Kirisiw Tiykarg’i bo’lim

2.2. O’zbekistonda innovatsiyalardıń mámleket tárepinen tártipke
Saliniwinin’ qásiyetleri
Ózbekstan Respublikasında tásirli milliy innovciyalıq sistemanı qáliplestiriw innovciyalıq rawajlanıw mámleket strategiyasınıń zárúrli elementi esaplanadi. Onı rawajlandırıwdıń tiykarın quraytuǵın faktorlar innovciyalıq strukturalıqqismlar bolıp tabıladı, olar birgelikte islep shıǵarıw apparatın jańalaǵan halda, kisilerdi olardan nátiyjeli paydalanıwǵa tayarlaǵan hám odaǵan halda islep shıǵarıw salasın ózgertirip jiberiwleri múmkin. Tek aktiv innovciyalıq siyasatǵana házirgi waqıtta mámleketti jańa sheklerge alıp shıǵıwı hám nátiyjeli ekonomikanı qáliplestiriw ushın kelesheklerdi ashıp beriwi múmkin.
Innovciyalıq processlerdi mámleket tárepinen tártipke solinishining zárúrligi
birinshi náwbette, olardıń ekonomika hám ulıwma jámiyet ushın ósip baratırǵan áhmiyetinen kelip shıqqan. Ekonomikanıń dúzilisi innovatsiyalar tásiri astında ózgeredi. Óytkeni resurslardan paydalanıwdıń natiyjeliligin ósiwi esabına olardı bir bólegi bosaydilar hám iskerliginiń basqa tarawlarına qayta bólistirilediler. Mısalı, awıl xojalıǵında bánt bolǵanlardıń úlesi qisqaradı, xızmetler salasında bolsa ósedi. Bunnan tısqarı, innovatsiyalar jańa islep shıǵarıwlar, tarawlardı payda bolıwı hám ámeldegi bolǵanlardı uyań- aste tawsılıwınıń tikkeley sebepai boladılar.
Innovatsiyalardıń jámiyeti ekonomikalıq tashkil etiliwin da
ózgertirediler. Jańa social institutlar hám xojalıq shólkemleri (mısalı,
venchurli firmalar ) payda boladılar, olar ortasındaǵı óz-ara baylanıslar
ózgerediler. Múlktiń dúzilisinde jılısıwlar júz boladı. Basqarıw
texnologiyası rawajlanıwlasadı : vertikal tásir kórsetiwler barǵan sayın gorizontallar
menen toldırıladı hám almastırıladı. Ekonomikanı mámleket tárepinen tártipke
salıwdıń mazmunı da ózgeredi.
Innovciyalıq processler barǵan sayın úlkenlew sotsial áhmiyetke iye boladılar.
Jańalıq kirgiziwler menen jaratılatuǵın ekonomikalıq ósiw tekǵana xalıqtı turmıs
dárejesin asıwına múmkinshilik beredi, bálki bántlik máselelerin jańa joqarı
mıynet haqı tolıqnatuǵın jumıs jayların tashkil etiliwi esabına hal etiliwi, tálim
hám den sawlıqtı saqlaw dárejesin asırıwǵa járdem beredi. Bunnan tısqarı házirgi
tariyxıy dáwirde innovatsiyalardı tarqalıwı procesi hár túrlı sotsial hám ekonomikalıq subyektlarni birden-bir bir pútkilge baylaw, millettiń birden-birligin támiyinleytuǵın, kóplegen jaǵdaylarda sotsial qarama-qarsılıqlar hám jánjellerdi yumshatuvchi elementlerden biri boladı.
Házirgi dúnyadaǵı innovciyalıq processlerdiń intensivligi ekologiyalıq
mashqalalardi talay keskinlestirgen. Bir qatar jónelisler boyınsha átirap
ortalıqqa antropogen júkleme qıyınshılıqlı shegaraǵa jaqınlasıp atır, onı arqasında
elementlardı tábiyaat daǵı normativ ózgerip turıwın aynıwı anıq bolıp tabıladı. Basqa tárepden, tek innovatsiyalar járdeminde insan hám tábiyaat ortasındaǵı munasábetti uyqaslashtirishi múmkin. Óytkeni tap ilimiy - texnikalıq tabıslar óndiristiń strukturası hám tutınıwdı ratsionallashtirish hám de qaytaldan aylanıwshı
texnologiyalardı tarqatıw jolı menen ornı toldırılmaytuǵın resurslardan
paydalanıwdı hám zıyanlı shıǵındılardı kemeytiwge múmkinshilik beredi. Bul máseleler jáhán jámiyetshiligi tárepinen qabıl etilgen, turaqlı ekologiyalıq teń salmaqlılıqtı názerde tutatuǵın XXI asirde turaqlı rawajlanıw konsepsiyası munasábeti menen ásirese aktual bolıp tabıladı.
Mámleketti miynet bólistiriwine qosılıwınıń dárejesi hám natiyjeliligi tovarlar hám xızmetlerdiń jáhán bazarları daǵı onıń tutqan ornı, maman qánigelerdiń bar ekenligi menen tariyplanadi. Bul parametlar tábiyiy resurslarǵa eksklyuziv iyelik qılıw yamasa ekstensiv haraktyerdagi basqa artıqmashılıqlar menen kemrek dárejede hám ónimdiń básekige shıdamlılıǵın támiyinleytuǵın innovatsiyalardan paydalanıw menen barǵan sayın kóbirek dárejede belgilenediler.
Milliy ekonomikanıń global básekige shıdamlılıǵın innovciyalıq processlerdi
rawajlanıwı dárejesine baylanıslılıǵı - innovatsiyalardıń ulıwma mámleketlik áhmiyetindegi zárúrli tárepi bolıp tabıladı.
Biraq innovciyalıq processlerdi mámleket tárepinen tártipke solinishining
zárúriyatı tekǵana olardıń ulıwma milliy áhmiyeti, bálki ekonomikalıq mazmunı menen da tiykarlanǵan. Bir tárepden, bazar ekonomikasına innovatsiyalar - xojalıq
jurgiziwshi subyektlar paydasın bazar talabın jaqsılaw qánaatlantırıw, islep shıǵarıw ǵárejetlerin raxiplernikiga salıstırǵanda kemeytiw esabına kóbeytiwdiń tiykarǵı waziypası bolıp tabıladı. Basqa tárepden, klassik bazar mexanizmlerin ámelde bolıwı sharayatlarında ilimiy - texnikalıq nátiyjelerdi alıw hám olardı xojalıq ámeliyatına qollanıw etiw talay qıyınlasadı. Bazar ekonomikasına iye shet el mámleketlerdiń tájiriybesi sonı kórsetedi, ilimiy - texnikalıq rawajlanıw máselesinde bazardı avtomatlashtirilishiga tolıq súyeniw múmkin emes. Jańalıq kirgiziwlerden paydalanıw tek ol yamasa bul kárxana yamasa regiondıń menshikli mashqalası bolmaydı, ol kóbirek social xarakterdi kásip etedi, sebebi ol yamasa bu ilmiy tájriybetni rawajlanıwınıń sotsial- ekonomikalıq keleshekleri barǵan sayın onda innovciyalıq processler qanshellilik ajıralmas baratırǵanına baylanıslı.
Innovciyalıq processlerdi basqarıwdıń oraylastırılǵan usıllarınıń ústinligi jáhán ámeliyatı tárepinen tastıyıqlanǵan. Innovciyalıq jaryonni rawajlanıwın basqarıwdıń ózegi dep mámlekettiń ilimiy - texnikalıq siyasatın esaplaw zárúr. Social rawajlanıwdıń barlıq elementleri hám buwınlarında innovatsiyalar (jańalıq kirgiziwler, ilimiy- texnikalıq tabıslar ) ni jaratıw hám qollanıw etiw boyınsha processler, hám de pán hám texnika jetiskenliklerin (da islep chiqvrish - texnikalıq hám da tutınıw belgileniwinde) ózinde ámelge asaratuǵın ilimiy - texnikalıq siyasatınıń obiekti boladılar :
Mámleket ilimiy - texnikalıq siyasatı :
-ilimiy - texnikalıq tabıslardı qollanıw etiliwi hám islep shıǵarıwdı jańalanıwı sebepli mámleket óniminiń básekige shıdamlılıǵın támiyinleytuǵın innovciyalıq iskerlikti asıwına kómeklesiwi;
-zamanagóy texnologiyalıq tártiptiń tiykarın quraytuǵın bazisli hám
jaqsılanıwshı innovatsiyaları hár tárepleme qollap -quwatlanıwın támiyinlew;
-básekili bazar innovciyalıq mexanizmin nátiyjeli xızmet kórsetiwi ushın
sharayatlar jaratılıwması ;
-texnologiyalardıń regionlararo hám xalıq aralıq transferi, xalıq aralıq investitsion
sheriklik, milliy invesvatsion isbilermenlikti máplerin qorǵawǵa kómeklesiw zárúr.
Innovciyalıq iskerlikti mámleket táreptdan qollap - quwatlanishining anıq formalarına tómendegiler kirediler:
-tuwrıdan-tuwrı finanslıq támiynlew;
-jalǵız jańa ashılıwshılar hám kishi qollanıw etiwshi kárxanalarǵa jeńillikli bank
ssudalarini beriw;
-úlken salıq jeńilliklerinen paydalanıwshı venchurli innovciyalıq fondlarni
shólkemlestiriw;
-jalǵız jańa ashılıwshılar ushın mámleket patentli bojlarini tómenletiw;
-resurstı tejovchi jańa ashılıwlar boyınsha patentli bojlarni tólew múddetlerin
keshiktirish;
-texnologiyalar, texnoparklar tarmaǵın shólkemlestiriw hám t.b.
Mámleket ilimiy - texnikalıq siyasatın ámelge asırıwda paydalanatuǵın tártipke
salıwdıń (tuwrıdan-tuwrı hám qurallı ) formaları hám usılları bazar
munasábetlerin payda bolıwı dáwirinde xalıq xojalıǵın sotsial- ekonomikalıq
ózgerislerinde mayısqaq hám adekvat bolıwı kerek. Bul basqıshda mámlekettiń
iskerligi innovatsiyalardı qollanıw etiw hám tarqatıwdı hár tárepleme
xoshametlantirshga qaratılıwı kerek.
Joqarıda aytilganlarni barlıǵı Ózbekstanda ılım salasındaǵı iskerlik
hám innovatsiyalardı mámleket tárepinen tártipke solinishi ushın ekonomikalıq huqıqıy mexanizmlerdi islep shıǵıw zárúr ekenligin aytıp otedi. Respublika ministrler Mákemesi Muwapıqlastırıwshı keńesi qasındaǵı pán hám texnologiyalar
boyınsha oray tárepinen Ózbekstanda innovciyalıq iskerlikti rawajlandırıw hám
texnologiyalardı kommerciyalastırıw programması tayorlanmoqda, ol onıń ushın kerekli infratuzilmani: innovciyalıq iskerliginiń barlıq tárepleri (múlkshilik huqıqların tártipke salıwdan tartıp qolay investitsion ortalıqtı jaratıw, fondli hám venchurli finanslıq támiynlew sisteması payda etiwge shekem) ushın huqıqıy bazanı ; mámleket
innovciyalıq potencialı monıtoringi ushın informaciya blokın ; texnologiyalar hám kóp ılım tutınıw etiwshi ónimlerdi ilimiy tarawdan óndiriske, milliy hám shet el bazarlarǵa transferti (uzatıw ) sistemaların, texnologiyalıq menejment salasında qánigelerdi tayarlaw ushın tálim bazasın jaratıwdı názerde tutadı.
―Ózbekstan Respublikasındaǵı innovciyalıq iskerlik haqqında‖,
―Texnologiyalardıń transferti (tapsırılıwı ) haqqında‖, ―Kommerciya siri haqqındaǵı‖ nızamlar, ministrler Mákemesiniń ―Óz-ara (áskeriy hám puqaralıq )
qollanıw daǵı texnologiyalardı uzatıw tártibi haqqında‖, ―Ózbekstan Respublikası
puqaralarına shet el serikler menen litsenzion pitimler boyınsha kepillikli
sıylıqlar tólew tártibi haqqında‖, ―Kiripke mólsherlengen islep shıǵıwlardı
shet el patentlantirishga valyuta qarjların ajıratıw tártibi haqqındaǵı‖ bir qatar
qararları islep shıǵılǵan. Olardı qabıl etiliwi ―Intellektual múlk haqqında‖ hám ―Xızmet jańa ashılıwları haqqındaǵı‖ ámeldegi nızamlar menen birgelikte ilimiy-texnikalıq iskerlikti ámelge asırıw hám intellektual hám sanaot múlki obiektlerinen paydalanıw processinde payda bolatuǵın óz-ara munasábetlerdiń huqıqıy mexanizmlerin jolǵa qoyıwǵa múmkinshilik beredi.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń islep shıǵarıwdı
modernizaciyalaw hám texnikalıq - texnologiyalıq qayta úskenelewdi xoshametlewdiń qosımsha ilajları haqqındaǵı Pármanı qabıl etilgen. 208 Haqıyqıy ekonomikalıq sharayatlar hám mámleket degi pán hám texnologiyalardıń ol yamasa bul salasın jáhán dárejesine salıstırǵanda rawajlanǵanlıǵı dárejesine qosılǵan halda, ilimiy-texnikalıq siyasattiń belgilengen strategiyasın tańlap alıw talap etiledi. Jáhán
tájiriybesinen pán, texnika hám texnologiyalardı rawajlanıwınıń ush principi:
ulıwma, selektiv (tańlap alınatuǵın ) hám basqalardan úyreniw málim.
Pán hám texnologiyanı ulıwma rawajlanıwı strategiyası, yaǵnıy barlıq ámeldegi
jónelisler hám tarawlarda ilimiy izertlewler hám texnologiyalıq islep shıǵarıwlardı
ótkeriw házirgi waqıtta respublika ushın qabıl etip bolmaytuǵın, keleshekte
bolsa mámleketti jáhán ilimiy jámiyetshiligine integraciyalasıwı jáne onıń
sheńberindegi ―Miynet bólistiriwi‖ sebepli maqsetna muwapıq bolmawi múmkin.
Ózbekstan ushın selektiv rawajlanıw hám aldıńǵı ilimiy-texnikalıq islep
shıǵarıwlardı basqalardan úyreniw strategiyaların birlestiruvchi jol
maqsetke muwapıqlaw kórinedi. Birinshisi (selektiv) ámeldegi ilimiy-texnikalıq
potencial jáne onıń háreketlerin ústin turatuǵın mámleket ilimiy-texnikalıq siyasatina jıynash tiykarında ekonomikanıń bazalıq tarawları ushın. Ekinshisi - respublikada kúshsiz rawajlanǵan hám jáhán dárejesinden talay orqada qalǵan, biraq ekonomika ushın oǵadada zálel jónelisler ushın.
Innovciyalıq processlerdiń kórsetip ótilgen tariypleri, hám de mámlekettiń
házirgi jámiyettegi ekonomikalıq jáne social roli mámleket mákemeleriniń innovciyalıq aktivityani tártipke salıw boyınsha wazıypaların belgilep beredi. Olardan eń áhmiyetlileri tómendegiler:
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń ―Islep shıǵarıwdı modernizaciyalaw hám texnikalıq-texnologiyalıq qayta úskenelewdi xoshametlewdiń qosımsha ilajları haqqındaǵı‖ Pármanı, ―Xalqso'zi‖, 2007 jıl 14 mart.
1. Innovciyalıq iskerlikti muwapıqlastırıw. Mámlekettiń wazıypası -innovciyalıq
processlerdiń ulıwma strategiyalıq qaratrini belgilew hám hár túrlı strukturalardıń
innovatsiyalardı ámelge asırıw daǵı kooperatsiyası hám óz-ara sherikligine
kómeklesiw.
2. Innovatsiyalardı xoshametlew. Bul jerde oraylıq orındı básekin
xoshametlew, hám de innovciyalıq process qatnasıwshılarına hár túrlı finanslıq
subsidiyalar hám jeńillikler iyeleydiler. Innovciyalıq xaterlerdi mámleket tárepinen
bólekan yamasa tolıq qamsızlandırıwlaw úlken áhmiyetke iye.
3. Innovciyalıq processlerdiń huqıqıy bazasın jaratıw. Tekǵana social hám
texnologiyalıq ózgerislerge muwapıq normalardıń turaqlılıǵın hám waqıtında
ońlaw kiritiliwin támiyinleytuǵın zárúrli nızamlardı, bálki olarǵa ámel
qılıwdıń haqıyqıy ámeldegi mexanizmlerin qáliplestiriw zárúrli bolıp tabıladı. Ilimiy - texnikalıq ónimlerdi jaratıwshılar hám iinovatorlar huqıqların mámleket tárepinen qorǵaw bólek orınǵa iye.
4. Innovatsiyalardı xızmetkerler menen támiyinlew. Mámleket oqıw orınları daǵı
oqıw programmalarınıń mazmunı innovatsiyalar generatorlarınıń dóretiwshilik potencialın rawajlanıwı hám da qánigelerdi jańalıq kirgiziwlerdi qabıl ete alıwına
kómeklesiwi kerek.
5. Innovciyalıq infratuzilmani qáliplestiriw. Mámleket informaciya sistemaları -
jańalıqlardı tarqatıwninng tiykarǵı kanallarınan birewiniń iskerligin támiyinleydi,
innovatorldarga yuridikalıq, máslahát hám basqa xızmetlerdi kórsetedi. Mámleket taǵı innovciyalıq subyektlar ortasında dáldalshı bolıwı, olarǵa seriklerdi izlep tabıw,
mámleket kepilligi astında pitimler sistemasında járdem kórsetiwi múmkin.
6. Innovciyalıq processlerdi institutsial támiyinlew. Bul jerde tiykarǵısı mámleket
sektorı (qorǵaw, den sawlıqtı saqlaw, tálim) tarawlarında ITTKI orınlawshı hám
jańalıq kirgiziwlerdi ámelge asırıwshı mámleket shólkemleri hám bólindilerdi tashkil qılıw bolıp tabıladı. Mámleket taǵı ekonomikada innovatsiyalardı ónimlestiriw hám usınıs etiw kózqarasınan eń nátiyjeli shólkemlestirilgen strukturalar (iri korporatsilar, kishibiznes hám t.b. ) tarqatıwǵa kómeklesedi.
7. Innovciyalıq iskerliginiń social poziciyasin asırıw, Mámleket ilimiy - texnikalıq
tabıslar hám jańalıqlardı úgit-násiyatlaw, innovatorlarni ruwxıy xoshametlewdi
quraydı, olardıń sotsial qorǵalıwın támiyinleydi hám t.b.
8. Innovciyalıq processlerdiń xalıq aralıq táreplerin tártipke salıw. Mámleket tańlap
alınǵan umumekonomikalıq hám innovciyalıq mtrategiya sheńberinde xalıq aralıq ilimiy - texnikalıq hám innovciyalıq kooperatsiyanı xoshametlentiredi, hám de jańalıqlardıń xalıq aralıq transportın tártipke saladı.
Milliy ekonomikanıń innovciyalıq sektorın rawajlandırıw strategiyalıq tárepten
oǵadada zárúrligini inabatqa alǵan halda basqarıwdıń barlıq dárejelerindegi
mámleket shólkemleri innovciyalıq isbilermenlikti qollap-quwatlawdıń hár túrlı
usılva quralların islep shıǵıwları hám de olardan aqılǵa say paydalanıwları kerek.
Bazar ekonomikası rawajlanǵan mámleketlerdiń ilmiy tájriybelerinen ekonomikanıń ústin turatuǵın salasında funksional bo‗lgan ilajlar ushın respublikada qabıl etilgen barlıq jeńilliklerdi innovciyalıq ilajlarda kobeytiw kerek.
Házirgi kúnde Ozbekiston Respublikasınıń Pán hám texnika boyicha mámleket
qomitasi islep shıǵarıw strukturasınıń tarmaqlı hám aymaqlıq birlestiruvchi
innovciyalıq iskerliginiń milliy programmasın islep shıǵıp atır.
Ozbekistonning ámeliy hám innovciyalıq programmalardı finanslashning oziga
xosligi sonda, óndiriwshiler hám isbilermenlerdi ilimiy-texnikalıq
tabıslarınıń kommerciya realizatsiyasiga moljallantiradigan qurallardıń
qaytarılıp beriliwin talap etiliwinde bolıp tabıladı.
YAIM 2000-jılǵa salıstırǵanda osishi boyicha Ozbekiston MDH mámleketleri
arasında jetekshilikti saqlap kelip atır. Buǵan baylanıslı mámleket tárepinen alıp
barılıp atırǵan investitsion siyasatti ornı úlken.
2016 jıl ushın qabıl etilgen ekonomikalıq programmanıń eń zárúrli wazıypaları hám
ústin turatuǵın yonalishlarini sistemalı hám izbe-iz ámelge asırıw sebepli global ekonomikada dawam jetip atırǵan krizislı hádiyselerge jáne onıń rawajlanıwı pátleri
páseytiwganligiga qaramay, Ozbekistonda ekonomika osishining turaqlı
pátleri hám makroekonomikalıq sáykeslik támiyinlanayotganligi jazıp qoyıldı. Ámeldegi jıldıń birinshi shereginde mámlekettiń jalpı ishki ónimi 7, 5 procentke osdi. Bul nátiyjege erisiwde kiritilip atırǵan investitsiyalar hám qollanilayotgan
innovatsiyalardıń ornı úlken. Sanaat óndirisin úzliksiz texnikalıq hám
texnologiyalıq tárepten jańalaw, islep shıǵarıw jáne social infratuzilmani jedel
rawajlandırıw boyicha ámelge asırılıp atırǵan aktiv investitsiya siyasatı
ozlashtirilgan investitsiyalar kólemleri 8, 5 procentke, sonday-aq, shet el
investitsiyalar 14, 4 procentke osishiga komaklashganligi jazıp qoyıldı. 2016 yilgi
Investitsiya programması sheńberinde jańa investitsiya joybarın ámelge asırıw
baslandı, olar boyicha qurıw hám rekonstrukciya etiwge kesip alıp islew shártnamaları belgilengen tártipte dúzilgen. Jergiliklilestirilgen ónimlerdiń 37 jańa
túrin islep shıǵarıw ozlashtirildi.