Kon ishlari asoslari

4.10-rasm. Juda yotiq qatlamlar dastasini tik stvollar bilan ochish sxemasi:
1 va 8 — tik stvollar; 2 — kvershlag; 3 — shtreklar;
4 va 5 — markaziy stvollar; 6 — qiya gezenk;
7 — jinsdan o‘tilgan ukion (qiya ko‘r stvol).

Odatda, gorizontal qatlamlar markaziy-juftlangan vertikal stvollar bilan ochiladi. Ularni shaxta maydonida joylashtirish o‘rni quyidagi omillarni hisobga olgan holda aniqlanadi: yerosti suvlarining markaziy suv yig‘gichga tabiiy oqib kelishini ta’minlash maqsadida stvollar ko‘mir qatlamini mumkin qadar chuqurlashgan joyida kesib o‘tishi kerak, chunki qatlam tekis gorizontal emas, ma’lum darajada to‘lqinsimon ko‘rinishda yotadi; stvol atrof qo‘rasidagi kon-tayyorlov lahimlari — bosh pol va qazish shtreklari oqilona va qulay joylashgan bo‘lishini ta’minlaydi.

Shaxta maydonining ayrim uchastkalarini shamollatish uchun shamollatish skvajinalari yoki shurflari burg‘ilanadi.

Shurflardan qo‘shimcha (ehtiyot) shaxtadan chiqish yo‘li sifatida ham foydalaniladi.

8. 
   
   Katta chuqurlikdagi qatlamlarni ochishning o‘ziga xos xususiyatlari
   

Ko‘mir qatlamlarining qazish chuqurligi oshib borgan sari ularni ochish bilan bog‘liq ishlar ham tobora murakkablashib boradi: katta chuqurlikda yotgan ko‘mirni qazish qiyinlashadi, ya’ni katta chuqurlikda joylashgan kon jinslarining fizik- mexanik xususiyatlari o‘zgarib, mustahkamlik darajasi ka- mayadi va qayishqoqligi ortib boradi. Bu esa, o‘z navbatida, mustahkamlagichlarga tushadigan kon bosimining oshishi hisobiga qatlam jinslarining qabarib chiqishiga olib keladi. Bu hodisaning zararli ta’sirini kamaytirish uchun quyidagi tadbirlarni amalga oshirish lozim bo‘ladi:

1. 
   
   Stvol atrof inshootlari (qo‘rasi) va uzun maydon lahimlari (foydasiz kon jinslaridan o‘tilgan lahimlar) mumkin qadar pisniq, monolit jinslarda yoki cho‘ziqlikka ko‘ndalang yo‘na- lishda bir-biridan 25—30 metr masofada joylashtiriladi. Chunki cho‘ziqlikka ko‘ndalang joylashtirilgan lahimlar cho‘ziqlik bo‘yicha joylashtirilganga nisbatan 2—3 barobar mustahkam bo‘ladi.
   
2. 
   
   Mustahkamlagichlarni katta deformatsiyalanishdan saq­lash maqsadida bir-biriga turli ko‘ndalang kesim yuzasiga ega bo‘lgan lahimlar asta-sekin kesim yuzasini o‘zgartirish (ka­maytirish yoki ko‘paytirish) asosida ohista tutashishi kerak, ya’ni katta kesim yuzasiga ega lahim kichik kesim yuzali lahimga keskin pog‘onasimon emas, ma’lum nishablik asosida silliq tutashishi lozim. Keskin tutashish joylarida kon bosimi yuqori bo‘lib, kuchli deformatsiyalar sodir bo‘lishi mumkin.
   
3. 
   
   Qazib olinayotgan qatlamning qabarish intensivligi yuqori bo‘lgan hollarda tashish shtreki va qiya lahimlar zamini asosidan kamida 10 m masofada joylashgan jinslar orasidan o‘tiladi.
   

Shu bilan bir qatorda, bu lahimlarga tushadigan kon bosimi ular ustida yotgan ko‘mirni oldindan qazib olish orqali kamaytiriladi.

4. 
   
   Bo‘shoq jinslar (pishiq bo‘lmagan) orasiga joylashgan yakka qatlamlarni qazishda asosiy lahimlarni samarali saqlash uchun ularni lava surilishi bilan uning orqasidan o‘tib boriladi va toshdevor hamda bort seliklari orqali muhofaza qilinadi.
   

Qazish chuqurligi 600 m dan 1000 m gacha o‘zgarganda toshdevor o‘lchamlari 30—40 m ni, bort selikiniki esa, 20—90 m ni tashkil qiladi. Tashish va shamollatish omili talablariga ko‘ra lahimlarning ko‘ndalang kesim yuzasi 25— 50% gacha kengaytiriladi.

Qazish chuqurligi oshib borgan sari qatlam va kon jinslaridan kon lahimlariga ajralib chiqadigan metan miqdori ham ko‘payib boradi. Shaxta atmosferasidagi metan miqdorini yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan (ruxsat etilgan) konsentratsiya- sigacha keltirish uchun shaxtaga yuboriladigan toza havo hajmini keskin ko‘paytirish zarur. Biroq bunda umumshaxta depressiyasining yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan qiymati (4,5 kPa — maksimum) ta’minlanishi lozim. Shu sababli mavjud kon lahimlarining kesim yuzalarini kerakli darajada kengay- tirish yoki ikkitadan parallel kon lahimlari o‘tish zarurati tug‘iladi.

Katta chuqurliklarda foydali qazilma atrof jinslarining harorati yuqori bo‘ladi. Masalan, 1000 m chuqurlikda jinslar harorati 40—45° C, 1400—1500 m chuqurlikda esa, 45—55° C gacha bo‘lishi mumkin. Shu sababli shaxtaning shamollatish tarmog‘i lahimlariga katta miqdorda issiqlik ajralib chiqib, shaxta havosi haroratining 28—30° C gacha ko‘tarilishiga olib keladi, havoning nisbiy namligi 95—98% ga yetadi, holbuki, xavfsizlik qoidalari bo‘yicha shaxta havosining harorati 26° C va nisbiy namligi 90% dan oshmasligi kerak.

Chuqurligi katta bo‘lgan shaxtalarda suflyar metan ajralib chiqish miqdori yuqori bo‘lib, gaz va ko‘mirning to‘satdan otilib chiqish intensivligi va chastotasi baland bo‘ladi. Natijada kon-tayyorlov lahimlarining zamini yorilib, undan metan va jinslar otilib chiqadi, shuningdek, kon zarbasi hodisalari ham sodir bo‘lishi mumkin.

Katta chuqurlikda yotiq joylashgan ko‘mir qatlamlarini qazishga mo‘ljallangan shaxtalarni qurishda ularning eksplua- tatsiya qilish davridagi faoliyatiga yuqorida keltirilgan noqu- layliklar ta’sirini kamaytirish, buning uchun esa, shaxta maydonini seksion, to‘g‘ri oqimli shamollatish sxemasini ta’minlaydigan bloklarga ajratish maqsadga muvofiq bo‘ladi.

O‘ta qiya va tik qatlamlarda yangi gorizontni tayyorlash va rekonstruksiya qilishda qavat qanotini seksion shamol- latishni ta’minlaydigan uchastka-bloklarga bo‘lish yoki flang stvollari orqali shamollatish tavsiya etiladi. Bunda magistral shtreklar qatlam yotiq yoniga joylashgan qattiq kon jinslaridan o‘tiladi.

Shunday qilib, katta chuqurlikda kon ishlarini olib borish uchun ularga alohida e’tibor berish, ya’ni qazish usuli, texnologiyasini tanlash, kon massivida sodir bo‘ladigan barcha jarayonlarni va hodisalarni atroflicha mukammal o‘rganish, ularni nazorat qilish va boshqarish, iqtisodiy asoslangan samarali shamollatish sxemalarini yaratish va shu kabi masa- lalarni hal qilish taqozo etiladi.

11.