Kon ishlari asoslari

Gorizontlar bo‘yicha shaxta maydonini tayyorlash usuli.

Bu usulda butun shaxta maydoni og‘ish (ko‘tarilish) bo‘yicha bitta gorizont deb qabul qilinadi. Gorizontning umumiy qiya balandligi bo‘yicha og‘ish (ko‘tarilish) yo‘nalishida uzun stolbalar hosil qilish qirquvchi lahimlar o‘tish orqali amalga oshiriladi (4.3-d rasm).

Gorizontlar bo‘yicha shaxta maydoni og‘ish yo‘nalishida uzun stolbalar qirquvchi lahimlar o‘tish orqali hosil qilinadi. Stolbalar, odatda, teskari yo‘nalishda qazib olinadi.

Gorizontlar bo‘yicha tayyorlash usuli quyidagi sharoitlarda qo‘llaniladi: qalinligi 3,5-4 m va og‘ish burchagi 10-12° bo‘lgan qatlamlarda; qatlamning gazdorlik darajasi qancha katta bo‘lsa, bu usulni qo‘llash zarurati ham oshib boradi;

atrof kon jinslarining suvdorlik darajasi ko‘p bo‘lmay, uning miqdori turg‘un bo‘lganda.

Gorizontni ko‘tarilish (og‘ish) yo‘nalishi bo‘yicha qa­zish, stolbalarga bo‘lish mexanizatsiyalashgan ko‘mir qa- zish komplekslaridan keng foydalanish va ularning samara- dorligini oshirishga imkon yaratadi. Ko‘mir komplekslarini qo‘llash lava (kavjoy)ning uzunligi katta va o‘zgarmas bo‘li- shini talab etadi. Chunki uzun lavalarda kavjoy mexa- nizmlarini montaj va demontaj qilish ishlari kamayadi, bu esa, o‘z navbatida, komplekslardan foydalanish samara- dorligini oshiradi.

Yerosti usulida ko‘mir qazish chuqurligining tobora oshib borishi ham shaxta maydonini gorizontlar bo‘yicha tayyorlash usulidan keng foydalanishni taqozo etadi.

Shaxta maydonini tayyorlashning aralash usuli. Agar qatlam shaxta maydoni gorizont chegaralarida turli usullarda qismlarga ajratilgan bo‘lsa, bunday tayyorlash usuli aralash (kombinatsiyalashgan) usul deyiladi (4.3-e rasm).

Bu usulda, masalan, bremsberg maydoni pollarga, uklon maydoni esa, qazish stolbalariga bo‘linadi.

Shaxta maydonini qazishga tayyorlashning aralash usuli qatlamning geologik yotish sharoitlari o‘zgaruvchan (og‘ish chizig‘i bo‘yicha og‘ish burchagi o‘zgaruvchan, gazdorlik dara­jasi ko‘payib borishi, qazish ishlariga geologik buzilishlarning ta’sir etishi va shu kabilar) bo‘lganda, shuningdek, shaxtadan qazib olinadigan ko‘mir hajmini ko‘paytirish (rekonstruksiya qilish asosida) zarurati tug‘ilganda qo‘llaniladi.

Foydali qazilma zaxiralarini qazib olishning iqtisodiy samaradorligini ta’minlash maqsadida shaxta maydoni qisim- lari (qavat, pol, stolba va h.k.) zaxirasini vaqt va makon bo‘yicha ma’lum tartibda hamda ketma-ketlikda qazish talab etiladi.

Shaxta maydonini to‘g‘ri yo‘nalishda qazib olishda, dastlab uning markaziga yaqin joylashgan qismlari qaziladi, bunda qazish kavjoyi shaxta maydoni markazidan uning chegarasi tomon surilib boradi.

Shaxta maydonini teskari yo‘nalishda qazib olishda, avval shaxta maydoni chegaralariga yaqin joylashgan qismlar qazib olinadi, bunda qazish kavjoyi shaxta maydoni chegaralaridan markaz tomon yo‘nalishda surilib boradi.

Texnikaviy ekspluatatsiya qilish qoidalariga ko‘ra pollarga bo‘lingan shaxta maydonining bremsberg maydonini to‘g‘ri yo‘nalishda (stvoldan chegaralar tomon yo‘nalishda), uklon maydonini esa, teskari yo‘nalishda (chegaradan stvol tomon yo‘nalishda) qazib olinadi.

Stolbalarini qazish tartibi ham polni qazish tartibiga juda o‘xshash bo‘lib, bremsberg maydoni to‘g‘ri, uklon maydoni esa teskari yo‘nalishda qaziladi. Shaxta maydonini qavatlarga bo‘lib qazishda ham to‘g‘ri va teskari qazish usullaridan foyda- laniladi.

Bosh ochuvchi lahimlar (stvol, kapital bremsberg, kapital uklon va boshqalar)dan boshlab bevosita kavjoyni hosil qilish to‘g‘ri yo‘nalishning asosiy afzalliklaridan bin hisoblanadi. Chunki bu usulda qavatning tashish va shamollatish shtreklarini bor uzunligi bo‘yicha avvaldan o‘tish talab etilmaydi. Shu sa- babli shaxtani qurish, uning maydonini qazishga tayyorlash muddati sezilarli darajada qisqaradi va kapital mablag‘ sarfi ham kamroq bo‘ladi. Biroq qavatni to‘g‘ri yo‘nalishda qazish qazilgan bo‘shliqda joylashadigan (ayniqsa, shamollatish shtrekining) kon-tayyorlov lahimlarini saqlab turish uchun katta miqdorda sarf-xarajatlar qilishni talab etadi. Bundan tashqari, to‘g‘ri yo‘nalishda qazishning asosiy kamchiliklaridan yana bin qazib olingan bo‘shliqda havoning bir qismi yo‘qotilishidir.

Qavatni teskari yo‘nalish bo‘yicha qazishda esa, qavat shtreklari ko‘mir massivi bilan muhofazalanganligi sababli ularni saqlashga sarflanadigan xarajatlar ancha kam bo‘lib, havo kam yo‘qotiladi.

Shuningdek, qazib olingan bo‘shliqda endogen yong‘in paydo bo‘lganida maydonni yong‘in o‘chog‘idan to‘siqlar orqali ajratib muhofaza qilish imkoniyatlari teskari yo‘nalish- ning afzalliklaridan biridir.

Ko‘rinib turibdiki, shaxta maydonini qazib olish tartibi muayyan kon-geologik sharoitlarda, texnik-iqtisodiy imko- niyatlardan kelib chiqqan holda, ayrim maydonlarni to‘g‘ri, ayrimlarini teskari yo‘nalishlarda qazish maqsadga muvofiq bo‘ladi.

Qatlamning og‘ish va ko‘tarilish yo‘nalishlariga ko‘ra qazib olish tartiblari ham mavjud bo‘lib, ular tushish va ko‘tarilish bo‘yicha qazish tartiblari deb yuritiladi.

Tushish bo‘yicha qazish tartibida shaxta maydonini qazib olish yuqori qavatlardan boshlanib, og‘ish bo‘yicha pastki qavatlarga qarab birin-ketin qazib boriladi. Bu tartibda qavat- larni qazib olish shamollatish shtreklarida metan gazi miqdo- rining kam bo‘lishini ta’minlaydi.

Ko‘tarilish bo‘yicha qazish tartibi bosh tashish shtreki tepasiga joylashgan qavatdan boshlanib, undan yuqoriga joylashgan qavatlarni ketma-ket qazishdan iboratdir. Bu qazish tartibi qurilayotgan shaxtani ekspluatatsiyaga topshirish (qu- rish) muddatini sezilarli darajada kamaytiradi. Biroq pastki qavatlarni qazib olishda qazib olingan bo‘shliqdan ajralib chiqadigan metan gazi pastki qavatlar atmosferasi tarkibida ko‘payib ketib, ma’lum qiyinchiliklar tug‘diradi. Shu sababli bu usul faqat gaz bo‘yicha III kategoriyadan pastki kategoriya- larga ega bo‘lgan shaxtalarda qo‘llanishi mumkin.

Shaxta maydonining ayrim qismlari vaqt bo‘yicha ham ma’lum ketma-ketlikda qazib olinadi. Muayyan sharoitlarda bir vaqtning o‘zida bitta yoki ikkita qazish gorizonti yoki bloki, bitta yoki bir necha pollar va boshqa qismlardagi zaxiralar qazib olinayotgan bo‘lishi mumkin. Shunga ko‘ra shaxta maydonini birin-ketin va parallel qazib olish tartiblari ham mavjud.

Agar bir vaqtning o‘zida faqat bitta bir nom bilan atala- digan shaxta maydonining qismi qaziladigan bo‘lsa, birin- ketin qazib olish tartibi, bir necha bir nomli shaxta maydoni qismlari bir yo‘la qaziladigan bo‘lsa, parallel qazib olish tartibi deyiladi.

Odatda, birin-ketin qazish tartibi qo‘llaniladi, chunki bu tartibda qazish ishlari bitta uchastkada tashkil qilinib, bitta kavjoy (lava)ning unumdorligi katta bo‘ladi va ishlab chiqarish samaradorligi oshadi. Biroq qazib chiqarishni bitta kavjoyda konsentratsiyalash (markazlashtirish) qatlamning kon-geologik, kon-texnik va iqtisodiy sharoitlarini o‘z ichiga olgan omillar kompleksiga bog‘liq. Shu sababli har bir muayyan sharoitga ega bo‘lgan shaxta maydonini qazishda birin-ketin yoki parallel qazish tartiblarini yuqoridagi omillarni hisobga olgan holda tanlab olish maqsadga muvofiq bo‘ladi.

6.