Klassik iqtisodiy maktab paydo bo'lishining tarixiy shart-sharoitlari va uning tavsifi

U.Pettining iqtisodiy ta’limoti

Uilyam Petti (1623-1687) - Angliya klassik siyosiy iqtisodining asoschisi sanaladi. K.Marks so‘zi bilan aytganda, U.Petti-«£7yo.«y iqtisodnin otasi.. buyuk tadqiqotchi - iqtisodchi». U.Petti har tomonlama yuksak bilim sohibi odam bo‘lgan. U Angliyaning janubidagi Romsi shahrida hunarmand-matochi oilasida tug‘ildi. 0‘n to‘rt yoshida ota kasbini egallashdan voz kechgan U.Petti uydan chiqib ketadi va kemada yollanma dengizchi (yunga) bo‘Iib xizmat qiladi. Oradan bir yil o‘tgach, taqdir taqozosi bilan oyog‘i lat egan U.Petti Fransiya hududidagi bir qirg‘oqda qoidirib ketiladi. Bu notanish chet o‘lkalarda lotin tilini bilganligi tufayli u Kan kollejiga qabui qiiindi va tingiovchi sifatida moddiy jihatdan ta’minlandi. Kollej unga fransuz va grek tiliarini, matematika, astronomiyani o‘rganishga imkoniyat yaratib berdi. U.Petti 1640-yiIi koliejni bitirib_: Loridonga qaytib keldi. Keyinchalik, Oksford universitetida tibbiyot sohasida tahsil oldi.
1650-yili 27 yoshida U.Petti fizika bo‘yicha doktorlik darajasini oldi, Angliya ko!!ej!arining birida professor bo‘lib ishladi. U.Petti iqtisodiy muammolarga bag'ishlangan «Soliqlar va yig‘imlar to‘g‘risida traktat» (1662-y), «Donishmandlarga so‘z» (1665-y), «Irlandiyaning siyosiy anatomiyasi» (1672-y), «Siyosiy arifmetika» (1683-y) va boshqa asarlami yozdi. U.Petti dastlab, o‘z asarlarida merkantilistlarning ijobiy savdo balansi g'oyasini va sanoatni rag‘batlantirish maqsadida davlatning iqtisodiyotga faol aralashuvini qoMlab-quvvatladi. Ammo
U.Petti asta-sekin tadqiqot obyektini o'zgartirdi va asosiy e’tiborni savdo muammosidan ishlab chiqarish muammosiga qaratdi. Uning qayd qilishicha, boylik ishlab chiqarishda yaratiladi, muomala sohasida esa u faqat taqsimlanadi.
Boylik va pul nazariyalaru Merkantilistlardan farqli ravishda, U.Petti fikri bo‘yicha nafaqat qimmatli metall va toshlar hamda pul boylik hisoblanadi, balki mamlakatning yeri, uylar, kemalar, tovarlar va hatto uy jihozlari ham boylikni tasnkii etadi. Bu masala bo'yicha o‘z fikrini rivojlantirib, bizning davrda keng tarqalgan «Mehnat - boylikning otasi, yer esa uning onasi» degan iborani ishlatdi.
Mamlakat boyligini ko‘paytirish uchun U.Petti qamoq jazosi o‘miga pul jarimasini joriy etish zarurligini, pul toMashga «qurbi yetmagan o‘g^lrilami» esa «qullikka» mahkum etishni, ishlashga majbur qilishni tavsiya etadi. Bu merkantilistlarga qarama-qarshi tarzda boylik, eng avvalo, mehnat bilan yaratilishini bildiradi, ya’ni xo‘jalik hayotidagi pulning «asosiy» vazifasini inkor etadi.
U.Petti bu fikmi rivojlantirib, chetga pul chiqarishni taqiqlash bema’ni narsa ekanligini ko‘rsatib o‘tadi. Davlatning bunday xatti- harakati, uning fikricha mamlakatga chetdan tovar keltirishni man etish bilan bir narsadir. U.Petti bu fikrlari bilan o‘zini pulning miqdoriy nazariyasi tarafdori ekanligini ko‘rsatdi va muomala uchun zarur boMgan pul miqdori to‘g‘risidagi qonuniyatni tushunganligini namoyish etdi. Ammo uning iqtisodiyotdagi pulning vazifasini yuzaki tushunganligi aniq ko‘rinadi. Bir tomondan, pulning miqdoriy nazariyasi, haqiqatdan ham «pul o‘z-o‘zidan boylik mazmunini anglatmasligini» ko'rsatdi, ikkinchi tomondan esa - U.Petti va undan keyingi boshqa klassik iqtisodiy nazariya mualliflari, M.Blaug so‘zi bilan aytganda, u (pulning miqdoriy nazariyasi) asosiy e’tiborni pulning muomala vositasi sifatidagi vazifasiga qaratgan holda, tovar va pul bozorlari o‘rtasidagi o‘zaro bogMiqlikni keltirib chiqaruvchi pulning qimmatni saqlash vositasi sifatidagi funksiyasini inkor etdi. Shuning uchun merkantilizmga nisbatan to‘g‘ri tanqidlari bilan birga U.Pettining bu borada noto‘g‘ri tushunchalari ham bo‘lgan. Masalan, и savdo va savdo kapitalining milliy boylik yaratishdagi ishtirokini inkor etdi va hatto, savdogarlar sonini ancha kamaytirishni qattiq turib ma’quiladi. U.Petti savdogarlami davlatning «qonini» taqsimlash bilan shug‘ul!anuvchi «o‘yinchilar»ga o‘xshatadi. U «qon» deganda qishloq xo'jaligi va sanoat mahsulotlarini nazarda tutadi.