Kouchingdan pedagogik jarayonlarda foydalanish texnologiyalarini takomillashtirish

III-BOB. KOUCHINGDAN PEDAGOGIK JARAYoNLARDA FOYDALANISH TEXNOLOGIYALARINI TAKOMILASHTIRISHGA OID PEDAGOGIK SAMARALAR


3.1. Kouching tahlilini o’tkazishda pedagogik jarayonni takomillashtirish muammolari

Umumta’lim maktablarining boshlang’ich sinflari uchun o‘quv rejasi umumta’lim yoki maxsus fanlar kabi fanlar guruhlaridan tuziladi. Masalan, o‘quv rejasida (2021-2022 o‘quv yili) 7 ta umumta’lim fanlari quyidagi miqdorga kiritilgan: chet tili – 160 soat, bu ona til va o’qish savodxonligi – 50 soat, matematika – 210 soat. , rus tili 78 soat, tabiiy fan - 200 soat, tarbiya - 32 soat, texnologiya - 66 soat. Albatta, o‘quv dasturining bu qismida umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘qitiladigan umumta’limning tegishli fanlarini yanada kengroq, chuqurroq, batafsil o‘rganish, o‘qituvchilarning dunyoqarashi va ilmiy bilimlarini oshirish hisobga olingan.

Biroq kuzatishlarimizdan ma’lum bo‘ladiki, turli fanlarni amaliyotsiz o‘tkazish zamon talabiga javob bermaydi. O’quv rejasida ma’lum miqdorda berilganligi sababli uni qo’llash o’quvchilarning topshiriqlari, mustaqil ishlari, topshiriqlari mazmuniga mos kelmaydigan tarzda tashkil etilgan. Lekin ta’lim rejasida bu fanlarni o’qitish o’rtasidagi bog’liqlik har doim ham pedagogik jarayonda o’z aksini topavermaydi. Bu taqsimlanishning o’zi ham zaruriy darajada ilmiy metodik jihatdan asoslangan tahlilga muhtojdir.
Bunda yana shunday: amaliyotni tashkil qilish, so‘ngra ta’lim jarayonida ijtimoiy hayot, milliy munosabatlar, pedagogik ta’limning turli texnologiyalari bilan bog‘liq uslubiy talablarni bajarish zarur.
Ushbu ta’lim rejalari asosida o‘quv jarayonini tashkil etishda murabbiylik fanning ijtimoiy-iqtisodiy holatini, tarixiy voqelikni ta’lim sifatiga ta’sir qilmasa ham o‘rganishga xizmat qilishi mumkin.
Kouchingni o’rganishning yana bir muhim ijtimoiy ko’rinishi - vatanparvarlikdir. Ya’ni, bu o‘rinda o‘quvchilarga o‘z yurti, o‘z xalqi, millati haqida qayg‘uradigan insonga chuqur hurmat bilan munosabatda bo‘lish kerak, degan fikrni yetkazish zarur.
O’quvchilarga murabbiylik qilishning zamonaviy usullarini qo‘llashda yosh va individual xususiyatlarni, ikkinchidan, o‘quvchilarning sinf jamoasining xususiyatlarini, nihoyat, tarbiyaviy samara ko‘rsatilayotgan o‘ziga xos sharoitlarni hisobga olish zarur. Shaxsda ijobiy xulq-atvorni shakllantirish uchun yoshlarning til bilan bog`liq muloqot vaqtida nima qilish kerakligi haqidagi bilimlarini mashq sifatida tashkil etish zarur.
Kouching asosida nazariy bilimlarni metodologik asosda darsliklar bilan ishlash usullari yotadi. Amaliy yondashuv esa o'quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, ular tomonidan til o'zlashtirish jarayonini pedagogik, ayniqsa, psixologik nuqtai nazardan tashkil etishni nazarda tutadi.
Buning uchun murabbiy o‘qituvchining psixologik elementlarni bilishi muhim ahamiyatga ega. Shunga ko'ra, biz aniq qanday elementlar yoki tushunchalarni bilishimiz kerak degan savolni ko'taramiz.
Masalan, psixologiyada bu tushunchalar sezgi, idrok, tasavvur va tafakkurning rolini aslo kamsitmaydi, chunki bu tushunchalar bir-biri bilan chambarchas bog`liqdir.
Tushunishlar sezgi, idrok va tasavvur asosida paydo bo`ladi, lekin bularning oddiy yig`indisi emas, balki hissiy axborotni umumlashtirish, ya`ni ularda berilgan umumiylikni aniqlash natijasi hisoblanadi. Ulardan ba'zilari nisbatan kichikroq subyektlar guruhini, ba'zilari - kattaroq guruhni va uchinchi guruh - yanada kengroq guruhni qamrab oldi. Umuman olganda, ilmiy tushunchalarni muayyan hududdagi narsa yoki hodisalarni aks ettiruvchi tushunchalar va moddiy olamdagi barcha narsa va hodisalarni qamrab oluvchi tushunchalarga ajratish mumkin.
Taqqoslash bilishning kuchli vositasi bo‘lishiga qaramay, u narsalar va hodisalarning tabiati har tomonlama chuqur o‘rganilishini ta’minlay olmaydi. Ya’ni taqqoslash mantiqiy vositalar omborini qamrab olishga qodir emas. Bilish faoliyati esa tahlil va sintezga tayanadi. Tahlil va sintez bilish jarayonida uzviy bog‘liq bo‘lib, qism bilan butunning bog‘liqligini aks ettiradi va ularning biri ikkinchisisiz samarali amalga oshmaydi. Predmetlarning asosiy xususiyatlarini tahlil va sintez qilish tushunchalarni umumlashtirish, har xil predmetlarning ichki bog‘lanishlarini tekshirish, shuningdek, ularning rivojlanish qonuniyatlarini bilish imkonini beradi.
Shunday ekan, til o‘rganish jarayoni o‘quv faoliyatida tahlil va sintez, tafakkur operasiyalari – abstraktlashtirish, umumlashtirish va boshqa operasiyalar bilan chambarchas bog‘liq psixik jarayon ekanligi o‘qituvchi uchun ma’lum bo‘lishi kerak.
Yangicha yondashuv asosida o‘quvchilarga kouching darslarini o‘tish usullari quyidagi muammolarni hal etishda yordam beradi:
– har bir o‘quvchining xatti-harakati va xulq-atvorida umuminsoniy qadriyatlarni tarkib toptirishda kouchingning ma’lum bir tayanch bo‘lishini isbotlash;
– o‘quvchilarda nutq, muloqot mohiyatini chuqur anglab yetishiga dasturiy yo‘llanma berish;
– kouchingni o‘rgatish orqali o‘quvchilarni egallagan bilim, malaka va ko‘nikmalarini amaliy hayotda to‘g‘ri tatbiq eta olishga yo‘llash;
– o‘qituvchini boshqa tillarga oid darslarda ta’lim-tarbiyaning samarali shakllari, usul va vositalarini tanlashga to‘g‘ri yo‘llash.
Qisqasi, kouching darslarida o‘quvchi shaxsini ijobiy tarzda kamol toptirishga yo‘naltirish ishlarini taraqqiy ettirishning nazariy masalalari, nafaqat soha o‘qituvchisi, balki muassasa pedagoglar jamoasining yagona va muhim o‘quv maqsadlari qatoridan joy olishi kerak.
Kouching o‘qitilishining ilmiy-nazariy manbalariga murojaat qiladigan bo‘lsak, birinchi navbatda turli uslubiy yondashuvlar masalalariga katta e’tibor qaratilganini bilish mumkin. Shuning uchun ham kouching darslaridagi ko‘pchilik mavzularni ko‘rgazmali vositalar yordamida tashkil etish uslubiy ishlarda alohida o‘rin tutadi. Buni dastlabki o‘tkazilgan sinov bo‘yicha fikr-mulohazalar ham tasdiqlaydi. Biroq uzluksiz ta’lim tizimida kouching darslarini tashkil etishda zamonaviy uslublardan foydalanish ishlarini takomillashtirish masalalari har doim ham dolzarb bo‘lib qolaveradi.
Ma’lumki, kouching o‘rganish jarayoni tahlil etilgan ilmiy tadqiqotlar shartli ravishda ikki bosqichda olib borilgan:
– tadqiqot muammosining nazariy jihatdan ishlanganlik darajasini o‘rganish va muammoning ijobiy yechimini ta’minlashga xizmat qiluvchi nazariy tavsiyalarni shakllantirish;
– muammoning amaliyotdagi ahvolini o‘rganish, mavjud kamchiliklarni aniqlash va muammoning yechimini topishga xizmat qiluvchi amaliy hamda uslubiy takliflarni ishlab chiqish.
Muammoning amaliyotdagi mavjud ahvolini aniqlash tadqiqotning muhim tarkibiy qismi sifatida alohida ahamiyatga ega. Muayyan yo‘nalishda amalga oshirilayotgan pedagogik faoliyatning samaradorligi bevosita ana shu jarayonda aniqlanadi.
Tadqiqotimiz jarayonida olib borilgan dastlabki tajribalarning umumiy natijalari shuni ko‘rsatdiki, kouching asosida bo‘yicha tashkil etiladigan mashg‘ulotlarning uslubiy yechimi izlanayotgan bir sharoitda ta’lim muassasalarida fanlar uzviyligini ta’minlash va ular mazmunini modernizasiya qilish ishlarini tashkil etishda muayyan kamchiliklar mavjud. Bu kamchiliklar qatoriga kouching asosida fanidan dars mashg‘ulotlari tashkil etishning pedagogik yoki didaktik asoslari keng o‘rganilmaganligi, o‘quvchilarga kouching asosidani o‘rgatishda ta’limning yangi texnologiyalaridan foydalanish va ta’lim jarayoniga zamonaviy mazmun kiritish ishlariga nisbatan yetarli darajada e’tibor berilmayotganligi misol bo‘la oladi.
Tadqiqotimizni olib borish jarayonida ushbu muammolarni nazariy jihatdan qisman bo‘lsa-da, hal etishga, o‘quvchilarga kouchingni o‘rgatishda didaktik holatning ahamiyatini ta’riflashga va ularda til bilishga oid ko‘nikma va malakalarni hosil qilishga qaratilgan pedagogik xususiyatlarning mazmuni va maqsadini yoritish bo‘yicha darsliklar, o‘quv dasturi va rejalarning tahlili o‘tkazib borildi. Darsdan tashqari tadbirlarning bir qismi (adabiy kecha, ifodali o‘qish, topqirlar bellashuvi va b.) tayyorgarlik bilan rejalashtirib o‘tkazilsa, bir qismi esa (kitob ko‘rgazmasi, fotolavha va b.) – tayyorgarliksiz, rejalashtirmasdan tashkil etiladi. Ma’lum tayyorgarlik bilan amalga oshiriladigan tadbirlarning nutq o‘stirishdagi ahamiyati benihoya katta. Bunda tayyorgarlik bosqichi muhim ta’limiy vazifani bajaradi. Tayyorgarliksiz uyushtiriladigan tadbirlar ko‘proq faol bo‘lmagan nutq uchun xizmat qiladi.
Ta’kidlash joizki, boshlang’ich sinflar uchun kouching asosida fanidan yangidan yaratilgan DTS va o‘quv dasturlari uchun tajriba-sinov ishlari 2021 yilda tashkil etilgan edi.
Xususan, kouching asosida fanidan o‘quv dasturidagi adabiy o‘qish uchun tavsiya etilgan matnlardan ning “”, ning “” asari o‘zbek o‘quvchilari uchun murakkab ekanligi ta’kidlanib, ushbu materiallarning o‘rniga ning “”,ning “” asaridan parcha kiritilgani holda 2 ta o‘zgartirish bilan qabul qilingan.
Mazkur ishlardan kelib chiqib, Maktabgacha va taktab ta’lim vazirligining ishchi va ekspert guruhlari tomonidan 2021-2022 o‘quv yilining yakuni bo‘yicha o‘quvchilarning DTSlari asosida bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirganlik darajasini saylanma tarzda o‘rganish lozim, degan xulosaga kelingan.
Shu bilan bir qatorda, tajriba-sinov ishlarini namunaviy tashkil etgan kouching asosida fanlari bo‘yicha eksperimentator-o‘qituvchilarning ilg‘or ish tajribasini Respublika miqyosida ommalashtirish zarur deb topilgan.
Shuningdek, tajriba-sinov ishlarida ijodiy o‘qituvchining yondashuv, ta’lim mazmunini modernizasiyalash, fanlararo uzviylikni ta’minlash masalalarida kasbiy faoliyat yurita bilishi orqali bu sohalarda muayyan muvaffaqiyatlarga erisha olishi mumkinligi; ijodkorlik, tafakkur kengligi, ilmiy fantaziyaga ega bo‘lish, uslubiy tartiblilik, intizomlilik, vaziyatni to‘g‘ri baholay olish, shaxsiy fikrga ega bo‘lish va hokazo xislatlar yordamida esa o‘qituvchilarning kasbiy faoliyatlari baholangan.
Kouching o‘rgatish jarayoni, albatta, o‘zida kommunikativ xislatlarga ega bo‘lishni taqozo etuvchi fanlararo uzviylikni ta’minlashni nazarda tutadi.
Darsdan tashqari ishlarning nutqiy faoliyat turlarini rivojlantirishdagi xizmati bir xil emasligini e’tiborga olish darkor: ularning bir qismi o‘qish va nutqni tinglab tushunish, she’rlar aytish, qo‘shiq kuylash, yozib berilgan so‘zlarni yoddan o‘qib, chiqishlar qilish shaklida o‘tib, faqat passiv (reseptiv va reproduktiv) nutqni o‘stirish imkonini beradi. Tadbirlarning yana bir qismi mustaqil ravishda fikr yuritishni, bayon etishni taqozo qilgan hollarda og‘zaki va yozma (faol, mahsuldor) nutqni rivojlantirish uchun xizmat qiladi. Darsdan tashqari ishlarning ayrimlari esa ham passiv, ham faol nutqni boyitish uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Shunga ko‘ra, maktabda kouching asosidadan yil davomida tashkil etiladigan va o‘tkaziladigan tadbirlar faqat passiv yoki faqat faol nutq o‘stiradigan bo‘lib qolmasligi, bu ishda ketma-ketlik, parallellik yoki almashinib turishlikka erishish muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘quvchilar bilan nutq va nutqni shakllantirish muammolari to‘g‘risida o‘tkaziladigan munozarada har qanday savol-javoblar ham zarur bo‘lgan pedagogik vaziyatni hosil qilavermaydi. Zero, o‘quvchilar hukmiga havola etiladigan savollar ularni o‘ylantirishi, mulohaza yuritishga undashi, o‘z fikr-qarashlarini himoya qilishga, qolaversa, ularning o‘zlashtirilayotgan tilda qay tarzda ifodalanishining holatini bilish zarur. Shundagina munozara jarayonida yaratiladigan pedagogik yondashuv kutilgan ilmiy-uslubiy samarani beradi.
Biz boshlang’ich sinf o‘quvchilarining nutq o‘stirishga yo‘naltirilgan mashg‘ulotlarini kuzatish va tashkil etish jarayonida quyidagi savollar bilan ularga murojaat qildik:
1. Kouching asosidada so‘zlashuv madaniyati va an’analari deganda nimani tushunasiz?
2. Kouching asosidani o‘zlashtirishda o‘quvchilar uchun til o‘rganishning qanday muammolari bor deb o‘ylaysiz ?
3. Kouching asosida darsligining zarurligiga shaxsan o‘zingiz (besh balli tizimda) necha baho qo‘ygan bo‘lar edingiz ?
Bunday savollar o‘quvchilarni fikr yuritishga, til o‘rganish bilan bog‘liq muammolarni o‘z kuzatuv tajribalariga asoslanib bayon etishga undaydi.
Pedagogik muammo o‘quvchilarning bilim saviyasi, fikr doirasini hisobga olgan holda yaratiladi. Odatda, savollarga javob berishda, o‘quvchilarning 80-90% i ishtirok etib, 58-60% o‘quvchi passiv tinglovchi bo‘lib o‘tiradi. Agarda ushbu vaziyatda o‘quvchilarning qisqa-qisqa, aniq javoblaridan foydalanilsa, o‘rtaga tashlangan muammo yuzasidan barcha o‘quvchilar o‘z fikr-mulohazalarini yozma ravishda bayon etsalar, bilimi sayoz o‘quvchilar ham fikrlashga majbur bo‘ladi.
Sinov mashg‘ulotlari o‘quvchilar o‘zlashtirgan bilimlarni mustahkamlash uchun xizmat qiladi. Sinov tarzidagi mashg‘ulotlar, tadqiqot muammosi – kouching asosida o‘rganishning didaktik jihatlariga oid bir qator nazariy muammolarning ijobiy hal qilinishini ta’minlaydi. Biz tomonimizdan o‘tkazilgan sinov mashg‘ulotlarida o‘quvchilar darslik va dastur materiallarini puxta o‘zlashtirishga, bilim, malaka va ko‘nikmalarini umumlashtirishga, nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilishni o‘rganishga harakat qildilar. Ushbu mashg‘ulotlarda o‘quvchilar o‘z fikrlari, qarashlari, munosabatlarini erkin bayon etish va ularni himoya qilish mahoratiga ega bo‘ladilar. Mazkur pedagogik holat ham til o‘rganishning uslubiy jihatlarini ta’minlashda yetakchi omillardan sanaladi.
Shu sababli o‘quvchilarda til o‘rganishga bo‘lgan qiziqishni shakllantirish o‘ziga xos uslubiy yo‘llar bilan amalga oshirilishi lozim. Mavjud monografiyalar, ommabop risolalar, maqolalar, darsliklar, tadqiqotlarni o‘rganib chiqib va tahlil etib, bugungi umumiy o‘rta ta’lim muassasalaridagi o‘quvchilar ta’lim-tarbiyasiga berilayotgan e’tiborni hisobga olgan holda quyidagicha xulosa qilish mumkin: kouchingni o‘rganish bilan bog‘liq ijtimoiy fanlar yo‘nalishining ba’zi bir jihatlarining yosh avlodni tarbiyalashdagi o‘rni va ahamiyati ma’lum darajada uslubiy muammolarni yechishga qaratilgan. Lekin mazkur fanlar yo‘nalishida kouching asosida o‘qitilishini didaktik jihatdan tahlil etishga oid ba’zi uslubiy masalalar hanuz o‘z yechimiga muhtoj muammolardan hisoblanadi.
Kouchingni o‘rganishning uslubiy muammolaridan yana biri – bu o‘quvchilarni lug‘at bilan ishlashga o‘rgatishning turli usullarini izlashdir.
O‘quvchilarni lug‘at turlari, xususan, imlo lug‘ati, ikki tilli va lingvistik lug‘atlar bilan ishlashga o‘rgatish orqali ularning dunyoqarashini boyitish, mantiqiy tafakkurni o‘stirish imkoniyatlari kengayadi.
Ba’zi muassasalarda ijtimoiy-gumanitar fanlar o‘qituvchilari tomonidan lug‘atlar bilan ishlash monitoringini yuritish tashkil etilmoqda. Bundan ko‘zlangan asosiy maqsad – o‘quvchilarga kouchingni o‘rganishning ijtimoiy xususiyatlari, til o‘rganishda kouchingning pedagogik jihatlari, yo‘nalishlari, ahamiyati, nazariy va amaliy asoslari, mazmuni, shuningdek, ushbu yo‘nalishda manbalarni to‘plash, o‘quvchilarga bu boradagi nazariy va amaliy ma’lumotlarni yetkazishdan iborat, deb belgilanadi.
Ana shu lug‘at bilan ishlash jarayonini monitoring qilib, kuzatib borish quyidagi pedagogik vazifalarni ijobiy hal etishda o‘z samarasini beradi, deyish mumkin:
– o‘quvchilarga kouching asosida ta’lim berishda lug‘atlar bilash ishlash jarayonini kuchaytirish maqsadida o‘qituvchilarga metodik yordam ko‘rsatish;
– o‘quvchilar o‘rtasida lug‘at bilash ishlash jarayonini yo‘lga qo‘yishda turli chora-tadbirlarining soni va sifatini oshirish;
– o‘quvchilarning mustaqil tarzda lug‘at bilan ishlashlarini rag‘batlantirib borish;
– mazkur jarayonlarda sinf o‘quvchilari o‘rtasida o‘zaro hamkorlik ishlarini yo‘lga qo‘yish.
Umuman olganda, kouching asosida ta’lim berish va til o‘zlashtirish jarayonlarini kuzatishda monitoring ishlarini tashkil etish bilan bog‘liq quyidagi uslubiy asoslarga e’tibor qilish o‘ta muhimdir:
1. Monitoring faoliyatini yo‘lga qo‘yish imkonini beruvchi sharoitni takomillashtirish (maxsus xona ajratish yanada ma’qul bo‘lar edi).
2. Monitoring faoliyatini tashkil etishda ko‘makchi bo‘ladigan o‘quvchilarni aniqlash va ularning vazifalar doirasini belgilab olish.
3. Monitoringning maqsad va vazifalarini belgilash.
4. O‘quvchilarning lug‘at bilan ishlashdagi o‘zlashtirishlarini kuzatish monitoringining uzluksiz ravishda, izchil va maqsadga muvofiq yo‘lga qo‘yilishi yuzasidan nazorat ishlari olib borish.
Biz boshlang’ich sinf o‘quvchilarining nutq o‘stirishga yo‘naltirilgan mashg‘ulotlarini kuzatish va tashkil etish jarayonida quyidagi savollar bilan ularga murojaat qildik:
1. Kouching asosidada so‘zlashuv madaniyati va an’analari deganda nimani tushunasiz?
2. Kouching asosidani o‘zlashtirishda o‘quvchilar uchun til o‘rganishning qanday muammolari bor deb o‘ylaysiz ?
3. Kouching asosida darsligining zarurligiga shaxsan o‘zingiz (besh balli tizimda) necha baho qo‘ygan bo‘lar edingiz ?
Bunday savollar o‘quvchilarni fikr yuritishga, til o‘rganish bilan bog‘liq muammolarni o‘z kuzatuv tajribalariga asoslanib bayon etishga undaydi.
Pedagogik muammo o‘quvchilarning bilim saviyasi, fikr doirasini hisobga olgan holda yaratiladi. Odatda, savollarga javob berishda, o‘quvchilarning 80-90% i ishtirok etib, 58-60% o‘quvchi passiv tinglovchi bo‘lib o‘tiradi. Agarda ushbu vaziyatda o‘quvchilarning qisqa-qisqa, aniq javoblaridan foydalanilsa, o‘rtaga tashlangan muammo yuzasidan barcha o‘quvchilar o‘z fikr-mulohazalarini yozma ravishda bayon etsalar, bilimi sayoz o‘quvchilar ham fikrlashga majbur bo‘ladi.
Sinov mashg‘ulotlari o‘quvchilar o‘zlashtirgan bilimlarni mustahkamlash uchun xizmat qiladi. Sinov tarzidagi mashg‘ulotlar, tadqiqot muammosi – kouching asosida o‘rganishning didaktik jihatlariga oid bir qator nazariy muammolarning ijobiy hal qilinishini ta’minlaydi. Biz tomonimizdan o‘tkazilgan sinov mashg‘ulotlarida o‘quvchilar darslik va dastur materiallarini puxta o‘zlashtirishga, bilim, malaka va ko‘nikmalarini umumlashtirishga, nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilishni o‘rganishga harakat qildilar. Ushbu mashg‘ulotlarda o‘quvchilar o‘z fikrlari, qarashlari, munosabatlarini erkin bayon etish va ularni himoya qilish mahoratiga ega bo‘ladilar. Mazkur pedagogik holat ham til o‘rganishning uslubiy jihatlarini ta’minlashda yetakchi omillardan sanaladi.
Shu sababli o‘quvchilarda til o‘rganishga bo‘lgan qiziqishni shakllantirish o‘ziga xos uslubiy yo‘llar bilan amalga oshirilishi lozim. Mavjud monografiyalar, ommabop risolalar, maqolalar, darsliklar, tadqiqotlarni o‘rganib chiqib va tahlil etib, bugungi umumiy o‘rta ta’lim muassasalaridagi o‘quvchilar ta’lim-tarbiyasiga berilayotgan e’tiborni hisobga olgan holda quyidagicha xulosa qilish mumkin: kouchingni o‘rganish bilan bog‘liq ijtimoiy fanlar yo‘nalishining ba’zi bir jihatlarining yosh avlodni tarbiyalashdagi o‘rni va ahamiyati ma’lum darajada uslubiy muammolarni yechishga qaratilgan. Lekin mazkur fanlar yo‘nalishida kouching asosida o‘qitilishini didaktik jihatdan tahlil etishga oid ba’zi uslubiy masalalar hanuz o‘z yechimiga muhtoj muammolardan hisoblanadi.
Kouchingni o‘rganishning uslubiy muammolaridan yana biri – bu o‘quvchilarni lug‘at bilan ishlashga o‘rgatishning turli usullarini izlashdir.
O‘quvchilarni lug‘at turlari, xususan, imlo lug‘ati, ikki tilli va lingvistik lug‘atlar bilan ishlashga o‘rgatish orqali ularning dunyoqarashini boyitish, mantiqiy tafakkurni o‘stirish imkoniyatlari kengayadi.
Ba’zi muassasalarda ijtimoiy-gumanitar fanlar o‘qituvchilari tomonidan lug‘atlar bilan ishlash monitoringini yuritish tashkil etilmoqda. Bundan ko‘zlangan asosiy maqsad – o‘quvchilarga kouchingni o‘rganishning ijtimoiy xususiyatlari, til o‘rganishda kouchingning pedagogik jihatlari, yo‘nalishlari, ahamiyati, nazariy va amaliy asoslari, mazmuni, shuningdek, ushbu yo‘nalishda manbalarni to‘plash, o‘quvchilarga bu boradagi nazariy va amaliy ma’lumotlarni yetkazishdan iborat, deb belgilanadi.
Ana shu lug‘at bilan ishlash jarayonini monitoring qilib, kuzatib borish quyidagi pedagogik vazifalarni ijobiy hal etishda o‘z samarasini beradi, deyish mumkin:
– o‘quvchilarga kouching asosida ta’lim berishda lug‘atlar bilash ishlash jarayonini kuchaytirish maqsadida o‘qituvchilarga metodik yordam ko‘rsatish;
– o‘quvchilar o‘rtasida lug‘at bilash ishlash jarayonini yo‘lga qo‘yishda turli chora-tadbirlarining soni va sifatini oshirish;
– o‘quvchilarning mustaqil tarzda lug‘at bilan ishlashlarini rag‘batlantirib borish;
– mazkur jarayonlarda sinf o‘quvchilari o‘rtasida o‘zaro hamkorlik ishlari

Umuman olganda, kouching asosida ta’lim berish va til o‘zlashtirish jarayonlarini kuzatishda monitoring ishlarini tashkil etish bilan bog‘liq quyidagi uslubiy asoslarga e’tibor qilish o‘ta muhimdir:

1. Monitoring faoliyatini yo‘lga qo‘yish imkonini beruvchi sharoitni takomillashtirish (maxsus xona ajratish yanada ma’qul bo‘lar edi).
2. Monitoring faoliyatini tashkil etishda ko‘makchi bo‘ladigan o‘quvchilarni aniqlash va ularning vazifalar doirasini belgilab olish.
3. Monitoringning maqsad va vazifalarini belgilash.
4. O‘quvchilarning lug‘at bilan ishlashdagi o‘zlashtirishlarini kuzatish monitoringining uzluksiz ravishda, izchil va maqsadga muvofiq yo‘lga qo‘yilishi yuzasidan nazorat ishlari olib borish.
Shuningdek, ushbu monitoring faoliyati negizida pedagogik xususiyatga vazifalar quyidagi shakllar asosida tashkil etilishi zarur:
– o‘quvchilar o‘rtasida seminar, trening, suhbat, davra suhbati, bahs-munozara, kecha, anjuman, o‘quvchilar konferensiyasi, uchrashuvlarni tashkil etish;
– o‘quvchilarning shaxsan ishtirokida til o‘rganish jarayonlarini rivojlantiruvchi tadbirlar tashkil etishga erishish.
Bunda tasviriy san’at asarlaridan namunalar, videofilmlardan foydalanish asosida o‘tkaziladigan ijodiy ishlar o‘quvchilarda ijodiy fikrlash ko‘nikmasini rivojlantirish bilan birga uni dars jarayonining faol ishtirokchisiga aylantirishning eng qiziqarli va o‘ta ta’sirchan vositalaridan hisoblanishi nazarda tutish kerak bo‘ladi.
Kouching asosida darslarida sinovlarning birinchi bosqichini tashkil etishda respondent sifatida belgilangan o‘quvchi va o‘qituvchilar ishtirokida olib borilgan tadbirlar quyidagi metodlar yordamida tashkil etildi: tushuntirish, hikoya qilish, suhbat, amaliy mashg‘ulotlar, trening, anketa va test so‘rovlari, intervyu, noan’anaviy metodlar – «Aqliy hujum», «Klaster metodi», «Qarorlar shajarasi», «Ahamiyatli yo‘naltirish» va hokazo.
O‘quvchilarga kouching asosida ta’lim berishga yo‘naltirilgan tadbirlarni tashkil etishda va o‘tkazishda quyidagi vositalardan foydalanishning yuqori samaradorligi aniqlandi: o‘quv va metodik adabiyotlar, mashg‘ulotlarning ishlanmalari, sxemalar, tasvirlar, loyihalar, diagrammalar, til o‘rganishning ijtimoiy hayotdagi o‘rni va roli haqida mutafakkirlarning fikrlari, xalq og‘zaki ijodi namunalari, xorijiy mamlakatlar va kouching asosida ta’lim berish kurslarining ish tajribalari, texnik vositalar, axborot vositalari (televideniye, radio, kompyuter, audio va video qurilmalar), soha mutaxasssislari – olimlar, tarjimonlar faoliyati namunalaridan foydalanish.
Umumiy o‘rta ta’lim muassasalari amaliyoti hamda respondentlarning faoliyatlarini bevosita yoki bilvosita kuzatish, ular bilan faol muloqotda bo‘lish natijalari shuni ko‘rsatdiki, o‘quvchilarni aynan o‘quv-biluv faoliyatida til o‘rganishga bo‘lgan qiziqishlarini shakllantirish ta’lim jarayonining umumiy yutuqlarini qo‘lga kiritish kafolati bo‘la oladi.
Masalan, pedagog olima F.Aminova o‘z tadqiqotida “o‘quv-biluv jarayonida boshlang’ich sinf o‘quvchilarining muloqot matni takomillashtirish ko‘nikmalarini shakllantirish va tizimli rivojlantirib borishga yo‘naltirilgan ilmiy-metodik tavsiyalar” ishlab chiqadi.
Shu bois, o‘quvchilar o‘rtasida til o‘rganish va o‘zlashtirishga bo‘lgan qiziqish va shaxsiy tashabbus borasidagi bilimlarni targ‘ib etishga harakat qildik va tadbirlar o‘tkazdik. Har bir tadbir bo‘yicha maxsus ssenariy ishlab chiqilgani holda ular umumiy tarzda quyidagi tuzilmaga ega bo‘ldilar:
1. Tadbirning mavzusi yoki yo‘nalishi.
2. Tadbirni o‘tkazishdan ko‘zlangan maqsad.
3. Tadbir jihozlari.
4. Tadbirni o‘tkazishda qo‘llanilgan samarali shakl, uslub va vositalar.
Shunday ekan, umumiy o‘rta ta’lim muassasalari o‘quvchilarida kouching o‘rganishga bo‘lgan intilishlarining rag‘batlash, ijtimoiy, madaniy, ilmiy faoliyat va shaxsiy dunyoqarashdan iborat tashqi omillarning ta’siri natijasida rivojlanishini yuqori sifat bosqichiga o‘tishida kuzatish mumkin bo‘ladi.
Shuningdek, ushbu monitoring faoliyati negizida pedagogik xususiyatga vazifalar quyidagi shakllar asosida tashkil etilishi zarur:
– o‘quvchilar o‘rtasida seminar, trening, suhbat, davra suhbati, bahs-munozara, kecha, anjuman, o‘quvchilar konferensiyasi, uchrashuvlarni tashkil etish;
– o‘quvchilarning shaxsan ishtirokida til o‘rganish jarayonlarini rivojlantiruvchi tadbirlar tashkil etishga erishish.
Bunda tasviriy san’at asarlaridan namunalar, videofilmlardan foydalanish asosida o‘tkaziladigan ijodiy ishlar o‘quvchilarda ijodiy fikrlash ko‘nikmasini rivojlantirish bilan birga uni dars jarayonining faol ishtirokchisiga aylantirishning eng qiziqarli va o‘ta ta’sirchan vositalaridan hisoblanishi nazarda tutish kerak bo‘ladi.
Kouching asosida darslarida sinovlarning birinchi bosqichini tashkil etishda respondent sifatida belgilangan o‘quvchi va o‘qituvchilar ishtirokida olib borilgan tadbirlar quyidagi metodlar yordamida tashkil etildi: tushuntirish, hikoya qilish, suhbat, amaliy mashg‘ulotlar, trening, anketa va test so‘rovlari, intervyu, noan’anaviy metodlar – «Aqliy hujum», «Klaster metodi», «Qarorlar shajarasi», «Ahamiyatli yo‘naltirish» va hokazo.
O‘quvchilarga kouching asosida ta’lim berishga yo‘naltirilgan tadbirlarni tashkil etishda va o‘tkazishda quyidagi vositalardan foydalanishning yuqori samaradorligi aniqlandi: o‘quv va metodik adabiyotlar, mashg‘ulotlarning ishlanmalari, sxemalar, tasvirlar, loyihalar, diagrammalar, til o‘rganishning ijtimoiy hayotdagi o‘rni va roli haqida mutafakkirlarning fikrlari, xalq og‘zaki ijodi namunalari, xorijiy mamlakatlar va kouching asosida ta’lim berish kurslarining ish tajribalari, texnik vositalar, axborot vositalari (televideniye, radio, kompyuter, audio va video qurilmalar), soha mutaxasssislari – olimlar, tarjimonlar faoliyati namunalaridan foydalanish.
Shunday ekan, umumiy o‘rta ta’lim muassasalari o‘quvchilarida kouching o‘rganishga bo‘lgan intilishlarining rag‘batlash, ijtimoiy, madaniy, ilmiy faoliyat va shaxsiy dunyoqarashdan iborat tashqi omillarning ta’siri natijasida rivojlanishini yuqori sifat bosqichiga o‘tishida kuzatish mumkin bo‘ladi.