“Kompyuter injiniringi” (“at-servis”) bakalavr yo‘nalishi 030-19-guruh talabasi

Kurs ishi tuzilmasining tavsifi: Mazkur tadqiqot ishi kirish, uchta bob: nazariy ma’lumotlar hamda loyiha tavsifi keltirilgan, 5 paragraf, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iboratdir.
Kurs ishining kirish qismida qaralayotgan ishning dolzarbligi, ishning maqsadi, ishning ilmiyligi, tadqiqotning amaliy ahamiyati va kurs ishining tuzilishi to‘g‘risidagi umumiy ma’lumotlar keltirilgan.
Kurs ishining tanlangan obektlar va tadqiqot usullari bo‘limida tadqiqot olib borilayotgan ob’ekt haqida umumiy ma’lumotlar berilgan. Shu bilan birga tadqiqot ob’ektini o‘rganish usullari va qo‘yilgan maqsadga erishish uchun kerak bo‘ladigan qurilma va dasturiy ta’minotlar, ishni amalga oshirish usullari haqida umumiy ma’lumotlar keltirildi.
Tadqiqot ishning birinchi bobi “Aviabiletlarni online harid qilish tizimini loyihalash” BPMN2 diagrammasi imkoniyatlaridan foydalanish, loyiha uchun BPMN2 diagrammasini elementlarini sozlash, axborot tizimlari uchun BPMN2 diagrammasi ma’lumotlar keltirilgan.
Kurs ishning ikkinchi bobida Aviabilet sotib olish bosqichlari ma’lumotlarni jamlovchi tizimidan foydalanishning amaliy asoslari, texnologiyalar, dasturiy ta’minot va ularning o’rni hamda tadqiqot ishida qilingan amaliy ishlar haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Kurs ishining so‘ngida esa foydalanilgan adabiyotlar, elektron kitoblar ro‘yxatlari hamda ilova keltirilgan.

I BOB. Aviabiletlarni onlayn xarid qilishni loyihalash
Loyiha uchun BPMN 2 diagrammasini sozlash
BPMN (Business Process Model and Notation) – faoliyat jarayonlarini diagramma shaklida modellashtirish va tavsiflash uslubi bo’lib u mazkur formatda qo’llaniladigan shartli belgilar tizimidan iborat. BPMN (inglizcha Business Process Model and Notation, notation and business process model) - biznes jarayonlarini modellashtirish uchun XMLda konvensiyalar (notatsiya) va ularning tavsiflari tizimi. Biznes jarayonlarini boshqarish tashabbusi (BPMI.org) tomonidan ishlab chiqilgan va 2005-yilda ikkala tashkilot birlashganidan keyin Object Management Group tomonidan yuritiladi. BPMN ning oxirgi versiyasi 2.0 (2.0.2), oldingi versiyasi 1.2. Bugungi kunga kelib, BPMN biznes-jarayonlarini tavsiflashning eng keng tarqalgan usullaridan biri bo'lib, bugungi kunda ham biznes foydalanuvchilari, ham biznes modellari bilan ishlash uchun mo'ljallangan dasturiy mahsulotlar uchun "tushunarli". Bular bu tavsif tili biznesni boshqarishda bajariladigan algoritmlarni yaratish uchun ham standart hisoblanadi. BPMN nima ekanligi haqida ko'p yozilgan. Ammo Internetda topilishi mumkin bo'lgan deyarli barcha ma'lumotlar ilgari BPMN yoki boshqa biznes jarayonlarini modellashtirish standartiga duch kelgan mutaxassislarga qaratilgan. Men "noldan" tushunishni taklif qilaman - BPMN nima? Ushbu texnologiyaning xususiyatlari va afzalliklari nimada va nima uchun u tashkilotning biznes jarayonlarini tavsiflash uchun tobora ko'proq foydalanilmoqda. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, biznes jarayonlarini modellashtirish metodologiyasi bo'yicha asosiy bilimlar bu erda ajralmas hisoblanadi. BPMN (Business Process Model and Notation) biznes-jarayonlarni modellashtirish tili boʻlib, biznes-jarayonni rasmiylashtirish vizuallashtirish va amalga oshirish oʻrtasidagi oraliq bogʻlovchi hisoblanadi. Modellashtirish yordamida biz har qanday biznes jarayonlarini tavsiflashimiz mumkin va ular turli xil boshqaruv tizimlarida bajarilishi mumkin. BPMS (Biznes jarayonlarini modellashtirish tizimi) siz yaratgan modellarni bajarish uchun vositalardir. Bu Bizagi, Comundo, ELMA va boshqalar bo'lishi mumkin. BPMN IT tizimlarini tavsiflash tili emasligini tushunish muhimdir. Ushbu belgi haqiqiy biznesning mavzu sohasini tavsiflash uchun mo'ljallangan. Va bu erda dasturiy ta'minot tizimlari ham, odamlar ham (kompaniya xodimlari, mijozlar, yetkazib beruvchilar) ishtirok etishi mumkin. Bu dasturni tavsiflash uchun ushbu belgi va grafik vositalar o'rtasidagi eng muhim farqdir.
BPMN yozuvida tasvirlangan har qanday jarayon ma'lum biznes qoidalarini ko'rsatadigan turli harakatlar (operatsiyalar) ning ketma-ket yoki parallel bajarilishidir. Onlayn do'kon orqali velosipedlarni sotish va ijaraga berishning bir qismi sifatida amalga oshirilishi mumkin bo'lgan buyurtmani qayta ishlash jarayonining oddiy misolini ko'rib chiqing.


2.1-rasm. Buyurtmani qayta ishlash jarayoni
O'qish jarayoni har doim Start hodisasi (yashil doira) bilan boshlanadi.

2.2-rasm. Tadbirni boshlash
Nomidan ko'rinib turibdiki, Start hodisasi muayyan jarayon qaysi nuqtada boshlanishini ko'rsatadi. Ish jarayoni kontekstida Boshlanish hodisasi jarayonning boshlang'ich nuqtasidir; bu hech qanday kiruvchi ish oqimini boshlash hodisasiga ulanishi mumkin emasligini anglatadi. BPMN yozuvidagi boshlang'ich hodisasi erkin markazga ega bo'lgan doira shaklida ifodalanadi. Eslatma: misol jarayonining boshlanishi mijozning kompaniya veb-saytiga (onlayn do'kon) qo'ng'iroq yoki xatidir.
Boshlanish hodisasidan keyin jarayonning bajarilishi chiziqlar bo'ylab (Sequence Flow) yakuniy hodisaga (qizil doira) o'tadi, ularning bir nechtasi bo'lishi mumkin.

2.3-rasm. yakuniy hodisa
Yakuniy hodisa muayyan jarayon qaysi nuqtada tugashini ko'rsatadi. Ketma-ketlik oqimi kontekstida Yakuniy hodisa jarayonning borishini tugatadi; bu hech qanday chiquvchi ketma-ketlik oqimini yakuniy hodisaga ulab bo'lmasligini anglatadi. Yakuniy hodisa bitta, qalin chiziqdan yasalgan doiradir. Chiziqning qalinligi yakuniy hodisani Boshlanish hodisasidan osongina ajratish uchun etarlicha qalin bo'lishi kerak. Eslatma: berilgan misolda Boshlash va Tugash hodisalari ham qulaylik uchun ranglar bilan ajralib turadi (ELMA tizim dizayneri). "Buyurtmani qayta ishlash" jarayonining yakuniy hodisasi jarayonning tugashini - buyurtma qilingan tovarlarning chiqarilishini ko'rsatadi. Jarayonlarni tavsiflashda tez-tez ishlatiladigan yozuvning yana bir elementi shlyuzlardir (shartlar). Gateway grafigi kichik olmos bo'lib, ko'plab biznes-jarayon diagrammalarida tarmoqlanishni ifodalash uchun ishlatiladi va ko'pchilik modellashtirish vositalariga tanish. Aslida, Gateway kirish va chiqishlar to'plamidir.

2.4-rasm. Maxsus vazifa



2.5-rasm. Gateway
Shlyuzlar jarayon ichidagi ish oqimining divergentsiyalari va yaqinlashuvini boshqarish uchun ishlatiladi. Gateway atamasi shlyuz orqali o'tishga ruxsat beruvchi yoki yo'q eshik qurilmasini anglatadi. Eslatma: yuqoridagi misolda mijozning xohishiga qarab (velosiped sotib olish yoki ijaraga olish) ariza mos ravishda sotib olish yoki ijaraga olish shaklida amalga oshiriladi.

Faoliyatlar - bu biznes jarayonining ma'lum bir bosqichida bajarilishi kerak bo'lgan harakatlar (topshiriqlar). Modellashtirishda ular odatda harakatning mohiyatiga mos keladigan to'rtburchaklar bilan belgilanadi. Harakatlar elementar bo'lishi mumkin, ya'ni ba'zi oddiyroq harakatlarga bo'linmas va elementar bo'lmagan, ya'ni batafsil bayon qilinganda ma'lum oddiyroq harakatlar ketma-ketligiga bo'linadi. Odatda, harakatlar quyidagilarga bo'linadi: Vazifa ish birligidir.

2.6-rasm: Tranzaksiya
Tranzaksiya - bu mantiqiy bog'liq harakatlar to'plami. Tranzaksiya uchun ijro protokoli belgilanishi mumkin.

2.7-rasm: Voqea subprotsessi
Voqea subprotsessi boshqa jarayon ichiga joylashtiriladi. Agar boshlang'ich hodisasi o'chirilgan bo'lsa, u ishlay boshlaydi. Voqea quyi jarayoni to'xtatilishi yoki asosiy kichik jarayon bilan parallel ravishda ishlashi mumkin.

2.8-rasm: Chaqiruv harakati
Chaqiruv harakati global miqyosda belgilangan kichik jarayon uchun kirish nuqtasi bo'lib, ushbu jarayonda qayta foydalaniladi.
GATEWAY - bu biznes jarayoni shartli ravishda tarmoqlanganda paydo bo'ladigan boshqaruv tugunidir. Grafik jihatdan romb shaklida tasvirlangan.
Shlyuzlar protsedura muayyan omillarga bog'liq bo'lgan hollarda ham kerak. Masalan, xaridorlar bilan ishlashda shlyuz mijoz sotib olish to'g'risida qaror qabul qilgan bosqichda paydo bo'ladi - "ha yoki yo'q". Ijobiy qaror bilan, salbiy bilan xarid qilish, rad etishning mumkin bo'lgan sabablarini aniqlash, "rad etish" bilan ishlash va hokazo.

2.8-rasm: Shlyuzlar
Ma'lumotlarga asoslangan XOR operatori. Tarmoqlanganda, oqimni faqat chiqadigan shoxlardan biriga yo'naltiradi. Mavzuni sinxronlashtirishda operator bitta kiruvchi filial tugashini kutadi va chiquvchi boshqaruv oqimini faollashtiradi.

2.8-rasm: XOR operatori
Operator VA. Paralel oqimlarga bo'linganda barcha tarmoqlar bir vaqtning o'zida faollashadi. Parallel filiallarni sinxronlashda operator barcha kiruvchi filiallarning tugashini kutadi va keyin chiquvchi oqimni faollashtiradi.

2.8-rasm: Operator VA
OR operatori. Tarmoqlanish bir yoki bir nechta filiallarni faollashtiradi. Birlashtirganda, barcha ishlaydigan kiruvchi filiallar to'ldirilishi kerak.
Hovuz - bu diagrammada bitta jarayonni tasvirlaydigan ob'ekt. Bu xaritada bo'lmasligi mumkin, lekin u doimo mavjud. Bitta diagrammada bir nechta Hovuz bo'lishi mumkin. Tafsilotlarni ko'rish uchun hovuz kengaytirilishi mumkin.
Ma'lumotlar ob'ektlari - bu harakatni boshlash uchun qanday ma'lumotlar va hujjatlar kerakligini yoki tugallangan harakat natijalarini belgilaydigan element.

2.8-rasm: Ma'lumotlar ob'ektlari
Ma'lumotlar ob'ekti yaratilgan buyurtma bo'lishi mumkin. Menejer uchun bu harakatlar natijasi bo'ladi va buyurtmani qabul qiladigan ombor uchun harakatning boshlanishi (tovarlarni yig'ish va jo'natish). Ushbu element ikki jarayon ishtirokchisi o'rtasidagi munosabatlarni ko'rsatish uchun talab qilinadi.

2.8-rasm: Xabarlar
Bu elektron pochta, hamkorlik tizimidagi xabarlar, jarayon ishtirokchilari foydalanadigan har qanday messenjerdagi yozishmalar, kompaniya veb-saytidagi aloqa, SMS xabarlar va boshqalar bo'lishi mumkun. BPMN-dagi artefaktlar harakatlar bo'lmagan va harakatlar bilan bevosita bog'liq bo'lmagan ob'ektlar sifatida tushuniladi. Bu jarayonning bajarilishiga bevosita ta'sir qilmaydigan har qanday hujjatlar, ma'lumotlar, ma'lumotlar bo'lishi mumkin. Ob'ektlar guruhi - diagrammadagi joyni tejash va o'qishni osonlashtirish uchun umumiy belgi ostida bir nechta elementlarni birlashtirishning yana bir usuli. Bu yerda turli xil tadbirlar bitta umumiy nom ostida to'plangan. Bir guruh ob'ektlar ham har doim batafsil ko'rib chiqilishi mumkin. Guruh burchaklari yumaloq bo'lgan to'rtburchakga o'xshaydi, ular nuqta bilan kesilgan chiziq bilan qilingan. Matn izohlari diagrammaga turli xil tuzatishlar kiritish uchun ishlatiladi. Bular diagrammaning o'qish qobiliyatini oshiradigan sharhlar, tushuntirishlar va boshqa ma'lumotlar bo'lishi mumkin. Izohlar - bu aniq chiziq bilan tuzilgan ochiq to'rtburchak bo'lib, undan nuqtalardan iborat chiziq izohlash ob'ektiga olib keladi. Biznesni modellashtirishda jarayonlarni ikki turga bo'lish mumkin - bajariladigan, aslida maxsus dasturiy ta'minot yordamida ishlaydi va bajarilmaydigan, ya'ni biznes modellari, ular faqat korxona qanday ishlashini o'rganish va ko'rsatish variantlarini ko'rsatish uchun kerak. Aslida, ularning qurilishi o'rtasida alohida farq yo'q, bu yerda faqat kerakli natija muhim ahamiyatga ega. Yoki biznes modeli faqat mijoz (menejer) va maslahatchi (ijrochi) o'rtasida o'zaro tushunishni ta'minlash uchun qo'llaniladi. Yoki bu belgi keyinchalik kompaniya ishini tashkil qilish uchun ba'zi bir dasturiy muhitda qo'llaniladi. Oddiy qo'llanmalarda siz bunday bo'linishni ikki qismga topa olmaysiz. Ammo shaxsan men biznes jarayonlarini shartli ravishda shu tarzda ajratish mantiqiy deb o'ylayman, chunki boshqa istalgan natija bilan tafsilotlarni ishlab chiqishning boshqa chuqurligi va ish uchun mumkin bo'lgan vositalarni tanlash kerak bo'ladi. Bajariladigan biznes-jarayonlar BPMN belgilarining barcha qoidalariga qat'iy rioya qilgan holda tuzilishi kerak, aks holda dasturiy ta'minot tuzilgan biznes modeli bilan to'g'ri ishlay olmaydi. Bajariladigan jarayonlar, masalan, faoliyatga texnologik yondashuv qabul qilingan korxonalarda kerak. Dasturiy ta'minot barcha jarayonlarni real vaqt rejimida kuzatish imkonini beradi va har bir bosqichda olingan ma'lumotlarga asoslanib, kompaniya va bo'limlar boshlig'i har doim muayyan jarayon bo'yicha ish qaysi bosqichda ekanligini tushunish imkoniyatiga ega bo'ladi. Bu usul boshqaruv samaradorligini sezilarli darajada oshirishi mumkin. Bajarilmaydigan biznes jarayonlari faqat biznes modelini namoyish qilish uchun kerak. Bu korxonadagi ishlarning haqiqiy holatini ko'rsatadigan diagramma bo'lishi mumkin, bu reinjiniringdagi taklif qilingan o'zgarishlarning aniq tasviri bo'lishi mumkin. Bunday holda, albatta, siz har qanday qulay vositalardan foydalanishingiz mumkin, shu jumladan ko'plab IDEF0 uchun an'anaviy. Va modellashtirish tilining qoidalariga rioya qilish faqat o'zaro tushunishga erishish uchun kerak.
BPMN-ni ishga tushirishda dastlab bajarilmaydigan biznes jarayonlarini yaratish tavsiya etiladi. Bu haqiqatan ham takliflarni ko'rsatish, biznesdagi "torbo'ylarni" ko'rsatish uchun juda qulay belgilar, hatto o'zingiz uchun tashkilot ishining tuzilishini tushunish uchun notalar yordamida juda qulaydir. Vizual grafikalar va qat'iy qoidalar bunga ko'p yordam beradi. Bajariladigan versiya BPMN ni chuqur bilishni, shuningdek, har bir detalga diqqat bilan e’tibor berishni talab qiladi, xuddi kompyuter uchun dastur (algoritm) yaratganingizdek, matn tilidan emas, oddiygina grafik belgilar yordamida. Bu tajribali mutaxassislar uchun ish. BPMN belgilaridan kichik va o'rta biznes bilan ishlashda ham foydalanish mumkin va kerak. Siz biznes modelini dasturiy ta'minot darajasida amalga oshirmasligingiz mumkin, chunki bu har doim qo'shimcha xarajatdir va kichik biznes muhitida ishni nazorat qilish va tahlil qilish uchun bunday vositalarga ehtiyoj qolmaydi. Ammo shunga qaramay, bajarilmaydigan biznes jarayonlari darajasida men BPMN-dan juda faol foydalanaman. Gap shundaki, ro'yxatga olishning murakkabligiga qaramay (ya'ni o'rganish va yozuvlar bilan ishlash qobiliyati), BPMNni tushunish darajasi past, ya'ni. notalarni o'qish maxsus bilim va ko'nikmalarni talab qilmaydi. Grafik belgilar intuitiv tarzda aniq. Ushbu belgi tahlilchi va oddiy biznesmenlar (menejerlar) o'rtasida umumiy til topish uchun maxsus yaratilgan. Natijada, yuqorida yozganimdek, BPMN yordamida siz o'zingizning va mijozning (menejer) vaqtini tejaysiz va o'zaro tushunishning eng yuqori darajasiga erishasiz. Belgilar "ikki marta o'qish" ga ruxsat bermaydi, shuning uchun ular ishda juda foydali.Har qanday vositani tanlash uchun mumkin bo'lgan kamchiliklarni tushunish ham muhimdir.BPMN yozuvida juda ko'p tushunchalar va atamalar mavjud, ular ma'lum bo'lishi va to'g'ri qo'llanilishi kerak.Yuqori kirish darajasi. Har qanday ko'p funktsiyali vositada bo'lgani kabi, boshqa belgilar (IDEF0, IDEF3) bilan solishtirganda o'rganish uchun ko'proq vaqt talab etiladi.Biznes tahlilini bilish talab qilinadi. BPMN da modellar shunchaki har qanday grafik muharrirda chiziladigan rasm yoki diagrammalar emas. Bu erda yaxshi tuzilish va aniq ketma-ketlik juda muhimdir.Diagrammalarni iloji boricha tarvaqaylab qo'ying. Diagrammangizdagi elementlar qanchalik ko'p bo'lsa, siz va mijozlaringiz uchun o'qish shunchalik qiyin bo'ladi.

“Uzbekistan airways” aksiyadorlik jamiyatining korporativ veb-sayti https:// www.uzairways.com va uning barcha poddomenlari session va doimiy cookies-fayllardan foydalanadi.

“Uzbekistan airways” aksiyadorlik jamiyati shaxsiy ma’lumotlarga ishlov berish bilan bog‘liq butun faoliyat tashkil etilishini vaboshqarish.