Kredit tarixi va uning hozirgi zamondagi ahamiyati Xozirgi zamonda kredit tushunchasi va uning shakllari Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida kredit ta’minoti bilan bog‘liq muammolar

Garovni baholash pripsiplari

Garov turi	Garovni baholash yoki bozor bahosi	Garov sifatida qiymati
SHaxsiy kafolat	Moliyaviy hisobot vositasidagi hujjatlarga bog‘liq	0%
Sug‘urta polisi yoki bank kafolati	Moliyaviy hisobot vositasidagi hujjatlarga bog‘liq Boshqaruv karorida “ijobiy ro‘yxat” ichida bo‘lishi kerak	100%gacha
Xususiy uy (shaxsiy)	Ko‘chmas mulk agentidan belgilangan bozor bahosi undan garov xududining realizatsiyasi shu zahotiyoq amalga oshmaganligi sababli 1 yil uchun hisoblangan foizlar ayriladi Sud qarorida qabul uchun qoida bo‘yicha 1 yil kutish kerak	3 ta qiymat-dan eng kichigi-ning maksimum 50 %i
Bo‘sh er (bog‘ uchastka)	sotuv amalga oshmaganligi sababli hisoblangan foizlar ayriladi sotib olish bahosi (xarid bir yildan ortik bo‘lmagan vaqtda qilingan bo‘lishi kerak)	3 ta qiymat-dan eng kichigi-ning maksimum 50 %i
Biznes mulk (magazin mehmonxona sex ofis)	Bank baholashning odatiy texnik jarayoni bilan mos holda baholash	3 ta qiymat-dan eng kichigi-ning maksimum 50 %i
Asbob-uskuna va texnolog (asos vositalar)	Kompyuter texnologiyalari sotib olish bahosi (Asbob-uskuna) – har yilgi amotizatsiyaning 70%ni sotib olingan yilni ko‘shib olgan holda	80 %
Hayotni sug‘urtalovchi polis	Narx ko‘rsatilmaydi	0 %
Davlatning kiska muddatli majburiyatlari	Birjadan tashkari bozorda xaridor tomonidan taklif qilingan narxdan 100%	90 %
Davlat obligatsiyalari	Toshkent Seul Tokio Nyu-yorkdagi birja fondlarida yoki shu davlatlarga tegishli valyutalarda va xukumat chiqargan obligatsiyaldar bo‘yicha va boshqalar	90 %

Ishonch shartnomasi.
Ishonch shartnomasi- kreditor oldida ishonch bildiruvchi tomonidan- qarz olgan shaxsning majburiyatlarini to‘la yoki qisman o‘z majburiyatiga olishi tushuniladi. Bildirish kreditor uchun majburiyatlar bajarilmaganda ishonch shartnomasi orqali talablarini qondirishga katta ehtimol yaratadi. CHunki kreditor oldida qarzdor ham, ishonch bildiruvchi sub’ekt ham mas’uliyatga (majburiyatchi) ega bo‘ladi. Qarz oluvchi va ishonch bildiruvchi kreditor oldida bir qarzdor (birga ish olib boruvchi shaxs) sifagida javob beradilar.
Ishonch bildiruvchi sub’ekt kreditor oldida qarzdor kabi bir xil javob beradi. YA’ni qarzdor bo‘lishi lozim bo‘lgan foizlar, sud xarajatlarini qopash va (boshqa) kreditor ko‘rgan boshqa zararlarni qarzdor to‘lay olmagan summalarni to‘lashga javob beradi. g‘zma ravishda ishonch bildiruvchi sub’ekt kredit shartnomasiga kiritgan o‘zgartishlariga va o‘zi belgilagan majburiyatlarga javob beradi.
Ishonch shartnomasi yozma ravishda va notarial tasdiqlagan bo‘lishi, lozim, aks holda hujjat xaqiqiy hisoblanmaydi. Qarz oluvchi banki-kreditor va ishonch bildiruvchi bilan tuzilgan ishonch shartnomasida qarz oluvchi, ishonch bildiruvchi va bank adreslari ishonch bildiruvchi majburiyatlari (to‘lov summasi va to‘lov turi va shartlari), ishonch bildiruvchi va bank o‘rtasidagi hisob-kitoblar va boshqalar aks ettiriladi.
Ishonch bildirish quyidagi hollarda to‘xtaydi:
majburiyatlar bajarilganda;
shartnomada ko‘rsatilgan ishonch bildirish muddati tugaganda;
qarz majburiyatlarini boshqa shaxsga o‘tkazilganda, agar yangi qarzdorga ishonch bildirishni hoxlamasa.
Agar shartnomada ishonch bildirish muddati ko‘rsatilmagan bo‘lsa, ishonch bildiruvchi majburiyatlarini to‘lash muddati kelgan kundan boshlab kreditor ishonch bildiruvchiga to‘lov talabnomasiga ariza bermasa ishonch bildirish tuxtaydi.
Agar kreditor— bank ishonch bildiruvchiga to‘lov talabnomasiga ariza bermasa va o‘z summasini olsa, unda qarzdan talab qilish hujjatlarining hammasi ishonch bildiruvchi sub’ektga o‘tadi.
Kreditlarning qaytarilishiga kafil bo‘luvchi huquqiy shaxslar tomonidan kafolatlarni rasmiylashtirish chog‘ida Markaziy bank juda qattiq talablarni ilgari suradi.
Birinchidan: qarzning muddatida to‘lanishi uchun javobgarlikni faqat kafolat beruvchiga xizmat ko‘rsatadigan bank emas balki, asosiy bank ham o‘z zimmasiga oladi.
Ikkinchidan: kafolat summasi maxsus depozit hisobvarag‘iga o‘tkazib qo‘yilmog‘i kerak. SHu tariqa qarz kafolat beruvchi tomonidan uzilishi ehtimolining oldi olinadi, ya’ni depozitga o‘tkazib qo‘yilgan korxona mablag‘lar uchun korxonaga foiz to‘lanadi. SHu sababli, kafolat beruvchining manfaatiga ko‘p zarar etmaydi. Agar kreditni qaytarib berish vaqti kelganda qarz oluvchida mablag‘ bo‘lmasa, kafolat beruvchi o‘z topshiriqnomasi bilan depozit hisobvarag‘idagi band qilib qo‘yilgan summani bevosita qarz oluvchining ssuda hisobvarag‘iga o‘tkazadi. SHunday qilib kafolatga binoan bank boshqa kredit muassasa (kafil) boshqa shaxs (prinsipal) iltimosiga ko‘ra kafil o‘z zimmasiga olayotgan majburiyatlar shartlariga muvofiq prinsipalning kreditori pul summasini to‘lash haqida yozma talabnoma taqdim etsa, pulni unga to‘lash haqida prinsipalga yozma majburiyat beradi. Kafillik shartnomasi yozma shaklda tuziladi. Kafillik shartnomasiga: kafillik beruvchi bank hisobvarag‘ining holati haqida ma’lumotnoma, kafilning boshqa banklardagi bank hiiobvaraqlari haqidagi ma’lumotlar, ulardagi qoldiq ko‘rsatilgan holda, kafillik beruvchi o‘z banki oldida ssuda yoki boshqa qarzlar yo‘qligi haqida ma’lumotnoma, kafilda 2-son kartoteka yo‘qligi haqida ma’lumotnoma, kafil moliyaviy holati tahlili.
Kafillik bilan ta’minlangan majburiyatni bajargan qarzdor bu haqda kafilni darhol xabardor qilishi shart. Kafil qarzdorga ko‘rsatgan xizmatlari uchun haq olish huquqiga ega.
Umuman olganda, kafillik shartnomasi kelgusida vujudga keladigan majburiyatni ta’minlash uchun ham tuzilishi mumkin. O‘immatli qog‘ozlar garovi ostidagi kredit, ya’ni lombard krediti alohida ssuda schyotidan tovar-moddiy qiymatliklar va xizmatlari uchun qimmatli qog‘ozlar garovi ostida kredit beriladi. Kredit berishda ta’minlanganlik sifatida davlatning qimmatli qog‘ozlari va bank emitentlarning aksiya, obligatsiya, depozit sertifikatlarini qabul qilishi mumkin. Bankning o‘zi tomonidan chiqarilgan qimmatli qog‘ozlari bundan mustasno. Bu kreditning o‘ziga xos xususiyati garov shartnoma tuzilgan kundagi nominal qiymat bo‘yicha emas, balki garov sotilayotgan vaqtda yuzaga keladigan ko‘rs risklari munosabati bilan uning muayyan qismi uchun baholanadi. O‘immatli qog‘ozlarning garov qiymati birja qiymatining 80 %idan, kotirovkalanmaydigan qimmatli qog‘ozlar garov qiymati nominal qiymatining 60 % dan oshmasligi zarur. Lombard krediti beriladigan hollarda garovga qo‘yilgan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha olinadigan daromadlar qarz oluvchining muddatsiz hisobvarag‘iga qo‘yiladi. Ssuda ta’minoti hujjatlarda uning egasi tomonidan bank foydasiga ondosament orqali rasmiylashtiriladi.
Kredit ta’minoti sifatida bank qarz oluvchidan nomi yozilgan va ko‘rsatuvchi (taqdim qiluvchi)ga aksiya va obligatsiyalarni qabul qilishi mumkin. Nomi yozilgan aksiya va obligatsiyalarni bankka topshirish ularga egalik qilish huquqini o‘tganini tasdiqlovchi yuridik hujjatlarni rasmiylashtirish orqali amalga oshiriladi. Ko‘rsatuvchiga obligatsiyalar aylanuvchan hisoblanadi va qo‘ldan qo‘lga erkin o‘tishi mumkin. Bunday obligatsiyalar kompaniyalar va boshqa institutlar tomonidan pullarni jalb qilish maksadida chiqariladi. Ular bo‘yicha foizlar oldindan kelishib olingan davrlarda to‘lanadi. Taqdim qiluvchiga obligatsiyalarning ro‘yxatdan o‘tgan egasi yo‘qligi tufayli ular bo‘yicha foiz to‘lovlarini talab qilishi uchun obligatsiyaga ilova qilinadigan qirqma ko‘ponlar asos bo‘ladi. Bitta shunday ko‘pon obligatsiya bo‘yicha foiz hisobida hisoblangan summani bir marotaba olish huquqini beradi. So‘ngra qirqib olinadi.
Bank taqdim etuvchiga obligatsiya bo‘yicha kredit berganda garov guvohnomasi hujjatini to‘ldirish orqali uni o‘z egaligiga oladi. Ushbu hujjatning to‘ldirilishi obligatsiyalar bankka shunchaki saqlash uchun emas, balki garov sifatida o‘tganini tasdiqlovchi zaruriy shart hisoblanadi. SHunday qilib, bank zarurat tug‘ilganda ularni sotish va kreditni qaytmasligidan ko‘rilgan zararni qoplash huquqini qo‘lga kiritadi.
Amaliyotda ssudalarni veksellar bilan ta’minlash keng qo‘llaniladi. Veksel ta’minoti ostidagi kreditlar 2 xil ko‘rinishda bo‘ladi: veksellarni hisobga olish va ular bo‘yicha ssudalar. Veksellarni hisobga olish banklarning kredit berishning bir usuli. Ssudalarning bu shakli hisob yoki diskont nomi bilan yuritiladi va qisqa muddatli xarakterga ega. Veskel hisobining mohiyati uning egasinining indossamentiga ko‘ra uning bank tomonidan sotib olinishidir. Vekselni bank tomonidan sotib olinishi unga kreditorlik funksiyalarini utganligini bildiradi. Lekin banklar har qanday veksellarni ham hisobga qabul qilavermaydilar, faqatgina to‘lanishiga shubha qilmagan veksellarnigina qabul qiladilar. Veskelni hisobga olinishiga odatda uni bergan firmaning moliyaviy ahvolini baholash to‘sqinlik qiladi. Xazina veksellari va bank akseptlagan veksellar alohida ishonch qozongan.
Veksellar hisobi bo‘yicha bank foydasi veskelda ko‘rsatilgan summa bilan uni sotib olish o‘rtasidagi farqni anglatadi. Bu farq ma’lum darajada markaziy bank diskont stavkasi orqali aniqlanadigan ssuda foizidan boshqa narsa emas. Zarurat tug‘ilgan paytda bank o‘z likvidligini yaxshilash uchun uni to‘lov muddatini kutmasdan, uni Markaziy bankda qayta hisobdan o‘tkazishi mumkin. To‘g‘ri, bunda u o‘z foydasining bir qismini yo‘qotadi.
Veksel ta’minoti ostidagi ssudalarning yana bir ko‘rinishi bu ularni garovga olish bo‘yicha kreditdir. Bunda kredit hajmi veksel bahosining 60-80%ini tashkil qiladi. Kreditni yoki u bo‘yicha foizlarni vaqtida qaytarilmasligi vekselga egalik qilish huquqini bankka o‘tishiga olib keladi. Kredit qaytarilganda esa veksel egasiga qaytariladi. Ssudalarni ta’minlashning yana bir ko‘rinishi mavjud – moliyaviy talablar bilan, bularga ish haqini to‘lash bo‘yicha talablar, sug‘urta shartnomalari bo‘yicha to‘lovlar va shu kabilar kiradi. Banklar ssudalar ta’minotiga xaet sug‘urtasi polislarini yaxshirok qabul qiladilar. Bu yuqori darajadagi likvidlik va aniq belgilangan baho bilan bog‘liqdir. Bunday ta’minot ostida ssudani berishda, bank bir qator holatlarni hisobga olishi kerak. Birinchidan, sug‘urta kompaniyasining o‘zining moliyaviy ahvolini baholash zarur. Ikkinchidan, sug‘urta summasini oluvchi kim ekanligini aniqlash zarur. Rasmiylashtirish paytida bankni sug‘urta summasining benefitsiar (oluvchisi) bo‘lishini nazarda tutish zarur. Agar uchinchi shaxs benefitsiar bo‘lgan bo‘lsa, shartnomani rasmiylashtirishga u ham jalb etiladi. Polisni o‘tkazish haqidagi hujjat 2 nusxada to‘ldiriladi, bittasi bankda qoladi, ikkinchisi sug‘urta kompaniyasiga yuboriladi. Sug‘urta kompaniyasi hujjatni olgani haqida bankni xabardor qilganidan so‘ng bank xotirjam ssudani berishi mumkin.
Xulosa

Xozirgi zamonda kreditning asosiy elementlari bo‘lgan ssuda kapitali bozori operatsiyalari ma’lum tamoyillar asosida olib boriladi Bu tamoyillar kredit munosabatlari rivojlanishining birinchi bosqichida ko‘zga tashlangan edi keyinchalik esa ular umumdavlat va xalqaro kredit qonunchiligida yaqqol o‘z aksini topdi Iqtisodiy kategoriya sifatida kredit bir necha tamoyillarga ega Bular kreditning qaytib berishliligi kreditning muddatliligi kreditning ta’minlanganligi maqsadliligi va to‘lovlilik tamoyillaridir Kreditlar sifatli aktivlar bilan aytaylik er yoki hukumatning qimmatli qog‘ozlari ya’ni davlat zayomlari bilan ta’minlangan bo‘lsa u holda ularning foiz stavkasi ta’minlanmagan kreditlarnikiga nisbatan past bo‘lishi mumkin CHunki bunda kreditni qaytarmaslik riski minimallashtirilgan bo‘ladi Xalqaro kreditlar oltin olmos platina kabi nodir metallar bilan ta’minlangan bo‘lsa ularning foiz stavkasi sezilarli darajada past bo‘ladi O‘z kreditlarini bino, inshoot va qurilma uskunalarni garov asosida berishlarida, banklar nafaqat ularning qanchalik tez sotilishini, balki kredit oluvchining foyda olish darajasini, garovlarning sotilishini olgan holda, ularning kreditni qaytarish sharoitida va muhitini ham hisobga olishlari lozim.

Bank, garov predmetini ushlab turuvchi sub’ekt sifatida, garovga qo‘yilgan mulkning hujjatlari asosida uning haqiqiyligini, holatini va uni saqlanayotgan muhitini tekshirishga haqlidir. Yaxshi ta’minlangan kreditlar Bunday kreditlar zamonaviy bank kreditining asosiy turi sifatida ta’minlangan ssudalar hisoblanadi Ta’minlanganlik sifatida qarz oluvchining har xil shakldagi mulki ko‘proq ko‘chmas mulki va uning ixtiyoridagi qimmatli qog‘ozlar boshqa mulk shakllari bo‘lishi mumkin qarz oluvchi o‘z majburiyatlarini bajara olmagan hollarda ta’minlanganlik asosi bo‘lgan mulk bank ixtiyoriga o‘tadi va bank uni sotib etkazilgan zararlarni qoplash huquqiga ega bo‘ladi