235 Imkoniyatlar ichki, tashqi, formal, abstrakt va real shakllarda namoyon
bo‘ladi. Formal imkoniyat deganda ob’ektiv qonunlarga zid bo‘lmasada, voqelikka
aylanishi uchun hech qanday shart-sharoitga ega bo‘lmagan imkoniyatlar
tushuniladi.
Amalga oshishi uchun hali shart-sharoitlar to‘la bo‘lmagan imkoniyat, abstrakt
imkoniyat deyiladi. Abstrakt imkoniyat formal imkoniyatdan to‘la bo‘lmagan ba’zi
bir shart-sharoit mavjudligi bilangina farq qiladi.
Real imkoniyat — barcha zarur shart-sharoit mavjud bo‘lgan imkoniyatdir.
Formal va abstrakt imkoniyatlar imkoniyatsizlik bilan bir xil emas, chunki
ular ham ob’ektiv borliqda o‘zining asosi va zaminiga ega. Abstrakt imkoniyat
taraqqiyot davomida real imkoniyatga aylanib qolishi mumkin.
Imkoniyat bilan voqelik o‘rtasida dialektik bog‘lanish bor. Bu bog‘lanish,
avvalo, imkoniyat va voqelikning bir-biriga o‘tib turishi, imkoniyatlarning ma’lum
shart-sharoitlarda
voqelikka
aylanishi,
voqelikning
esa
yangidan-yangi
imkoniyatlar yaratishida ifodalanadi.
Imkoniyatning voqelikka aylanishi va voqelikning yangidan-yangi real
imkoniyatlar yaratishi ziddiyatli jarayon bo‘lib, ma’lum vaqt va shart-sharoitlarni
talab etadi. Imkoniyat va voqelik kategoriyalari fan va amaliyot uchun katta
metodologik ahamiyatga ega.
5.5. Harakatchan, ixcham tushunchalar yordamida olamni anglash — falsafiy tafakkurning muhim xususiyati Falsafiy tafakkurlash xususiyatlaridan biri shundan iboratki u ixcham,
harakatchan, o‘zgaruvchan tushunchalardan foydalanish orqali ob’ektiv borliq narsa va
hodisalari taraqqiyotining qonuniyatlarini inson ongida aks ettiradi.
Ma’lumki, mantiqiy kategoriyalar tabiati haqida gap ketganda, o‘zaro zid
metafizik va dialektik qarashlar mavjudligi ta’kidlanadi. Metafiziklar kategoriyalarni
o‘zgarmaydigan, qotib qolgan tushuncha sifatida talqin qiladilar. Ular
