Kompyuter savodxonligi

Takrorlash uchun savollar
1. Ma’lumot saqlash vositasining asosiy vazifalari nimalardan iborat?
2. Ma’lumotlarni saqlash texnologiyasi bo‘yicha qurilmalar qaysi toifalarga bo‘linadi?
3. Optik ma’lumot saqlash vositalari va qurilmalariga ta’rif bering.
4. Magnitli ma’lumot saqlash vositalari va qurilmalariga ta’rif bering.
5. Magnitli yumshoq disketaning turlari va hajmlarini aniqlang.
6. Kompakt disk turlari va hajmlarini aniqlang.
7. Magnit disketa bilan ishlash tartibi nimadan iborat?
8. CD disklarining hajmi va ularga ma’lumot yozish uchun mo‘ljallangan qurilma?
9. DVD disklarining hajmi va ularga ma’lumot yozish uchun mo‘ljallangan qurilma?
10. DVD disklari CD disklaridan nima bilan farqlanadi?
11. Flash-xotiraga ta’rif bering.
12. Flash-xotiraning afzalliklarini ko‘rsating.
13. Flash-xotiraning kompyuterga ulanish tartibini ko‘rsating.
14. Flash-xotiraga ma’lumot yozish va undan ko‘chirish tartibi nimalardan iborat?
15. Flash-xotira kompyuterning qaysi portiga ulanadi va undagi ma’lumot almashish tezligi?
16. Flash-xotirani kompyuterdan chiqarish tartibini ko‘rsating.
42
5. KOMPYuTERNING DASTURIY TA’MINOTI.
5.1. Dasturiy ta’minot vazifasi va turlari.
Kompyuter ikkita ajralmas qismdan tashkil topgan
bo‘ladi: apparat ta’minoti (hardware) va dasturiy ta’mi-not
(software). Ular o‘zaro bog‘langan holda yagona uyg‘unlikda
ishlaydi va muayyan vazifalarni bajaradi.
Kompyuterning imkoniyatlarini kengaytiradigan va
turli vazifalar bajarishini ta’minlaydigan vosita bu
albatta dasturiy ta’minotdir. Dasturiy ta’minot odatda
kompyuterning qattiq diskida saqlanadi va kompyuter yoqilishi bilan maxsus
dastur – operatsion tizim ishga tushadi.
Dasturiy ta’minot ikkita asosiy guruhga bo‘linadi:
1. Tizim dasturiy ta’minoti
2. Amaliy dasturiy ta’minot
Tizim dasturiy ta’minotiga odatda operatsion tizim va qobiqlar, qo‘shimcha
dasturiy ta’minotga esa yordamchi vazifalarni bajaradigan har xil dastur va
dasturiy majmualar kiradi (masalan, matn muharriri, elektron jadval, grafik
dasturlar va hokazo).
Bundan tashqari, dasturiy ta’minot tarqatilishi va targ‘ib qilinishi
bo‘yicha quyidagi 3 ta turga ajratiladi:
• Software – qiymati 100% to‘langanidan keyin o‘rnatilib, foydalaniladigan
dasturiy ta’minot.
• Shareware – aprobatsiya, ya’ni sinovdan o‘tkazish muddatiga ega bo‘lgan
(odatda 7 kundan 40 kungacha, yoki bir necha bor kirib ishlashga) yoki imkoniyatlari
cheklangan dasturiy ta’minot. Undan foydalanib, zarurligi aniqlanganidan keyin
xarid qilish mumkin.
• Freeware – mutlaqo bepul dasturiy ta’minot. Aksariyat hollarda reklama
sifatida yoki dasturchilarning ilk ishlanmalari tarqatiladi.
Kompyuterga dasturiy ta’minotni o‘rnatish jarayoni installyatsiya deyiladi,
uni o‘chirish esa deinstallyatsiya deb ataladi. Biror bir dasturiy ta’minotni
o‘rnatishdan oldin tizim talablarini, ya’ni kompyuterga qo‘yiladigan talablarni
ko‘rib chiqib, mosligini aniqlash lozim. Agarda kompyuterning konfiguratsiyasi
dasturning tizimga bo‘lgan talablariga javob bermasa, u holda mazkur dastur
ishlamaydi yoki noto‘g‘ri ishlaydi.
Dasturiy ta’minotning o‘rnatishga mo‘ljallangan nusxasi odatda zich
holatdagi majmua shakliga ega bo‘lib, distributiv deb nomlanadi. Distributiv
aksariyat hollarda kompakt-diskda joylashgan bo‘ladi, lekin zarurat tug‘ilsa, uning
nusxasini qattiq disk yoki boshqa ma’lumot saqlash vositasiga ko‘chirish mumkin.
Har bitta distributiv litsenzion shartnoma (yoki kelishuv)ga ega bo‘lib,
o‘rnatish uchun zarur bo‘ladigan maxsus kalit yoki maxfiy parolga ega bo‘ladi (cdkey). Mazkur parol yoki kalit kiritilmaguncha dasturiy ta’minotni o‘rnatib
bo‘lmaydi.
IBM arxitekturasiga ega bo‘lgan kompyuterlar uchun dasturiy ta’minotni
butun dunyo bo‘yicha ko‘plab firma va kompaniyalar ishlab chiqaradi. Ularning
ayrimlari yirik korporatsiyalar bo‘lib, butun dunyoga mashhur bo‘lsa, boshqalari
biror bir mintaqada keng tarqalgan bo‘lishi mumkin. Misol tariqasida Microsoft,
Adobe, Macromedia, Borland, Symantec, Corel kompaniyalarini keltirish mumkin.
43
Dasturiy ta’minot odatda kompakt disklarda tarqatiladi va uni o‘rnatish
uchun kompyuterda kompakt disklarni o‘qish qurilmasi (masalan: CD ROM, CDWriter, DVD ROM, DVD-Writer) o‘rnatilgan bo‘lishi kerak.
Dasturiy ta’minot bajaradigan vazifasi bo‘yicha bir nechta guruhga
bo‘linadi va har bitta guruhga kiruvchi dasturlar o‘zaro turlarga bo‘linadi.
Dasturiy ta’minotning asosiy guruhlari:
• Operatsion tizimlar – kompyuter va foydalanuvchi o‘rtasida muloqot
o‘rnatish, kompyuter va dasturlarning ishini boshqarish uchun mo‘ljallangan.
Misollar: MS DOS, Windows XP, Vista, Linux, Unix, OS/2, Mac X va boshqalar.
• Matn muharriri – matn kiritish, tahrirlash, saqlash va ochish, chop etish,
matnni formatlash kabi vazifalarni bajaradigan dastur. Misollar: MS Word,
Lexicon, Wordpad, Notepad va boshqalar.
• Elektron jadvallar – jadvalga matn, raqam va formula kabi ma’lumotlar
kiritib, ular ustida hisob-kitoblar bajarish, diagrammalar yaratish imkonini
beradigan dastur. Misollar: Lotus, MS Excel va boshqalar.
• Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi – ma’lumotlarni maxsus
jadvallarga kiritib, tartibga solish, kerakli ma’lumotni izlash, ma’lumotlar
omborini yaratish kabi vazifalarni bajaradigan dastur. Misollar: MS Access,
Foxpro, Clipper, Paradox, Oracle va boshqalar.
• Taqdimot yaratish – har xil mavzuda namoyish va taqdimot yaratish, ularga
jadval, rasm, audio, video va multimedia ma’lumotlarni tatbiq etish
imkoniyatlariga ega bo‘lgan dastur. Misollar: MS PowerPoint, Macromedia Director
va hokazo.
• Grafik muharrir – rastrli, vektorli va boshqa grafikani yaratish,
tahrirlash, ishlov berish kabi vazifalarni bajaradigan dastur. Misollar: Adobe
Photoshop, Corel Draw, Macromedia Flash, Macromedia FreeHand, Adobe Illustrator,
3D Studio Max, Maya va hokazo.
• Multimedia dasturlari – mazkur dasturlar toifasi har xil turdagi
multimedia axborot fayllarini (audio, video va hokazo) ochish va ijro etish va
ular ustida boshqa har xil amallarni bajarish imkoniyatini yaratuvchi dasturlar.
Misollar: Sound Forge, Cakewalk, WinAmp, Windows Media Player, DivX Player va
boshqalar.
• Antivirus – kompyuterni viruslardan saqlash va himoyalash, qattiq disk,
media vositalarni virusga tekshirish va davolash vazifalarini bajaradigan
dastur. Misollar: Norton Antivirus, NOD32, MacAfee Antivirus, Panda Antivirus,
DrWeb, Antivirus Kasperskogo va boshqalar.
• Arxivator – kompyuterdagi ma’lumotlarni ixcham shaklga keltirish, ya’ni
arxivga joylashtirish, chiqarish, yangilash kabi vazifalarni bajaradigan dastur.
Misollar: ARJ, RAR, ZIP, WinZip, WinAce, WinRAR va hokazo.
• Fayl menejerlari – fayl va kataloglar (katalog, direktoriy) ustida bir
qator amallarni bajarish imkonini beradi – yaratish, o‘chirish, nusxa ko‘chirish,
nomini o‘zgartirish, ko‘chirish, tahrirlash, ochib ko‘rish va hokazo. Misollar: Norton
Commander, Dos Navigator, Far Manager, Volkov Commander, Total Commander va
boshqalar.
Bundan tashqari o‘yin, skanerdan ma’lumot kiritish, ma’lumotnoma va
ensiklopediya, o‘qitish, tarjimon va boshqa turdagi dasturlar toifalari ham
mavjud.
44
Kompyuterga o‘rnatilgan har bir dastur operatsion tizimda maxsus fayl –
reestrda ro‘yxatdan o‘tadi. Agarda biror dasturni o‘chirish kerak bo‘lsa, u holda
quyidagilardan birini bajarish kerak bo‘ladi:
1. Boshla Pusk menyusidagi dasturlar guruhida o‘chirilishi kerak bo‘lgan
dastur katalogini topib, u yerda Udalenie (O‘chirish) bandini tanlash kerak.
Natijada dasturni o‘chirish ustasi ishga tushadi va ko‘rsatmalar berilganidan
keyin dasturni o‘chiradi.
Panel upravleniya (Boshqaruv paneli)da Ustanovka i udalenie programm
(Dasturlarni o‘rnatish va o‘chirish) bandini tanlash kerak. Natijada
kompyuterga o‘rnatilgan dasturlar ro‘yxatini o‘ziga olgan oyna hosil bo‘ladi.
Mazkur oynada o‘chirilishi kerak bo‘lgan dasturni tanlab, o‘ng tomondagi Udalit
(O‘chirish) tugmasini bosib, dastur to‘laqonli o‘chirilishini kutish kerak.
45