Kompyuter tizimlari va

Global kompyuter tarmoqlarining tijoratda qo‘llanilishi. 
Axborot texnologiyalari va zamonaviy texnika yutuqlari bilan o‘zaro 
almashish ehtiyoji global kompyuter tarmoqlarini mamlakatlararo hamkorlik 
dasturini amalga oshirishning ajralmas qismi qilib qo‘ydi. Ilmiy va maorif 
maqsadlari va biznes uchun ko‘plab kompyuter tarmoqlari tashkil etilgan. Ko‘plab 
tarmoqlarni birlashtira oluvchi va dunyo hamjamiyatiga kirish imkoniyatini 
beruvchi tarmoq - bu Internet. Internet foydalanuvchiga cheksiz axborot 
resurslarini taqdim etadi. Do‘stona grafik interfeys Internet xizmatidan har bir 
kishining foydalana olishi uchun imkoniyat yaratadi. 
Moliyaviy-iqtisodiy faoliyatdagi global kompyuter tarmoqlari. 
Zamonaviy axborot texnologiyasiga ega hisoblash texnikasidan va elektron 
uzatish tizimidan foydalanmay turib zamon talabiga javob beruvchi moliyaviy 
muassasalarni tashkil etish mumkin emas. Shu bois, bunday muassasalar ham 
dasturli – apparat kompleksi sifatida, ham elektron shaklda axborot uzatishning 
kommunikatsiya 
vositasi 
sifatida 
eng 
yirik 
iste’molchilar hisoblanadi. 
Tashkilotlarning alohida avtomatlashtirilgan komplekslarini bog‘lovchi global 
tarmoqlar milliy va xalqaro darajada hisob-kitoblar o‘tkazish imkonini beradi. 
3. Internetda ishlash va Internet Explorer dasturida ishlash. 
Printspi jixatidan Internet xech kim tomonidan yagona boshqarilmaydi, u xar 
biri muvofiqlashtirib turiluvchi organlarga ega ommaviy tarmoq xisoblanadi. Biroq 

---

xalqaro nodavlat Internet Soiety (ISO) tashkiloti 1992 yilda tuzilgan. Bu tashkilot 
global masshtabda tarmoqqa javob beradi va ikkita asosiy masalani xal qiladi - 
yagona standartlarni ishlab chiqadi va adreslarni tayinlaydi. 
Internet orqali ma’lumot jo‘natganingizda, u ko‘zlangan manzilga osongina 
Etib borgandek tuyuladi. Aslida bu juda murakkab jarayon. Internet orqali 
ma’lumot uzatganingizda kompyuterlar internet bo‘ylab ma’lumot uzatishda 
foydalanadigan TCP (Transmission Control Protocol – uzatishni boshqarish 
protokoli) protokoli ma’lumotni avval kichikroq bo‘laklar – paketlarga bo‘lib 
chiqadi. Bu paketlarda boshqa foydali ma’lumotlar ham bo‘ladi-ki, ular paketlarni 
internet bo‘ylab to‘g‘ri yo‘naltirishga yordam
beradi.
Sizning kompyuteringiz bu paketlarni sizning mahalliy kompyuter 
tarmog‘ingizga, Internet xizmatlari provayderiga yoki on layn xizmatini 
ko‘rsatuvchi boshqa tashkilot kompyuteriga jo‘natadi. Paketlar oxirgi manzilga 
Etib borguncha, turli tarmoqlardan, kompyuterlardan va aloqa liniyalaridan o‘tadi. 
Bir qator apparat qurilmalari paketlarni qayta ishlaydi va to‘g‘ri yo‘nalishda 
yo‘naltirib turadi. Bu qurilmalar tarmoqlar orasida ma’lumot uzatishga xizmat 
qiladi va internetning yagona tarmoq sifatida faoliyat ko‘rsatishiga olib keladi.
Beshta eng asosiy qurilma: hub (tugun), bridge (ko‘prik), gateway (darboza 
yoki shlyuz), repeater (tiklagich), router (marshrutizator - yo‘naltirgich) lardir. Hub 
(hab deb o‘qiladi) juda muhim ahamiyatga ega. Ular bir guruh kompyuterlarni bir-
biri
bilan bog‘lab, kompyuterlarning mahalliy tarmog‘ini (local area network yoki 
qisqacha LAN) yaratishga va kompyuterlarni bir-biriga ulana olishiga xizmat 
qiladi. Ko‘priklar mahalliy tarmoqlarni bir-biri bilan bog‘laydi. Ular mahalliy 
tarmoqqa jo‘natiladigan ma’lumotlarni tarmoq ichida olib qoladi va boshqa 
mahalliy tarmoqdagi kompyuterga jo‘natilishi kerak bo‘lgan ma’lumotlarni 
tarmoqdan tashqariga chiqarib yuboradi. Shlyuzlar ko‘priklarning o‘zi, lekin ular 
zarurat paydo bo‘lganda, ma’lumotlarni bir turdan ikkinchi tarmoq uchun 
tushunarli boshqa turga aylantiradi.

---

Internet bo‘ylab ma’lumotlar uzatilganda ular uzoq masofaga jo‘natilishi 
mumkin. Bunda esa ma’lumotlarni tashuvchi signallar so‘na boshlaydi. Repiterlar 
signallar so‘nib qolmasligi uchun ma’lum masofadan keyin ularni kuchaytiradilar.
Marshrutizatorlar. Internetdagi ma’lumotlar oqimini boshqarishda muhim 
ahamiyatga ega. Ularning vazifasi ma’lumotlar joylangan paketlarni har doim 
kerakli yo‘nalishda borishini ta’minlashdir.
Agar ma’lumotlar bitta mahalliy tarmoqqa tegishli kompyuterlar orasida 
uzatilsa, marshrutizatorlarning keragi yo‘q, chunki Hubning o‘zi mahalliy oqimni 
boshqara oladi. Marshrutizatorlar ikkita tarmoq orasida ma’lumot uzatilayotganda 
ishlay boshlaydilar. Marshrutizatorlar paketlarni tekshirib, ularning oxirgi 
manzillarini aniqlaydi va paketlarni bu manzilga yaqinroq boshqa marshrutizatorga 
uzatadi. Marshrutizatorlarning ishlashi bilan quyida batafsilroq tanishib chiqamiz.
Yuqoridagi barcha qurilmalar ko‘plab tarmoqlarni birlashtiradi va bularning 
hammasi
Internetni tashkil etadi. Korporativ mahalliy tarmoqlar eng kichik tarmoqlardir. 
Ular birlashib, o‘rtacha darajadagi tarmoqlarni tashkil qiladi. Bir geografik 
xududda joylashgan tarmoqlar birlashib, mintaqaviy tarmoqlarni tashkil etadi. O‘z 
navbatida bu tarmoqlar ham birlashib, keng hududli tarmoqlar (wide area network 
yoki qisqacha WAN)ni tashkil etadi. Bir mintaqaviy tarmoq ichida ma’lumotlar 
marshrutizatorlar yordamida uzatilishi mumkin. Lekin ma’lumotni bir mintaqaviy 
tarmoqdan ikkinchisiga uzatish kerak bo‘lsa, bu ma’lumot tarmoqning kirish 
nuqtasi (network access point yoki qisqacha NAP)ga jo‘natiladi. Bu nuqtadan 
ma’lumot magistrallar orqali katta tezlikda ikkinchi mintaqaviy tarmoqning kirish 
nuqtasiga uzatiladi. Bu magistrallarda ma’lumotlar 155 Mb/s va undan katta 
tezlikda uzatiladi. Hozirgi kunda tezligi 10-20 Gigabit/s bo‘lgan va multimedia 
koridorlari deb ataluvchi magistrallar mavjud.
Bugungi kunda Internet 50000 dan ortiq aloxida tarmoqlarni bog‘laydi. Ular 
turli zamonaviy axborotlarni taklif etib kelmoqdalar. Masalan, Nyu-York fond 
birjasi aktsiyalari kotirovkasini Massachuset texnologiya institutida ko‘rib chiqish 
mumkin. Usenet sistemasi yordamida xonadon yoki global muammolarni 

---

baxslashib, muxokama qilish mumkin. Yaxoo yoki Rambler izlash sistemasi orqali 
Sizga kerakli axborot tez va soz topiladi. Masalan, oddiy tovarlar narxidan 
boshlab, teatr repertuarigacha axborot olish mumkin. Internet tarmog‘i orqali 
bugungi kunda kundalik ro‘zg‘or xaridlari amalga oshirilmoqda. 
Elektron nashr, kutubxona sistemalari esa juda ommaviylashib ketdi. Ular yirik 
kutubxona va nashriyotlarni o‘zaro bog‘laydi. Biroq elektron pochta esa eng ko‘p 
ommalashdi. Bu sistema bir zumda dunyoning xoxlagan burchagiga xabar etkaza 
oladi.