Kompyuter tarmoqlari va ularning turlari kompyuter tarmoqlarining topologiyasi

---

Kompyuter tarmoqlari va ularning turlari. kompyuter tarmoqlarining topologiyasi 
va tarmoqqa kirish usullari. 
Kompyuter tarmoqlarining paydo bo’lish sabablaridan biri resurslaridan 
hamkorlikda foydalanish, alohida kompyuter imkoniyatini kengaytirishdir. Tarmoq 
orqali foydalanuvchilar bir vaqtning o’zida bir xil ma’lumot va fayl nusxalari, 
amaliy dasturlar bilan ishlashi mumkin. Bu holat axborot tashuvchilardagi joyni 
tejaydi. Bundan tashqari, printer, skaner, modem, lazer disklar majmuining 
birgalikda ishlatilishi qo’shimcha mablag’ni asraydi. 
Tarmoqdan foydalanganda axborotni saqlash ishonchliligi ortadi, chunki 
juda oddiy usulda qimmatli axborotlarni qayta nusxalash mumkin va alohida 
foydalanuvchilar o’rtasida axborot almashish engillashtiriladi. Tarmoq 
foydalanuvchilar so’rovini mujassamlashtiradi, bir vaqtning o’zida axborotdan 
ko’plab mijozlar foydalanish imkonini beradi.
Hozirgi kunda kompyuterlarni yagona tarmoqqa ulab, ular o’rtasida 
ma’lumot almashishni tashkil etish mumkin.
Xo’sh, tarmoqningo’zinima?Uningqandayturlaribor? Internet, intranet, 
elertronaloqakabitushunchalarnimanianglatishi, 
ularningtexnik, 
dasturiy, 
axborotlita’minotininimalartashkilqilishi, 
ularningyaratilishivaishlashi, 
ahamiyatinianglashhamdabevositaishlayolishko’nikmalarigaegabo’lishhozirgijami
yatningharbira’zosiuchunmuhimdir. 
Kompyuterdanturlimasalalarnihalqilishdafoydalanishmumkin.Axborotalmashishuc
hunmagnitvakompaktdisklardanfoydalanishyokiboshqakompyuterlarbilanumumiyt
armoqqaulanishkerakbo’ladi. 
Jamiyatninghozirgibosqichidaaxborottexnologiyalariningrivojlanishinikomp
yutertarmoqlarisiztasavvuretibbo’lmaydi. 
Kompyuter 
(hisoblash) 
tarmog’i 
— 
bu, 
aloqakanallariorqaliyagonatizimgabog’langankompyutervaterminallarmajmuasidir, 
ya’nikompyuterlarningo’zaroaxborotalmashishimkoniyatlariniberuvchiqurilmalar
majmuidir 
Tarmoqlarni turli me’yorlarga ko’ra sinflarga ajratish mumkin. Bular: 
1) o’tkazish qobiliyati, ya’ni ma’lumotlarni tarmoqqa uzatish tezligiga 
muvofiq: 
- past 100 Kbit/ s gacha; 
- o’rta 0,5-10 Mbit/s gacha; 
- yuqori 10 Mbit/s dan ortiq.
2) uzoq kommunikatsiya tarmoqlari bilan ishlash tezligi, ularning fizik 
o’lchoviga muvofiq: 
- LAN ( Local-Area Network) lokal tarmoq (bir ofis, bino ichidagi aloqa); 

---

- CAN (Campus-Area Network) - kampus tarmoq, bir-biri bilan telefon yoki 
modemlar bilan ulanish, ammo etarlicha bir-birlaridan uzoqda joylashgan 
kompyuter lokal tarmoq; 
- MAN (Metropolitan-Area Network) katta tezlik bilan aloqa uzatish (100 
Mbit/s) imkoniyatiga, katta radiusga (bir necha o’n km) axborot uzatuvchi 
kengaytirilgan tarmoq; 
- WAN (Wide-Area Network) keng masshtabli (mintaqaviy) maxsus qurilma 
va dasturlar bilan ta’minlangan alohida tarmoqlarni birlashtiruvchi yirik tarmoq; 
- GAN (Global-Agea Network) global (xalqaro, qit’alararo) tarmoq; 
3) tarmoq tugunlari turi bo’yicha (tugun - hisoblash tarmoqlari va ularning 
alohida elementlari ulangan joyi). Boshqacha aytganda, tugunga shaxsiy, mini- va 
katta kompyuterlar, alohida tarmoq ham kiradi. Masalan, umumiy foydalanish 
tarmoqlaridagi alohida kompyuterlar (boshqachasiga ularni stantsiyalar deb ham 
yuritishadi) tugunlarga misol bo’la oladi. Unchalik katta bo’lmagan alohida 
tarmoqlar kampus tarmog’i uchun tugun bo’ladi. 
4) tugunlar munosabatiga ko’ra: 
- bir xil rangli (peer-to-peer), uncha katta bo’lmagan, bir xil mavqega ega 
kompyuterlar (bu erda hamma kompyuterlar ham «mijoz», ya’ni tarmoqning oddiy 
foydalanuvchisi, ham «server», ya’ni tarmoq foydalanuvchilariga xizmat 
ko’rsatishni ta’minlovchi bo’lishi mumkin). Macalan, WINDOWS 95 OS tarmog’i 
tarqatilgan (Distributed) tarmoqlar. Bunda serverlar tarmoq foydalanuvchilariga 
xizmat ko’rsatadi, biroq tarmoqni boshqarmaydi; 
-server (Server based) yoki markazlashgan boshqarishga ega tarmoqlar. Bu 
erda tarmoqning bosh elementi serverdir. Qolgan tugunlar serverning resurslaridan 
foydalanishi mumkin (masalan, Novell NetWare, Microsoft LAN Mananger va 
boshqalar). 
5) tarmoq operatsion sistemalarini ishlatish bo’yicha (tarmoq OS): 
gomogenli - hamma tugunlarda bir xil yoki yaqin operatsion sistemalardan 
foydalaniladi (masalan, WINDOWS OS tarmog’i); 
geterogenli - bir vaqtning o’zida bir nechta tarmoq operatsion sistemalari 
ishlatiladi (masalan, Novell NetWare va WINDOWS). 
Tarmoqning asosiy imkoniyatlari tarmoqqa ulangan kompyuterlar va 
axborot ashyolariga bog’liq. 
Tarmoqda axborotni ishlab chiqaruvchi va undan foydalanuvchi ob'ektlar 
tarmoq ob'ektlari deyiladi. Tarmoq ob'ektlari alohida kompyuter, kompyuterlar 
kompleksi, ishlab chiqarish robotlari va boshqalar bo’lishi mumkin.

---

Axborotlarni territorial joylashuviga ko’ra kompyuter tarmoqlarini uchta 
asosiy sinfga bo’lish mumkin: global tarmoqlar, regional (mintaqaviy) tarmoqlar, 
lokal (mahalliy) tarmoqlar. 
Global kompyuter tarmoqlari turli mamlakatlarda, turli qit'alarda joylashgan 
abonentlarni birlashtiradi, ya’ni global tarmoq – dunyoning ixtiyoriy davlatidagi 
kompyuterlarni o’zida birlashtirish imkoniniga ega bo’lgan tarmoq. 
Abonentlar orasida aloqa bunday tarmoqlarda telefon aloqa liniyalarda, 
radioaloqa va sputnik aloqa tizimlari asosida amalga oshiriladi. 
Mintaqaviy kompyuter tarmoqlari bir-biridan ancha uzoqda joylashgan biror 
mintaqaga 
tegishli 
abonentlarni 
birlashtiradi. 
Masalan, 
birorshaharichidagiyokiiqtisodiyregiondayokialohidabirmamlakatdajoylashganabo
nentlarnibirlashtiruvchitarmoq. 
Lokal 
(mahalliy) 
tarmoqkichikbirhududdajoylashganabonentlarnibirlashtiradi, 
ya’nilokaltarmoqlarbirbinodayokibir 
– 
birigayaqinbinolardajoylashgankompyuterlardao’zaroaxborotalmashishimkoninibe
ruvchitarmoqhisoblanadi.Bundaytarmoqodatdaaniqbirjoygabog’langanbo’ladi.Mas
alan, 
birorkorxonayokitashkilotga.Mahalliytarmoqninguzunligini 
2-3 
kmbilancheklashmumkin.Bundaytarmoqlardaaxborotalmashinishaloqakabellari 
(ba’zan, 
telefontizimiyokiradiokanal) 
orqali 
amalgam 
oshiriladi.Bundafoydalanuvchilartarmoqqaulangankompyuterlardagima’lumotlarni
ayirboshlashvadastur, 
chop 
etishqurilmasi, 
modem 
vaboshqaqurilmalardanbirgalikdafoydalanishimkoniyatigaegabo’lishadi. 
Shuninguchun, 
bittadanko’pkompyutergaegabo’lganfirmalaro’zkompyuterlarinilokaltarmoqqabirla
shtiradi.Lokaltarmoqdaaxborotniuzatishuchunaxborotnimarshrutlashvaseleksiyalas
hlozimbo’ladi. 
Marshrutlashbu 
- 
keraklimanzilgaaxborotblokiniuzatishyo’linianiqlashjarayonidir. 
Seleksiyalash – tegishlimanzildagiaxborotnisaralashdemakdir. 
Kompyutertarmoqlari 
server 
(yokixizmatchikompyuter), 
konsentrator 
(HUB), axborotuzatishkabellarivamodemdantashkiltopadi. 
Server – tarmoqishinita’minlovchimaxsuskompyuter. 
Konsentrator 
(HUB) 
– 
tarmoqdakompyuterlarnio’zaroaxborotalmashinuvinita’minlovchimaxsusqurilma. 
Axborotniuzatishkabellari 
– 
tarmoqdaaxborotnibirkompyuterdanboshqasigauzatishgaxizmatqiladi. 
Modem 
– 
axborotnikompyuterdanuzatishkabeligao’tkazuvchimaxsuselektronqurilma. 
Modem “modulator” va “demodulator” so’zlaribirlashmasidanhosilbo’lgan. Bu 
qurilmayordamidaaxborotlaruzatuvchikompyuterdaraqamliko’rinishdan 
analog 
ko’rinishigaaylantiriladi, 
shuningdek, 
qabulqiluvchikompyuterda 
analog 
ko’rinishidanraqamliko’rinishigaaylantiradi.
Global, 
mintaqaviyvamahalliytarmoqlarbirlashmasiko’ptarmoqliierarxiyanitashkiletishimk

---

oniniberadi. Masalan, Internet kompyutertarmog’ikengtarqalgan, ommaviylashgan 
global 
kompyutertarmog’idir, 
ya’ni 
Internet 
– 
bumihglab 
local 
vamintaqaviykompyutertarmoqlarinibirbutunqilibbirlashtiruvchibutundunyokompy
utertarmog’i. 
Uningtarkibigaerkinravishdabirlashgantarmoqlarkiradi.Internet 
alohidatarmoqlarnibirlashtirgan.Shuninguchun 
u 
kattaimkoniyatlargaega.O’ziningshaxsiykompyuteriorqaliInternetningixtiyoriyabon
entiaxborotniboshqashahargauzatishi, 
Vashingtonkongressikutubxonasidagiadabiyotlarkataloginiko’ribchiqishi, 
Nyu-
Yorkdagimetropolitenmuzeyiningengso’nggiko’rgazmasiningrasmlaribilantanishib
chikishi, 
tarmoqgaulanganabonentlarbilankonferentsiyadayokio’yindaishtiroketishimumkin.
Internetningasosiyyacheykasinimahalliykompyutertarmoqlaritashkiletadi.Elektrona
loqa 
– 
buinternetningengko’pxizmatko’rsatishturibo’lib, 
ma’lumelektronmanzilgaaxborotnielektronusuldauzatishvositasidir. 
Kompyuterlarnimahalliytarmoqgaulashninguchkurinishimavjud: 
— halqasimon; 
— shinali; 
— yulduzsimon. 
Halqasimonbog’lanishdakompyuterlaryopiqchiziqbuyichabog’langanbo’ladi.
Tarmoqningkirishqismichiqishqismibilanulanganbo’ladi.Axborothalqabo’yichako
mpyuterdankompyutergao’tadi.
Bu 
holatda 
barcha 
kompyuterlar 
yopiq 
xalqasimon, ketma-ket bog’lanadilar. Bunda xabar birin-ketin kompyuterdan-
kompyuterga uzatiladi. Xabarni uzatgan kompyuter yana o’sha xabarni qayta qabul 
qilmaguncha, jarayon davom etaveradi.
Tarmoqningshinaliboglanishidama'lumotlaruzatuvchikompyuterdanshinabo’
yichaharikkitomongauzatiladi.
Bu holda lokal tarmoqdagi barcha kompyuterlar 
bitta aloqa chizig’iga parallel bog’lanadi. Bunday shinalarni boshqarish ham 
alohida, ham markazlashgan bo’lishi mumkin. Markazlashgan boshqaruvda 
tarmoqqa maxsus kompyuter-server ulanadi, uning vazifasi tarmoqda axborotni 
uzatishni boshqarishdir. Alohida boshqaruvda hamma kompyuterlar bir xil 
maqomga ega, ular mustaqil ma’lumotlarni uzatish imkoniyatiga ega. 
Yulduzsimonbog’lanishdamarkaziykompyutermavjudbo’lib, 
ungaqolganbarchakompyuterlarboglanganbo’ladi.
Yulduzcha topologiyaga ega 
tarmoqlar markaziy tugunga ega (kommutator yoki kontsentrator). Mazkur 

---

markaziy tugunga barcha qolgan kompyuterlar ulanadi. Dastlab uzatilgan xabar 
ana shu qurilmaga kelib tushadi, so’ng boshqa kompyuterlarga uzatiladi. 
Bog’lash uchun qo’llaniladigan kabellar uzatish muhiti deb yuritiladi. 
Kabellarasosanuchgabo’linadi: 
-koaksial kabellar (coaxial cable), ular televizion antennaga juda o’xshash. 
O’tkazish tezligi: 10 Mbit/sek. Asosan bino ichidagi tarmoqni hosil qilishda 
foydalaniladi. 
-juftli o’ram kabellari (tvisted pair) telefon simini eslatadi. O’tkazish tezligi: 
100 Mbit/sek. Asosan bino ichidagi tarmoqni hosil qilishda foydalaniladi 
- optiktolali kabel (fider-optic cable). Eng ishonchli va tez, shu bilan birga 
juda qimmat kabel turi. Oralig’i 100 km masofadagi tarmoq uchun qo’llaniladi. 
O’tkazish tezligi: 2 Gbit/sek. 
Tarmoq kabellarini texnik
 ko’rsatkichi 
Kabelt
uri 
O’tk
azishtezligi
, 
Mbit
/sek 
Tarmoqnihosilqiluvchinuq
talarorasidagimasofa 
Kabeluzilganda
tiklashmukinligi 
Koaks
ialkabellar 
10 
Mbit/sek 
500 m 
Past 
Juftli 
o’ram kabell
ari 
100 
Mbit/sek 
100 m 
yaxshi 
Optikt
olalikabellar 
1-2 
Gbit/sek 
100 km 
Maxsusqurilma
lartalabqilinadi 

---

Z. Dexqonova- FVXTPKQTMOI xodimi