Korxona foydasining taqsimlanishi va ishlatilishi. Mundarija: Kirish Asosiy qism

5-rasm. Tannarxni pasaytirishning asosiy yo‘nalishlari.
Natijada 2014 yil mobaynida sanoat tarmoqlarida ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxi 18 foizga, Olmaliq kon-metallurgiya kombinati, «O‘zmetkombinat» aksiyadorlik ishlab chiqarish birlashmasi, «O‘zeltexsanoat» uyushmasi, «O‘zqurilishmateriallari» kompaniyasi singari va boshqa korxona va tarmoqlarda 20-25 foizga kamaydi. Jumladan, respublikamizda iqtisodiyot komplekslari bo‘yicha ishlab chiqarilgan mahsulotlar tannarxini pasaytirish bo‘yicha erishilgan natijalarni quyidagi jadval orqali ko‘rishimiz mumkin (1-jadval).
Jadvaldan ko‘rinadiki, 2014 yilda respublikamiz bo‘yicha mahsulot-lar tannarxini 2079,5 mlrd. so‘mga yoki 20,38 foizga qisqartirishga erishilgan.
Iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo‘llab-quvvatlashdagi
muhim tadbirlardan yana biri – turli sabablarga ko‘ra vujudga kelgan hamda
korxonaning sog‘lom moliya-xo‘jalik faoliyati yuritishiga jiddiy ta’sir
ko‘rsatib kelayotgan qarzlarini qayta ko‘rib chiqish (restrukturizatsiya qilish) hisoblanadi. Mazkur tadbir orqali korxonalarning mavjud qarzlarining vujudga kelish sabablari va ularni to‘lash imkoniyatlari o‘rganiladi.
Xususan, 2014 yil davomida ham davlat tomonidan real sektor korxonalarini qo‘llab-quvvatlash maqsadida 50 ta korxonaning budjet va budjetdan tashqari jamg‘armalarga to‘lovlar bo‘yicha muddati o‘tgan hamda joriy kreditor qarzdorligi qayta ko‘rib chiqildi. Bu mazkur korxonalar tasarrufida 350 milliard so‘mdan ortiq mablag‘ni qoldirish, ularning ishlab chiqarish faoliyatini rivojlantirish imkonini berdi.


1-jadval

2014 yilda O‘zbekistonda iqtisodiyot komplekslari bo‘yicha ishlab

chiqarilgan mahsulotlar tannarxini pasaytirish bo‘yicha erishilgan natijalar.


Korxonalarni bankrot deb e’lon qilish hamda moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini tarkibiy o‘zgartirish orqali qayta tuzish bu boradagi eng to‘g‘ri va samarali yechim hisoblanadi. Shunga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 18 noyabrdagi 4053-sonli «Iqtisodiyot real sektori korxonalarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Farmonida ko‘zda tutilgan iqtisodiy nochor korxonalarni moliyaviy sog‘lomlashtirish, modernizatsiyalash, texnik va texnologik jihatdan yangilash jarayoniga tijorat banklarining mablag‘larini kengroq jalb qilishni yo‘lga qo‘yish tadbirlari muhim hisoblanadi.Qarorda Respublika Komissiyasining qarori asosida bankrot korxonalarni tijorat banklariga sotish yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri balansiga berishning 3 ta mexanizmi ko‘zda tutilgan:
1) bankrot korxona kreditorlik qarzi tarkibining 70%i va undan ortiq
qismini bank kreditlari tashkil etsa, u holda korxonani tijorat banklari
balansiga berish;
2) bankrot korxonani auksion savdolari orqali eng yuqori narxni taklif
qilgan va tegishli majburiyatni o‘z zimmasiga olgan tijorat banklariga
sotish;

3) bankrot korxonanitanlov savdolari orqali tijorat banklariga «nol»

qiymatda investitsion majburiyat sharti bilan sotish.
Ushbu tadbirlar mamlakatimizdagi bankrot korxonalarni tarkibiy qayta tuzish hamda yangi xo‘jalik faoliyatini yo‘lga qo‘yish jarayonlarini sezilarli darajada tezlashtirdi. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 19 noyabrdagi 4010-sonli «Iqtisodiy nochor korxonalarni tijorat banklariga sotish tartibini tasdiqlash to‘g‘risida»gi Farmoyishi bilan iqtisodiy nochor korxonalarning moliyaviy qobiliyatini tiklash bo‘yicha bir qator imtiyozlar (ko‘maklar) berilgan. UshbuFarmoyishga ko‘ra bankrot korxonalar negizida yangi tashkil etilgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar:

• qo‘shimcha qiymat solig‘idanozod qilindi;

  
  

• uch yil davomida foyda solig‘i, yagona soliq to‘lovi, mulk solig‘i va yer

  
  

soliqlarinito‘lashdan ozod qilindi;

• boshqaruv kompaniyalarga berilganda foyda solig‘i va yagona soliq

  
  

to‘lovidan ikki yil davomida ozod qilindi. Buning natijasida sobiq bankrot hisoblangan, endilikda tarkibiy qayta tuzish orqali faoliyatini yangilagan korxonalarning faoliyat ko‘rsatkichlarida sezilarli o‘zgarishlar ro‘y berdi.

Shuningdek, yuqorida qayd etilgan me’yoriy hujjatlar orqali tijorat
banklariga ham muayyan imkoniyatlar berilgan, jumladan:

• bankrot korxona negizida ustav jamg‘armasi 100%gacha bo‘lgan yangi

  
  

korxona tashkil etish;

• bankrot korxonaning tugatilishi munosabati bilan unga avval

  
  

berilgan,

qoplanmagan kreditini, shu jumladan Hukumat kafolati bilan berilgan
kredit summasini bank kengashining qarori bilan hisobdan chiqarish;

• bankrot korxonauchun malakali boshqaruv kompaniyasini tuzish va jalb

  
  

qilish;

• bankrot korxonani tugatish bahosida sotib olib, uning faoliyatini
  

tiklab, qaytadan bozor bahosida sotish va h.k.

Ayni paytda mazkur jarayonning samaradorligi va ta’sirchanligini
ta’minlash maqsadida tijorat banklariga bir qator majburiyatlar yuklangan,jumladan:

• tijorat banklari balansiga o‘tkazilgan bankrot korxonalarni tiklash,

  
  

texnik va texnologik modernizatsiya qilish va ishlab chiqarishni qayta

qurollantirish, zarur bo‘lganda korxonani to‘liq restrukturizatsiya qilish
orqali faoliyat yo‘nalishini o‘zgartirish, strategik hamkorlar va
investorlarni jalb qilishni nazarda tutuvchi biznes-rejalarni ishlab
chiqish;

• yollangan har bir korxona boshqaruvchisi ishlab chiqarishda kutilgan

  
  

natijalarga erishishi orqali ishlab chiqarishlarga zamonaviy va yuqori

malakali boshqaruvchilarni jalb qilish ishlarini olib borishi;

• banklar tasarrufiga berilgan bankrot korxonalari kelgusi faoliyati

  
  

ustidan Iqtisodiy nochor korxonalarni tijorat banklariga sotish bo‘yicha

Respublika komissiyasida hisobot berishlari yo‘lga qo‘yilgan.
Past rentabelli va iqtisodiy nochor korxonalarni tugatish va bu
jarayonga tijorat banklarini jalb qilish borasida belgilangan tadbirlar
korxonalarning moliyaviy barqarorligini oshirishda muhim rol o‘ynadi.
Prezidentimiz ma’ruzasida ta’kidlanishicha, 2010 yilda mamlakatimiz
147 tasi tijorat banklari balansiga o‘tkazildi.
Bugungi kunda tijorat banklari balansiga o‘tkazilgan 140ta iqtisodiy nochor korxonada ishlab chiqarish to‘liq qayta tiklanib, istiqbolli sarmoyadorlarga sotildi, qolganlarida moliyaviy sog‘lomlashtirish ishlari olib borilmoqda.
Bu borada ko‘rilgan chora-tadbirlar mamlakatimiz iqtisodiyotini ortiqcha yukdan xalos qilish, budjet va ish haqi bo‘yicha umumiy miqdori 1 trillion so‘m kreditorlik qarzini uzish, bankrot korxonalar negizida 100 dan ortiq yangi turdagi ishlab chiqarish quvvatlarini tashkil etish, qo‘shimcha ravishda 17 mingdan ortiq ish o‘rni yaratish imkonini berdi. Bundan ko‘rinadiki, mamlakatimizda iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo‘llab-quvvatlash choralarining izchil amalga oshirilishi barqaror va mutanosib o‘sish sur’atlarini ta’minlash uchun yetarli shart-sharoit yaratilmoqda.
XULOSA
Mamlakatimiz taraqqiyotining ijtimoiy yo‘naltirilgan bozori iqtisodiyoti yo‘lining tanlanishi xo‘jalik yuritish shakllarining xilma-xilligi hamda tadbirkorlik faoliyatini kuchayishini taqozo etadi. Bu xol respublikamizda ishlab chiqarish va noishlab chiqarish, sanoat va qishloq xo‘jaligi korxonalari faoliyatining shakllanishi, xo‘jalik yuritishi va ishlab chikarishni tashkil etishning turli – tuman yangi shakllarini tashkil topishiga va o‘z faoliyatini yuksaltirib borishiga olib kelmokda. Bugungi ishlab chiqarish va noishlabchiqarish korxonalarining kundagi eng asosiy muammolardan biri ishlab chiqarish va rejalashtirish bilan bog‘liq muammolarni bartaraf etishni orqali ishlab chiqrish samaradorligini oshirishdan iborat.
O‘zbekiston iqtisodiy tizimi transformatsiyasi raqobatchilik muhitida bozorning mutanosib talablariga ko‘ra tub iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish va xo‘jalik yuritishning yangi ishtirokchilarining (sub’ektlarining) shakllanishiga sabab bo‘ldi. Ular faoliyatini samarali tashkil etish bugungi kuning eng dolzarb iqtisodiy masalalaridan biri milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalash jarayonini jadallashuviga xizmat qiladi. Bu boradagi vazifalarni hal etishda, mavjud ishlab chiqarish sub’ektlarini xususiylashtirish va qayta tashkil etish, shuningdek, nodavlat va yuridik tashkilotlar ulushlari ishtirok etgan kichik va o‘rta firmalarni kiritish lozim.
O‘zbekistonda korxonalar faoliyatini shakllanishi va rivojlanishi ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotining milliy modeli xususiyatlari, xalqimizning o‘ziga xos an’analari, iqtisodiy ko‘nikmalari bilan ham ifodalanadiki, qator ilmiy tadqiqotlarda bu narsa ahamiyatdan chetda qolgani holda, muammo boshqa davlatlar tajribasiga asoslangan ravishda hal etiladi. Bu esa kelajakda korxonalar foydasini shakllanishi va uning taqsimlanishi bilan bog‘liq mummolarni bartaraf etishni taqozo etadi. Shunday ekan, ushbu ishda yuqoridagi masalarga xususiy va umumiy yondashgan tarzda, fikr va mulohazalar keltirilgan va ilgari surilgan.
Ma’lumki, deyarli hamma holllarda natijaning nechog‘lik samara berishi ko‘p jihatdan ushbu korxonada rejalashtirish hamda uning tashkil etilish shakliga chambarchas bog‘liq bo‘ladi.
Zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida Respublikada amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosat erkin bozor, pul munosabatlariga asoslangan, iqtisodiy tizim va huquqiy demokratik davlat barpo etishga qaratilgan. Bunday maqsadni amalga oshirishda albatta, korxonalar foydasini taqsimlash bilan bog‘liq munosabatlarni rejalashtirish va boshqaruv tizimida tig‘izliklar yuzaga kelishi, bunday tig‘izlikni bartaraf etishda mavjud usullar bilan birga yangi va zamonaviy rejalashtirish tizimini shakllantirish maqsadga muvofiq.
.Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O‘zbekiston, 2010 y.

   
   

2. 2011-2015 yillarda O‘zbekiston Respublikasi sanoatini

   
   

rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari to‘g‘risida. O‘zbekiston

Respublikasi Prezidentining 15.12.2010 yildagi PQ-1442 sonli Qarori.

3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2014 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2015 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi.

   
   

4. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi.T.: O‘zbekiston, 2010.

   
   

5. Karimov I.A. Demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish – mamlakatimiz taraqqiyotining aossiy mezonidir. –T.: O‘zbekiston, 2011.

   
   

6. Xodiev B.Yu., Qosimova M.S., Samadov A.N., Muxiddinova U.S. Kichik biznesni boshqarish. –T.: “O‘qituvchi”, 2003.

   
   

7. Abdullaev Yo., Karimov F. Kichik biznes va tadbirkorlik asoslari.-T.: Mehnat, 2000.

   
   

8. Osnovы biznesa. Uchebnik. –M.: Market Ds, 2007.

   
   

9. K.S. Xamdamov. Mikroiqtisod. -T.: TDIU, 2001.

   
   

10. E. Egamberdiev, X. Xo‘jaqulov Kichik biznes va tadbirkorlik. T., Ma’naviyat, 2009.

    
    

11. Slavin M.B. Sistemnuy podxod v mikroekonimike. - M.: TEIS, 2001.

    
    

12. N. I. Bazulev, S. P. Gurko, M. N. Bazuleva, A. K. Korolchuk, M. G.

    
    

13. Mutalimov, L. N. Novikova. Mikroekonomika. Izdatelstvo: BGEU 2000 ISBN: 985-426-183-2.

    
    

Internet saytlari:

www.imce.ru

www.stat.uz

www.mf.uz

1¹ Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2015 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси.

1¹ Макроиқтисодиёт ва статистика вазирлиги статистика департаменти маълумотларидан олинган.

http://fayllar.org