Koreya tarixi
Yüklə 3,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
irxak
i pukxak m a k ta b - lari m a 'rifa tp a rv a rlik va islo h o tch ilik fao liy atin i o lib b o rad i. Puk xak g 'o y a sin i b u y u k m u ta fa k k ir C h o n Yak D en (D a sa n , 1 7 6 2 -1 8 3 6 ) y aku n lad i. U ch ju sia n ch ilik n i tan q id q ilg an . U n in g ch a, "c h in a k a m k o n fu tsiy " faqat o g ‘izd a n a tija siz b a h sla r em as, b alk i m a m la k a t ha- y o tid a bev o sita ish tiro k etish n i a n g latad i. www.ziyouz.com kutubxonasi V IR o b . C hO SO N SU LO LA SI. 2 §. S n ggi Choson 93 "P u k x a k " m a k ta b in in g b o sh q a a’zo lari sin g a ri D a sa n h am din, g 'a ro y ib o t (m istik a ), x u ro fat, fiz io g n o m ik a , g eo m a n tiy a va ajd od - la r ru h ig a sig 'in ish n i tan q id qilgan. C h o n Yak Yen "a jd o d la ri qac- h o n k asal b o 'lish i va q a ch o n h a y o tla ri tu g ash in i b ilm a sa , o 'lim d a n x a b a rd o r b o 'lm a sa , q ab rd a ch irig a n a v lo d larig a y o rd am b erish i m u m k in ? d eg an sav o ln i ilgari su rg an . Im p erato m i sam o o 'g 'li d eb h iso b lo v ch i k on fu tsiy lik d an farqli tarzd a C h o n Yak Yen m onarxiya in stitu tin i tarixiy jih atd an asoslab b erd i Sh u n d ay vaqtlar b o 'lg an k i, h ech q an d ay h u k m d o r b o 'lm ag an . O d am lar o 'rtasid a k elish m o v ch ilik lar kelib ch iq q an d an k ey in gin a k ek salarg a m u ro jaat qilingan. K eksalar orasid a dono b o 'lg a n kishi q ish lo q o q so q o li b o 'lg an . A q l-id ro k li qish lo q o qso qo llari o rasid an esa uyezd rah barlari tayin lan gan . U y ezd Tahbarlari xud d i q iro llam i say lag an k abi say lan g an . D em ak, "h u k m d o r xalq u ch u n " ekan, uni xalq say lash i kerak. A g ar h u k m d o r u ni say lag an x alq u ch u n m eh n at qilm asa, xalq uni alm ash tirish i m u m kin . Sh u n in g u ch u n h am C hon Yak Yen q iro llik taxti m eros ek an in i tanqid qilib, im i n o q o n u n iy deb h iso blayd i. C hu n ki b u q ad im g i tartiblarg a m o s kelm ayd i. C h o n Yak Yen y ash ab tu rg an jam iy atn i tanqid q ilg an . A m ald o r- lar o 'g 'r ila r b o 'lib , "u la r o d d iy x a lq n in g su y a g id a n g o 'sh tin i ajratib o lu v c h ila rd ir". U ta b a q a la sh tirish tiz im in i b e k o r q ilish n i y oq lab , la v o z im la rg a b ilim va q o b iliy atig a k o 'ra ta y in lash m asalasin i ilgari su rd i. A yn iqsa, z o d a g o n la r ta b a q a la rid a g i im tiy o z la m i b e k o r qi- lish n i y o q lab ch iq d i. C h o n Yak Yen y er m a salasid a: k im k i y erg a ish lo v beTsa, u yerga e g a lik q ila d i, d e g a n s h io r n iilg a r is u r d i. A g a ru n in g o 'tm is h d o s h la ri y ern i ja m iy a t a 'z o la ri, shu ju m lad an , k atta y er eg alari o rasid a taq - sim lash n i ta k lif q ilg an b o 'lsa la r, D asan esa y erg a o x irg i e g a lik q il- g an sh ax sg a y ern i m e ro s q ilib b erilish ig a q arsh i ch iq d i. U n in g fik- richa, y ern in g eg a si d av lat yoki d eh q o n la r b o 'lish i m u m k in . K o rey ad a " z o h id lik "n in g tu g a tilish i Y ev ro p a fa n -te x n ik a yu- tu q lari, x ristia n lik va ijtim o iy -siy o siy n az a riy a la rn in g p ay d o b o 'lish ig a o lib k eld i. C h et tillarid an tarjim o n lar tay y o rla y d ig a n m a k ta b la r v u ju d g a k eld i: in g liz (1883), y ap o n (1891), n em is (1892), ru s va fran su z (1896) tilla r ib o 'y ic h a tash k il q ilin g a n m a k ta b la r shu - lar ju m lasid an d ir. X o rij ta jrib asin i o 'z la sh tirish g a aso slan g an ja m i- y atlar, x u su sa n , "G 'a r b ta 'lim o li d o 'stla ri ja m iy a ti" ("S o u x a k v e ", www.ziyouz.com kutubxonasi 94 V IB o b . ChO SO N SU L O LA SI. 2 §. So nggi Choson 1906) va b o sh q a la r p ay d o b o 'ld i. M a m la k a td a n a fa q a t x ristian lik , b alk i C h a rlz D arv in , R u sso va M o n tesk e, Sm it, G eg el, S p e n se r va N itssh e q arash lari k en g yoy ild i. G 'a rb iy Y evro p a (Sh ek sp ir, Svift, B ay ron , Sh iller, G y u g o , G y o te, Se rv an te s, B a lz a k ) va rus (Krilov, Tu rgenev, D o sto yev skiy, Tolstoy, G ersen ) y o z u v c h i-sh o irla rin in g ijod n a m u n a la rid a n x a b a rd o r b o 'la b o sh lad ilar. M a z k u r ad iblar- n in g ijod n a m u n a la ri m am la k a tg a asl h o lid a em as, b a lk i X ito y va y ap o n tarjim alari o rq ali y etib k eld i. 0 ' z n a v b a tid a , m a z k u r ish la r K o reyad a m ah alliy sh aro itlarg a m o sla sh tirilib , tarjim alar k o 'p hol- lard a b ir m aq sad g a y o 'n a ltirild i. U lard a m a m la k a td a g i tarix iy vo- q ealar, o z o d lik u ch u n k u rash , tarixiy sh a x sla m in g h ay o ti y oritild i. M azk u r m aq sad g a m u vofiq k elish i u ch u n , h atto , b a 'z i a sa rla rn in g n o m lari h a m o 'z g a rtirild i. Bu b o ra d a X ito y m a 'rifa tp a rv a rla ri V ey Yuan va G u n S z i-c h je n a sa rla ri katta sh u h ra t q o zo n d i. 7 0 -8 0 -y illa rd a b ir g u ru h k oreyslar d av lat tu zilishi, san o at ishlab chiqarish, ta'lim va harbiy so h alard ag i x o rijiy m am lak atlar tajribala- ri bilan tanishish m aqsad ida A Q Sh , Y aponiya va X ito y ga y u borild i. M a'rifatp arv arlik h arak atin in g m ash h u r n am o y an d alarid an biri Pak In Sik (1 8 5 0 -1 926)dir. U n in g q arash larig a k o 'ra, eh tiy o jlarn in g o 'zg arish i u m u m jam iy at taraqqiy o t qo n u n lariga, y a'n i, "h a m m a tu g ‘iladi va o 'la d i" d eg an q o id ag a m u vofiq keladi. Pak In Sik k oreys n eo k o n fu tsiy lig in i h aq iq iy m a'n o d ag i K o n fu tsiy ta'lim o tid an ayro deb h iso b lab , u nd ag i u chta k am ch ilik n i k o 'rsatib o ‘tgan: 1) k on fu t- siy chilik ruhi xalq tabiatid an ajratilg an h o ld a m u tlaq h o kim iy atg a olib kelad i; 2) y akk alan ish tom on y o 'l; 3) sxo lastik safsatabo zlik . M u- tafak kir kon fu tsiy likn i isloh qilishni talab qilib, o 'z fikrlarini M artin L yu ter va R eform atsiy qarash lari bilan qiyoslad i. Islo h o tla m in g aso- siy y o 'n alish i sifatid a fan va ta'lim n i rivojlan tirish m asalasin i q o 'y d i. Jam iy atn i h arak atlan tiru v ch i kuch sifatid a ay n an ilm -fa n e'tiro f eti- lad i va u ng a ega b o T m aslik m illatn in g zaiflash ish ig a olib keladi. S irx a k istla r g 'o y a la ri va x o rij y u tu q lari b ila n ta n ish u v n ati- ja sid a O G y o n So k (1 8 3 1 -1 8 7 9 ), P ak K y u S u (1 8 0 7 -1 8 7 ), K im O k K y u n (1 8 5 1 -1 8 9 4 )la rd a n tash k il to p g an "Is lo h o tla r to m o n h a ra - k a t" ("K e x v a u n d o n ") n o m li h a ra k a t p ay d o b o T d i. K im O k K y u n m a m la k a tn in g zaiflash u v in i y a n b a n la rn in g o 'z b o sh im ch a lig id a d eb b ild i. U n in g fik rich a, m a m la k a tn i z a m o n a v iy la sh tirish u ch u n Y evrop a va A Q Sh bilan d sto n a a lo q a la r o 'rn a tish , z o d a g o n la r www.ziyouz.com kutubxonasi VI B cb. ChO SO N SU L O L A Sl. 2 §. Sn nggi Choson 95 im tiy o zlarin i b ek o r q ilish , o d a m la m i b ilim o lish g a y o 'n a ltirish va raq o b atli s a v d o -s o tiq to m o n k en g yo'1 o ch ish zarur. K im O k K y u n va u n in g sa fd o sh la ri aso siy e'tib o rla rin i k o n fu t siy lik m atn la rig a em as, b a lk i m atem a tik a , tarix va ch e t tillarig a y o ‘n a ltirilg a n y angi m a k ta b o ch ish g a q aratish g an . Bu m a q sa d d a ilm iy -te x n ik a v iy a d a b iy o tla r tarjim a q ilin g a n va k en g tatb iq etil- gan S h u n in g d e k , x o rijiy m a m la k a tla r g eo g rafiy asi, tarix i va iq ti- so d iy o tig a oid m a 'lu m o tla r k eltirilg an g az eta la r h am ch o p etilgan . Islo h o tch ila rn in g x iz m a tla rig a b irin ch i o fitse rla r m a k ta b in i ta sh k il etish , ch e t el m ash in alarin i o lib k elish , n a m u n a li ferm alarg a asos solish, y angi y o 'lla r qu rish , zam o n av iy p o ch ta tashk il etish k abi v azifalar h am k irg an . Islo h o tla r u ch u n h a ra k a t n a m o y a n d a la ri X ito y g a k o 'r -k o 'r o n a e rg a sh ish g a q arsh i ch iq d i S h u n d ay b o 'ls a -d a , 1882 y ili so d ir b o 'lg a n h a rb iy la r q o 'z g 'o lo n id a n k ey in h o k im iy a td a q o lg a n M in h u k u m a ti X ito y d ag i o 'z la rin in g aso siy h a m k o rla ri sifatid a Sin q o 'sh in la rin i k o 'rg a n . K im O k K y u n p o y ta x td a n b a d a rg 'a qilin ib, u n in g sa fd o sh lari eg a lla b tu rg an la v o z im la rid a n b o 'sh a tilg a n . Sh u b o is b o sh la n g a n islo h o tla r to 'x ta b q o lg an . K im O k K y u n o 'z m a sla k d o sh la ri b ila n Y ap o n iy an in g y ord a- m iga u m id q ilib , 1884 y iln in g 4 d ek a b rid a d av lat tu z u m ig a oid o 'z g a rish la rn i hal qild i. 7 d ek ab rd a Seu ld a q o lg an X ito y q o 'sh in la ri g arn iz o n la rn i y o 'q qild i. K im O k K y u n b ir q ato r sa fd o sh la ri b ilan Y ap on iyag a q o ch ib k etd i. K oTeyada esa X ito y n in g ta'sir d o irasi ya- nad a k u chay d i. 1885 y ild a Y ap on iya va X ito y o 'rta sid a im z o la n - g an T y an szin sh a rtn o m a sig a k o 'ra Y ap on iy ag a h am K o re y ad a o 'z q o 'sh in la rin i saq lash g a ru x sa t b erild i. 1 8 9 3 - 1 8 9 4 y illa r d a g i K o rey a iq tisod iyo tin in g zaiflashu vi d e h q o n la r u r u s h i, xorijiy k ap italn in g kirib kelishi iq- " k a b o y i l i " is lo h o t la r i tiso d iy m u stam lak ach ilik k a olib keld i. Q olaversa, K o rey ad an katta m iqd or- d agi o z iq -o v q a t zaxiralari olib chiqib ketilishi m am lak atd a ocharc- h ilik k a o lib keldi. K o re y sla m in g R ossiya va M an ju riy ag a k o 'ch ib ketish i old in i olib b o 'lm a y d ig a n h o lat y u zag a keldi. A ynan b u h o lat xalq n o ro zilik lari (1889, 1 8 9 0 ,1 8 9 1 , 1892 y illa rd a jg a sabab bo 'ld i. M ah alliy h u k u m a tg a q arsh ilik h a ra k a tin in g y u q o ri ch o 'q q is i www.ziyouz.com kutubxonasi 96 V I Bob C hO SO N SU L O LA SI. 2 §. S nggi C hoson tonxak h arak ati tarafd o rlari b o sh ch ilig id a g i 1 8 9 3 -1 8 9 4 y illard a b o 'lib o 'tg a n d eh q o n la r u ru sh i b o 'ld i. Q o 'z g 'o lo n c h ila rn in g talab la- ri: to n x ak ta rg 'ib o ti e rk in lig i; y er eg a lig id a te n g h u q u q lilik ; n o b ila r ro 'y x a tin i y o 'q o tish ; "so tq in va sh a fq a tsiz " a m a ld o rla rn i qatl etish , m am la k a td a n ch e t ellik larn i q u v ib y u b o rish ed i. K o re y s h u k u m a- tin in g m u ro ja a tig a k o 'ra m am la k a tg a X ito y q o 'sh in la ri o lib k irild i. C h u n k i Y ap on iya h am o 'z arm iy asin i k iritg an edi. A y nan shu b o is K o rey ag a eg alik qilish u ch u n Y a p o n -X ito y u ru sh i b o sh la n ib k et- d i. Y ap on lar van tu rg an q al'an i e g allab , T ev o n g u n b o sh ch ilig id a g i y ang i h u k u m atn i tash k il qild i. Q iro lich a M in esa u zo q o ro llard an b irig a su rg u n qilin d i K o reya b ila n tu z ilg a n y ang i sh a rtn o m a g a k o 'ra, k o rey s h u k u m ati islo h o tlarn i fa q atg in a Y ap on iya ro zilig i bi- lan am alga o sh irish i b elg ilan d i. S h u n in g d e k , X ito y q o 'sh in !a rin in g K o rey ad an h ay d ab ch iq a rilish ig a va'da b erild i. X ito y -Y a p o n u ru sh i Y ap o n iy an in g g 'a la b a si b ila n tu g ad i. S im o - n o sek i tin ch lik sh a rtn o m a sig a k o 'ra, X ito y K o rey ag a b o 'lg a n o 'z h o m iy lig i (m a n fa a tla ri)d a n voz k ech d i. T o n xak h arak ati h u k u m a t va y ap o n q u ro lli k u ch lari to m o n id an b o stirild i. D eh q o n lar urushi, siyo siy va iq tisod iy inqiroz, sh u n in g d ek , tash- qi k u ch la m in g b o sim i o stid a k oreys h u k u m ati islo h o tlar o 'tk azish g a m ajb u r b o 'ld i ("k a b o y illa ri" islohotlari). Q iro llik saroy ini h u k u m at- dan ajratish , by u d jet tizim ini yaratish, soliq stav kalarin i o 'm a tish , fu qaro lik va jin o y at kod ekslarini am alga k iritish, ch e t eld a ta'lim olish m asalalariga b ag 'ish la n g a n d astu r ishlab ch iqild i. Yangi d ars- liklar ch op etilib, ch et tillarini o 'rg atish g a oid k u rslar tashkil etildi. O d d iy xalqn in g hu q u qi y an b an lar bilan ten glashtirild i. K o r e y a u c h u n x o r ijiy Y ap on iya K o rey ad a o 'z m av q ein i m a m la k a t la r o 'r t a s id a g i y an ad a m u sta h k a m la d i. Y ap on lar- k u r a s h 8 a q a rsh ' k a y fiy a td a b o 'lg a n b a rc- ha a m a ld o rla r iste 'fo g a ch iq a rild i y oki h ib sg a o lin d i. M a m la k a td a y ap o n q o 'sh in la ri, am a ld o rla ri va d ip lo m a tla ri k o 'p a y ib k etd i. K o re y s p o litsiy a si va arm iy asi y ap o n o fitse rlari b o sh ch ilig id a fao liy at y u rita d ig a n b o 'ld i. 1895 y iln in g 8 o k ty a b rid a q iro lich a M in n in g o d d irilish i K o rey ad a va x alq aro m iq - y osd a n o ro z ilik k a sab ab b o 'ld i. V an K o jo n o 'z q a l'a sin in g h a q iq iy asiri ed i. U n in g sh a x siy q o 'riq c h ila ri y ap o n arm iy asi to m o n id an www.ziyouz.com kutubxonasi V IB o b . ChO SO N SU L O L A Sl. 2 §. So'nggi Choson 97 tay y o rlan g an o try ad b ilan a lm ash tirild i. 1895 y il 20 d ek a b rd a g i k o rey s an 'an alari - tru b k a ch ek ish , k o rey s sh ly ap alarid a y u rish va k o rey sch a m iiliy so ch tu rm a g in i ta q iq la sh h aq id a d ek ret y ap o nlar- g a q arsh i h ara k a tla rg a sabab boMdi. 0 'z i va m e ro sx o 'rin in g h a y o tid an x a v fsira g a n K o jo n y ash irin rav ish d a R o ssiy ag a m u ro ja a t qild i va 1896 y il 11 fev rald a u o 'g 'li b ila n b irg a ay o llar k iy im id a ru s m issiy asi h im o y asid a q o ch ib k etd i. K e y in g i k u n i esa y ap o n k ab in eti o 'm id a y an g isi jo riy etild i. Se u ld a y ap o n a m a ld o rla rin in g u y lari y o p p a sig a ta lo n -ta ro j qilin ib, 2 ta so- b iq v azir o ‘ld irild i. 1896 yil 14 m ay d a Roesiya-va Y ap on iya o 'rta sid a m e m o ran d u m im z o la n d i va Y ap on iya y an g i k o rey s h u k u m a ti tu- z ilg an lig in i tan o ld i. S h u n in g d e k , K o re y a d a g i q u ro lli k u ch la rn in g ch e k la n ish ig a Tozilik b ild ird i. Sh u b ilan b irg a R o ssiy a h a m m a y d a R o ssiy a va Y ap on iya o 'rta sid a m e m o ra n d u m im zo lan d i va Y ap on - q u q in i q o 'lg a k iritd i. 1896 y il 9 iy u n d a g i k elish u v g a k o 'ra , R ossiya van n i q o 'riq Ia sh h u q u q in i q o 'lg a k iritd i. K o rey ad a R o ssiy a ta'sirin i k u ch a y ish i G 'a rb m a m la k a tla ri va Y ap o n iy an in g k esk in q arsh ilig ig a olib k eld i. A ynan m azk u r m am - la k a tla rn in g d ip lo m a tik v ak illari b o sim i o stid a van K o jo n 1897 yil 20 fev rald a ru s m issiy asin i tark etib, qal'ag a q ay td i. Shu y iln in g 12 o k ty a b rid a esa u o 'z in i im p era to r d eb e'lo n qild i va m a m lak atg a "B u y u k X an im p e riy a si" n o m i b erild i ("T e x a n C h e g u k "). Sh u b ilan 500 y ild an k o 'p ro q tarix g a eg a b o 'lg a n C h o so n d av lati tu g atild i. www.ziyouz.com kutubxonasi |