«Körpüsalanlar»

«Körpüsalanlar» (1960) romanının qəhrəmanları da sovet vaxtı vacib sayılan ictimai əməklə məşğuldurlar. Onlar dörd nəfərlik körpüsalanlar briqadasıdır. Romanın qəhrəmanı Səriyyə ali təhsilli mühəndisdir, ailəlidir, bu briqadada buldozerçi işləyən Qəribə xüsusi münasibət bəsləyir, əslində onu sevir. Lakin Səriyyənin o zaman üçün yüksək vəzifə sayılan trest müdiri işləyən əri vardır. Adil öz arvadını sevir və onun sərbəstliyinə də dözür. Lakin Səriyyə üçün bu azdır: onun Qəriblə münasibətləri inkişaf edir, dedi-qodulara səbəb olur. Nəhayət o, qətiyyətlə ərindən ayrılır və buldozerçi ilə həyat qurur. Bu sadə süjetdə yazıçı sovet ədəbiyyat terminologiyasında az işlənən şəxsiyyət azadlığı, hər kəsin seçim hüququ kimi məsələyə toxunmuşdu və bunlar müsbət-mənfi qəhrəman sxeminə sığmasa da, ədəbiyyatımız üçün bir yenilik idi.

Səriyyə yazıçının bütün əvvəlki qadın qəhrəmanlarından fərqlənirdi və elə buna görə böyük mübahisələrə səbəb oldu. Xoşbəxtlikdən bu mübahisələr ancaq yazıçının xeyrinə oldu, onun şöhrətini, populyarlığını artırdı, pərəstişkarlarının sayını çoxaltdı. «Körpüsalanlar» İlyas Əfəndiyevin həcmcə ən kiçik romanı olsa da, həm yazıçının yaradıcılığında, həm də 60-cı illər ədəbiyyatında yüksək bir yer tutur. Bu əsər yazıçının və nəsrimizin müasirlik gücünü saxlayan ən qiymətli və geniş oxunan romanlarından biridir.

Səriyyənin bir şəxsiyyət kimi ədəbiyyatımızda yeniliyi onda idi ki, o milli qadın idealına bənzəmək istəmirdi, bunun əksinə olaraq, ancaq öz qəlbinin azad səsinə qulaq asıb yaşamağa meylli idi. Şübhəsiz ki, romanın yazıldığı dövrdə belə qadınlar çox deyildi. Lakin onlar var idi və onların sayı da artırdı. Yazıçının müdrikliyi onda özünü göstərdi ki, o, həyatdakı bu meyli görüb ədəbiyyata gətirdi. O zamanın ədəbi qəhrəmanları mütləq iki qütbdən birinə - ya müsbət, ya da mənfiyə aid edilməli idilər. Lakin Səriyyə bu bölgünün heç birinə uyğun gəlmirdi. Bu, yazıçının və romanın qüsuru yox, aşkar məziyyəti idi. Əslində, ədib adi bir qadın obrazı yaratmaq istəmişdi: bu qadın öz qəlbinin daxili səsini boğa bilmir və bunu istəmirdi. Hətta bu qadında yazıçının əvvəlki qadın qəhrəmanlarındakı emosionallıq, sentimentallıq kimi xüsusiyyətləri də vardı. Həm də bunlardan əlavə, onda daxili bir sərbəstlik də vardı və bu sərbəstliyin köməyi ilə Səriyyə əxlaqi və dədə-baba şərtiliklərinə, normalarına baxmadan sərbəst hərəkətlərə yol verirdi. O, Azərbaycan cəmiyyətində şəxsiyyətin azad inkişafının irəliyə doğru bir addımını təmsil edirdi.

Bu, yazıçının yaradıcılığı və bizim ədəbiyyatımız üçün yeni qadın tipi idi. Səriyyə ətrafdakıların onun barəsində nə düşünməsindən asılı olmayaraq, daxilən azaddır, sərbəst addımlar atıb qərarlar qəbul edir, istədiyi kimi yaşayır. Məhz buna görə, o illərdə yazıçının bu qəhrəmanına müsbət qadın kimi baxmaq istəmirdilər. Lakin əslində, buna ehtiyac da yox idi. Səriyyənin - birinci şəxsin dilindən yazılmış bu roman şirin təhkiyəsi, maraqlı məhəbbət süjeti ilə görünməmiş bir uğur qazandı.