiyinleniwi haqqında, yaǵnıy aldıńǵı texnologiyalarǵa kirip barıwınıń sheklengenligi, qarar tapqan tiykarǵı texnologiyalıq shınjırlardıń úzilisi menen baylanıslı halda sırtdan bolatuǵın hár qanday diktatga qarsı tura alıw imkaniyatın beretuǵın, jetkilikli dárejede qúdiretli ilimiyinnovatsion potencialdıń bar ekenligi haqqında sóz barıp atır.
Mámleket tikkeley innovciyalıq iskerlikti rejimin basqaradi, ol jańalıqlardı
baslamashıları esaplanadı hám olardı byudjetten finanslshtiradi, hám de tikkeley bolmaǵan, innovatsiya ushın qolay shárt-shárayatlar jaratıp innovciyalıq infratizimlarni jaratadı.
Huqıqıy aktlar mámleket tárepinen innovciyalıq iskerlikti tártipke
salıwdıń tiykarǵı quralı bolıp xızmet etedi. Bunday normativlik-huqıqıy
aktlar innovasiyalarni islep shıǵıw hám engiziw boyınsha me'zonlarni
anıqlawǵa hám de bazar innovciyalıq infratuzilmasini qáliplestiriwge
baǵıtlanǵan.
Ilimiy-innovciyalıq potencialdıń rawajlanıwı ásirese mámlekettiń qorǵaw
qábiletin bekkemlew ushın úlken áhmiyetke iye. Áyne waqıtta ilimiytexnikaviy hám innovciyalıq processlerdiń baynalminallashuvi mámleketlerdiń
óz-ara texnologiyalıq qaramligining kusheytiwi áqibetindegi dawlar abayın
azaytadı. Máseleniń ishinde bolǵanı apatlar, tábiyǵiy apatlar, terroristik aktlar,
huqıqbuzarlik minez-qulqlarınıń aldın alıw, olardıń unamsız aqıbetlerin
kemeytiw imkaniyatın beretuǵın jańalıqlardıń tarqalıwı menen baylanıslı.
Innovciyalıq iskerligin huqıqıy tártipke salıp atırǵanda zárúrli wazıypanı mámleket
siyasatı ilim hám innovatsiyalar salasındaǵı principleri qatnasıwı kerek:
1. Ílım hám ilimiy-texnikalıq dóretiwshilik erkinshegi;
2. Intellektuallıq múlk huqıqın qorǵawı ;
3. Ilim hám texnologiyalar salasındaǵı básekin qollap-quwatlaw ;
4. Biznes hám ilimiy jumıstı xoshametlew;
5. Mámlekettiń mámleket siyasatın ústin turatuǵın baǵdarları boyınsha resuslarni
konsentraciyası ;
6. Xalıq aralıq sheriklik rawajlanıwı.
Innovciyalıq processlerdiń mámleket tárepinen tártipke solinishi zárúrshiligi
tekǵana olardıń ulıwma milliy áhmiyeti menen, bálki ekonomikalıq mazmunı menen de anıqlama bernedi. Bir tárepden házirgi kúnde innovatsiyalar bazar talabın jaqsılaw qandırıw, islep shıǵarıw ǵárejetlerin básekichilarnikiga salıstırǵanda tómenletiw esabınan xojalıq jurgiziwshi subyektlarning paydasın kóbeytiwdiń tiykarǵı quralına aylanıp barıp atır. Basqa tárepden bolsa klassik bazar mexanizmleri sharayatında ilimiy-texnikalıq nátiyjelerdiń alınıwı talay qıyınshılıqlılasqan, kóplegen innovatsiyalar bolsa xojalıq ámeliyatına engizilmegen bo'lur edi.
Jáhán tájiriybesi sonı kơrsatadiki, mámlekettiń izbe-iz sociallıq-ekonomikalıq
rawajlanıwı hám sırtqı bazar daǵı básekige shıdamlılıǵına birinshi náwbette rawajlanǵan milliy innovciyalıq sistema arqalı eriwiladi. Sonday eken, milliy innovciyalıq sistemanıń barlıq elementleri qáliplesiwi hám nátiyjeli ơzaro baylanıs etiwi mámleket innovciyalıq siyasatınıń bas maqseti bolıp tabıladı. Buǵan baylanıslıǵı izertlew ob'ekti tiykarlanıp jáhán rawajlanıwınıń texnologiyalıq yadrosına kiretuǵın mámleketler - AQSh, Yaponiya, Germaniya, Angliya hám Fransiya ;
AQShda innovciyalıq iskerlikti mámleket tárepinen tártipke salıw shólkemleri
tómendegiler:
-Amerika ilimiy jamğarmasi (tiykarlanıp ámeliy izertlewlerdi qơllab-quwatlaw
menen shuğullanadi);
-Amerika ilimiy keńesi (tiykarlanıp sanaat jáne onıversitetlarni qơllab-quwatlaw
menen shuğullanadi);
-NASA (Milliy kosmik agentlik);
-Milliy standartlar byurosı ;
-Milliy soğliqni saqlaw institutı ;
-Qorǵaw ministrligi;
-Sanaat izertlewleri milliy orayı ;
-Milliy pánler akademiyası ;
-Milliy texnika akademiyası ;
-Ilim-pánni rawajlandırıwǵa kơmaklashuvchi Amerika assosiasiyasi.
Sơnggi tơrtta struktura aralas, qalǵanları federal byudjetten finanslashtiriladi.
Mámleket shólkemleri ishki bazarda hám shet mámleketlerde innovciyalıq
processlerdi monıtorıń etip barıw hám prognozlastırıw menen de
shuğullanishadi. Kơpchilik jaǵdaylarda bul shólkemler nátiyjeli zamanagóy
texnologiyalardı tabıw hám de olardıń ǵalabalıq engiziliwin támiyinlew menen
shuğullanishadi. AQShda innovciyalıq joybarlardı mámleket ekspertizasidan ơtkazish sisteması ámeldegi bơlib, bul ekspertizadan ơtgan innovciyalıq shólkemlerge túrli jeńillikler beriliwi múmkin ( elektr energiya tơlovlari, baylanıs xızmetlerin hám basqa tơlovlardan azat etiw).
Innovciyalıq processlerdi tikkeley bolmaǵan tártipke salıw ilajları arasında
eń dáslep, salıq jeńilliklerin atap kórsetiw kerek. Paydanı jeńillikli salıqqa tartıw
salıqqa ólshewli bazanı kemeytiw, salıq stavkaların kemeytiw yơli menen ámelge asıriladı.
Qơshma Shtatlarda innovciyalıq iskerlikti rawajlandırıw maqsetinde 1984 jılda
―ITTKI salasında kooperasilar‖ nızamı qabıl etilgen. AQShda basqarıw
qararların boljaw, standartlastırıw, optimallastırıw, innovciyalıqloyihalarning mámleket ekspertizasi, innovatsiyalardıń mámleket statistikasın yaritishga úlken itibar qaratılıp atır.
Innovciyalıq joybarlardı basqarıwdı barıwında innovatsiyalardı jaratıw hám tarqatıw processleriniń shólkemlestirilgen, ekonomikalıq, finanslıq normativ-huqıqıy tártipke solinishi ámelge asıriladı. Innovciyalıq joybarlardı basqarıwǵa sistemalı jaqınlaw innovciyalıq iskerlikti tártipke salıwdıń hár túrlı túrleri organikalıq qosılıwı, kompleksviyligi, birden-birligi zárúr ekenligin ańlatadı.
Innovciyalıq iskerlikti tártipke salıw hár túrlı dárejelerde: ulıwma mámleket
dárejesinde, regionlıq dárejede, bólek kárxana, shólkem, shólkem dárejesinde
ámelge asıriladı. Innovatsiyalardı basqarıwǵa sistemalı jaqınlaw hár túrlı
dárejeler degi regulyativ innovciyalıq iskerliginiń birden-birligi, barlıq basqarıw
quralları hám qararlarınıń jaqınnan óz-ara baylanısı hám muwapıqlashganligini názerde tutadı.
Innovciyalıq iskerlikti mámleket tárepinen tártipke solinishi innovciyalıq
joybarlardı basqarıwdıń tiykarın quraydı. Mámleket innovciyalıq iskerlikti
tártipke salıwdıń barlıq túrleri- shólkemlestirilgen, ekonomikalıq, finanslıq, normativhuquqiyni ámelge asıradı. Bul tártipke salıw innovciyalıq boljawlar hám
strategiyalar bazasında ámelge asıriladı.
Mámleket social - ekonomikalıq rawajlanıwınıń strukturalıq bólegi bolǵan
innovciyalıq boljawda innovciyalıq iskerliginiń tiykarǵı parametrleri (onıń
baǵdarları, túrleri, obiektler, aqıbetleri hám t.b. ) ni aldınan kóriw islep
shıǵıladı. Innovciyalıq boljawlarda bazisli innovatsiyalar ózlestiriw hám
tarqatıw, jańa kóp ılım tutınıw etiwshi ónimler hám texnologiyalardan
ámelde paydalanıwlardıń sotsial-ekonomikalıq aqıbetler stsenariyasi qurıladı.
Innovciyalıq strategiyalarda innovciyalıq iskerliginiń ústin turatuǵın baǵdarları
belgilenedi. Innovciyalıq joybarlardı islep shıǵıw hám ámelge asırıw processlerin
basqarıw ushın mámleket maqsetiy programmaları (DMD) zárúrli rol oynaydılar. Bul programmalar mámleket byudjeti qarjları hám byudjetten tısqarı aqshalardı da
ilimiy izertlewler hám islep shıǵarıwlardı finanslıq támiynlew hám da olardıń
nátiyjelerinen paydalanıw boyınsha innovciyalıq iskerlikke jıynaydı. DMD pán hám texnikanı rawajlanıwınıń ústin turatuǵın baǵdarları, mámleket dárejesindegi sın kózqarastan texnologiyalardıń dizimi, xalıq xojalıǵı joqarı texnologiyalıq tarawlardı
rawajlanıwınıń zárúrli máselelerin ajıratıw tiykarında joqarı sapalı innovciyalıq
joybarlardıń qollap-quwatlawın támiyinleydi.
Innovciyalıq iskerlikti mámleket tárepinen tártipke solinishining keyingi
dárejesi texnologiyalıq rawajlanıw programmaları (TRD) de ámelge asıriladı, olar xalıq xojalıǵı tarawların rawajlandırıw strategiyaları sheńberinde ámelge asıriladı. Bul programmalarda innovatsiyalardıń tiykarǵı bólegi olarda qatnasıw jetip atırǵan
kárxanalardıń jeke qarjları hám kredit dereklerden támiyinlenedi,
mámlekettiń qatnasıwı bolsa tiykarlanıp islerdi muwapıqlastırıw hám kommerciya xaterin asıwı menen baylanıslı yamasa qanday da sebeplerge kóre kárxanalar tárepinen ámelge asırılıwı múmkin bolmaǵan bosqiyalarni qollap-quwatlawdan
ibarat esaplanadi. Bul halda mámlekettiń TRD dagi qatnasıwı tiykarlanıp kepillikler hám qaytarma finanslıq támiynlew formasında ámelge asıriladı.
Innovciyalıq joybarlar DMD yamasa TRD ga tańlaw tiykarında kiritiledi, ol jaǵdayda qatnasıw qálegen túrde ámelge asıriladı. Tańlawda qatnasıw jetip atırǵan
innovciyalıq joybarlar álbette mámleket ilimiy-texnikalıq hám ekologiyalıq ekspertizasidan ótiwleri kerek, onıń predmeti bulardıń jańalıǵı, sotsial-ekonomikalıq hám ekologiyalıq natiyjeliliginen ibarat esaplanadi.