5.9- rasm. Mexanik cho‘michli ekskavator bilan ag‘darma hosil qilish sxemasi.
Rr, Rp, — ekskavatorning qazish va yuklash radiusi, m.
(Ha) balandligi hi va h2 ga teng ikkita nimpog‘onaga ajratiladi. Ekskavator pastki nimpog‘onaning ustki maydonida temir yo‘l joylashtirilgan ustki nimpog‘ona maydonidan 4—7 m pastroqda turadi. Qoplama jinslar uzunligi 1=20—25 m, chuqurligi h3=0,8—1,0 m va hajmi 200—300 m3 bo‘lgan handaqqa dumpkarlardan to‘kiladi. To‘kilgan jinslarni ekskavator uch yo‘nalishda (oldi, yon va orqa) yuqori nimpog‘ona ustki maydoniga qayta yuklaydi (5.9-rasm).
Kon jinslarini ag‘darmaga avtomobil transporti bilan tashilsa, ag‘darma hosil qiluvchi mexanizm sifatida DET-250, T-330 va T-500 rusumli traktorlar bazasida yaratilgan buldo- zerlardan foydalaniladi.
Kon jinslarining xususiyatlari lentali transport talablariga mos kelsa, u holda ag‘darma hosil qiluvchi mexanizm sifatida lentali konveyerlardan foydalaniladi. Bunda lentali konveyer asosida maxsus ishlab chiqarilgan JIH-225/200 rusumli konsolli ag‘darma hosil qiluvchi mashina va transport-ag‘darma ko‘prigi kabi texnik vositalar qo‘llaniladi.
Karyer maydoni va uni ochish
Bitta karyer bilan qazib olinadigan foydali qazilma maydoni yoki uning bir qismi karyer maydoni deb ataladi. Karyer ishchi gorizontlari va yer yuzida joylashgan qabul qilish punktlari o‘rtasida transport aloqasini ta’minlash maqsadida kapital va vaqtincha xizmat qiladigan ochiq kon lahimlarini barpo qilish bilan bog‘liq ishlar majmuyi karyer maydonini ochish deyiladi.
Ichki va tashqi qoplama jins ag‘darmalari, omborlar yoki boyitish fabrikasi foydali qazilma hamda qoplama jinslarini qabul qilish punktlari hisoblanadi.
Karyer maydonini ochishda turli ochish usullari, ochish sxemalari va ochish tizimlaridan foydalaniladi.
Ochish usullari ochuvchi lahimlarning rusumlari bilan tavsiflanadi. Karyer maydonini ochish, asosan, ochiq kon lahimlari orqali amalga oshiriladi, ayrim hollarda esa yerosti lahimlari yoki ochiq kon lahimlari bilan yerosti lahimlarini qo‘llash asosida aralash usulda bajariladi.
Ochish sxemalari — bu ma’lum davr ichida ochuvchi kon lahimlari bilan qazib olingan kon massasini tashib keltirish gorizontlari o‘rtasidagi transport aloqalarini ta’minlovchi kon lahimlarining yig‘indisidir. Ochish sxemasi ochuvchi kon lahimlarining rusumi, soni va joylashish holati bilan tavsiflanadi.
Ochish tizimi — karyer ishlash davrida ochish sxemasining ketma-ket o‘zgarib borishini ko‘rsatadi va karyer ishchi gorizontlarini ochishda qo‘llaniladigan ochish usullari va ochish sxemalarining yig‘indisi bilan tavsiflanadi.
Karyer maydonini ochuvchi kapital transheyalar tashqi va ichki bo‘lishi mumkin. Tashqi transheyalar karyer maydoni chegaralaridan tashqarida, ichki transheyalar esa, karyer maydoni hududida barpo etiladi. Bu transheyalar trassasi qo‘llaniladigan transport vositasining harakatlanishiga mos keladigan qiyalikka ega bo‘ladi. Kapital transheyalar o‘tish foydali qazilma yotqizig‘iga yetib borgandan so‘ng gorizontal yo‘nalishda davom ettiriladi va transheyaning bu qismi kesuv- chi transheya deb yuritiladi. Kesuvchi transheya o‘tish jarayo- nida dastlabki ishchi gorizontal (pog‘onalar) hosil qilinadi. Pog‘onaning ish frontiga nisbatan ochuvchi transheyalar karyer maydoni markazida yoki uning chekkalarida joylashgan bo‘lishi mumkin (5.10-rasm).
Yer yuziga yaqin, gorizontal va kichik qiyalikda joylashgan foydali qazilma konlari karyer maydoni agar pog‘onalar soni
