KġtabxanaġÜnasliq

“Kitabxana resursları və informasiya axtarış sistemləri”                     
                                       kafedrasının müəllimi 
 
AMEA MƏRKƏZĠ ELMĠ KĠTABXANASININ ELEKTRON 
KATALOQU MÜASĠR ĠNFORMASĠYA-AXTARIġ SĠSTEMĠ  KĠMĠ  
 
Açar  sözlər:  kitabxana,  informasiya,  informasiya  sistemləri,  informasiya 
resursları, informasiya-axtarış sistemləri, elektron kataloq. 
Ключевые  слова:  библиотека,  информация,  информационные  системы, 
информационные 
ресурсы, 
информационно-поисковые 
системы, 
электронный каталог. 
Key  words:  library,  information,  information  system,  information  resources, 
information retrieval systems, e-catalogue. 
 
Müasir  dövrdə  informasiya  cəmiyyətinin  əsas  məqsədi  bütövlükdə 
cəmiyyətin  və  ayrı-ayrı  şəxslərin  informasiya  tələbatını  ödəmək  üçün 
informasiya texnologiyaları bazasında müxtəlif təyinatlı informasiya resurs və 
fəzalarının formalaşdırılmasıdır. (6.75)    
Bu  baxımdan,  kitabxanaların  qarşısında  duran  ən  ümdə  vəzifələrdən 
biri kitabxana fondunu tam şəkildə əks etdirən elektron kataloq yaratmaq  və 
bununla  da,  müasir  informasiya  texnologiyalarının  dinamik  inkişaf  etdiyi  in-
formasiya məkanna inteqrasiya etməkdir. 
Kitabxanaların  informasiyaşdırılmasının  əsas  istiqamətlərindən  biri 
hesab  olunan  elektron  kataloqlar  kitabxanalarda  informasiyanın  hamı  üçün 
əlyetərli  olmasına  şərait  yaradır,  kartoçka  kataloqundan  istifadə  ənənələrini 
özündə qoruyub saxlamaqla müasir hesablama texnikasının ona verdiyi bütün 
üstünlüklərdən istifadə edir. 
Ümumiyyətlə, elektron kataloq  «oxucu üçün açıq istifadəli, mütəmadi 
yenimlənəbilən  və  dəyişəbilən  olması  ilə  nümunəvi  kitabxana  xidməti 
vasitəsi» hesab olunur. (5. 26)  
Elektron  kataloqlar,  həmçinin  kitabxanalarda  informasiya-axtarış 
sistemlərinin  özəyi    və  əsas  tətbiq  obyektidir.  Məhz  elə  bu  xüsusiyyətlərinə 
görə  də  onu  çox  vaxt  obrazlı  şəkildə    «kitabxananın  beyni  və  yaddaşı» 
adlandırılar.  
Bu  gün  respublika  kitabxanaları  ən  müasir  informasiya  və 
kommunikasiya  texnologiyalarından  aktiv  şəkildə  istifadə  edir,  elektron 
kataloq,  elektron  kitabxana  və  elektron  məlumat  bazaları  yaradır  və  bununla 
da elmi  kommunikasiyaların inkişafına təkan verir. Belə kitabxanalardan  biri 
də  Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Mərkəzi Elmi Kitabxanasıdır.  

---

73 
 
Respublikada  milli  və  dünya  əhəmiyyətli  elmi  nəşrlərin  zəngin 
fondlarına malik universal təmayüllü ən iri aparıcı elmi kitabxana olan AMEA 
Mərkəzi  Elmi  Kitabxanası  elektron  katoqların  yaradılması  işinə  2000-ci  ilin 
əvvəllərindən  başlamışdır.  Belə  ki,  2000-ci  ildə  kitabxana  Açıq  Cəmiyyət 
İnstitutu  Soros  Fondunun    ayırdığı    qrant  vəsaiti  hesabına  kompüter  və  ofis 
avadanlığı  ilə  təchiz  olunmuş,    2001-ci  ildə  isə  kitabxananın  İNTERNET  
şəbəkəsinə çıxışı təmin edilmişdir.  
2002-ci  ildə  kitabxanada  aparılan  struktur  dəyişiklikləri  nəticəsində 
«Kitabxana  proseslərinin  avtomatlaşdırılması»  şöbəsi  yaradılmışdır.  Şöbənin 
ilk  işi  kitabxananın  3  dildə  veb-səhifəsinin  hazırlanması  və  istifadəçilərə 
təqdim olunması olmuşdur. 
2003-cü ildə AMEA Nizamnaməsinin 5-ci  maddəsinin 54-cü bəndinə 
əsasən    kitabxanaya  elmi  statusun  verilməsi  kitabxananın  fəaliyyətinə  təsir 
göstərən  mühüm  bir  amil  oldu.  Bununla  əlaqədar  olaraq,  kitabxanada 
oxuculara  kitabxana  və  biblioqrafik-informasiya  xidmətinin  səviyyəsinin 
yüksəldilməsi istiqamətində işlər aparıldı. 
Kitabxananın  fəaliyyətinin  səmərəliliyini  artırmaq  və  onu  prioritet 
istiqamətlərə  yönəltmək məqsədi ilə elə həmin il "Mərkəzi Elmi Kitabxanada 
kitabxana-biblioqrafiya 
proseslərinin 
avtomatlaşdırılmasının 
əsas 
istiqamətlərinin  təxmini  planı"  hazırlanmış  və  bu  plan  üzrə  3  istiqamətdə    iş 
aparılmışdır: 
Bunlar aşağıdakılardır: 
1.Komplektləşdirmə  istiqamətində-kitabxanaya  daxil  olan  sənədlər 
(kitab, dövri mətbuat, qəzet, dissertasiya, avtoreferat, CD-ROM və b.) xüsusi 
proqram  əsasında  kompüterə  daxil  edilmiş-sənədlərin  akt-uçotu  həyata 
keçirilmişdir.  Bu  proqram  komplektləşdirmənin  gedişatının  və  nəticələrinin 
statistik    uçotu,  sənədlərin  müxtəlif  parametrlərə  axtarışı  və  təhlilinin  təmin 
olunması məqsədi ilə  yaradılmışdır. 
2.Elektron  kataloqun  yaradılması  istiqamətində  -―Gələcək  naminə‖ 
təşkilatı  ilə  MEK-ın  birgə  layihə  çərçivəsində  kitabxananın  Azərbaycan 
dilində  ədəbiyyat  fondunun  elektron  kataloqunun  yaradılması  üzrə  nəzərdə 
tutulmuş işə başlanılmışdır. 
Qeyd  edək  ki,  2003-cü  ildə    bu  elektron  kataloqa  cari  ədəbiyyat  daxil 
edilirdi  və  növbəti  ildə      bu  proqram  üzrə  təxminən  100000-ə  qədər  kitabın 
retrokonversiya yolu ilə elektron kataloqun məlumat bazalarına daxil edilməsi 
planlaşdırılırdı. 
3.  Oxuculara  kitabxana  xidməti  istqamətində-  kitabxana  biblioqrafik-
informasiya  xidməti  istiqamətində  xüsusi  proqram  vasitəsilə  oxucuların 
elektron  kartotekasının  elektron  kartotekasını  hazırlamışdır.  Bu  proqram 
abonentlərin  (KAA    daxil  olmaqla)  qeydiyyatının  və  uçotunun  müxtəlif 

---

74 
 
parametrlərlə axtarışını, verilən və qaytarılan ədəbiyyatın qeydiyyatını, borclu 
olan oxucuların avtomatlaşdırılmış nəzarətini və s. həyata keçirirdi.  
2003-2004-cü  ildə  kitabxana  proseslərinin  avtomatlaşdırlması  üçün 
müvafiq  şöbə  tərəfindən  «Kitabxana»  adlı    proqram  təminatı  hazırlanaraq  
MEK-dəki  ənənəvi  proseslərin  avtomatlaşdırılması  və  elektron  kataloqun 
yaradılması  işinə  tətbiq  olundu.  Proqram  beynəlxalq  standartlara  uyğun 
olmasa  da,  elektron  resursların  formalaşdırmasına  və  istifadəsinə,  eləcə  də 
kitabxanada 
avtomatlaşdırılmış 
informasiya 
axtarış 
sistemlərinin  
formalaşmasına təkan verdi. 
 2005-ci  ildə  kitabxana  İRBİS-64  avtomatlaşdırılmış  kitabxana 
informasiya sisteminin «Web-Çitatel» (Z 39.50 komponenti ilə) modulun əldə 
edilməsi  üçün  «Elektron  kitabxanalar  və  yeni  informasiya  texnologiyalarının 
hazırlanması  və  istifadəçiləri    Beynəlxalq  Assosiasiyası»    (Assoüiaüiə 
GBNİT) ilə müqavilə bağladı. Bununla əlaqədər  kitabxanada həmin sistemin 
nəzəri  və  təcrübi  məsələləri  ilə  bağlı  təlim  kursları  keçirildi.  70-dən  çox 
kitabxanaçı təlim kurslarına cəlb olundu.  
Artıq 2006-cı ildə AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanası və  Elmi-Tədqiqat 
Müəssisələri    kitabxana  şəbəkəsinin  Avtomatlaşdırılmış  İnteqrasiyalı 
Kitabxana  Sisteminin    yaradılması  proqramı  hazırlanmış,  həmin  proqrama 
əsasən  şəbəkə kitabxanalarının əməkdaşları üçün «İRBİS-64» avtomatlaşdırıl-
mış kitabxana-informasiya sisteminin  tədrisi təşkil olunmuşdur. Bundan sonra 
proqramda  nəzərdə  tutulmuş  digər  işlər-«İRBİS-64»  avtomatlaşdırılmış 
kitabxana-informasiya  sisteminin  şəbəkə  kitabxanalarında  yerləşdirilməsi  və 
ona nəzarət həyata keçirildi. 
2007-ci  il    aprelin  20-də  dövlətimizin  başçısı  cənab  İlham  Əliyev 
tərəfindən imzalanmış  «Azərbaycanda kitabxanaların fəaliyyətinin  yaxşılaşdı-
rılması  haqqında»  sərəncamdan  sonra  kitabxana  dünya  informasiya 
inqteqrasiyanın  təmin  edilməsi  məqsədi  ilə  öz  qarşısında  konkret  vəzifələr 
müəyyənləşdirdi (2.
866-868).
  
Sərəncamın 1.3 bəndinə (Ölkənin iri kitabxanalarının elektron kataloqu 
və elektron kitabxanasının müasir standartlar səviyyəsinə qaldırılması və onun 
bazasında  «Azərbaycan  ədəbiyyatının  virtual  kitabxanası»nın  oxucuların  tam 
istifadəsinə  verilməsi)  əsasən  AMEA  Mərkəzi  Elmi  Kitabxanasının  elektron 
kataloqu  və  elektron  kitabxanasının  müasir  standartlar  səviyyəsinə 
qaldırılması,  kadrlarla  iş  prosesinin  yaxşılaşdırılması,  beynəlxalq  əlaqələrin 
genişləndirilməsi,  kitab  mübadiləsinin  artırılması,  mövcud  olan  qiymətli, 
nadir,  tarixi  nəşrlərin  qorunması,  bərpası,  respublika  səviyyəli  səyyar  və 
ənənəvi  sərgilərin  keçirilməsi  işinin  təkmilləşdirilməsi  ilə  bağlı  «Tədbirlər 
planı» hazırlanıb AMEA Rəyasət Heyətinə təqdim olundu. 
2007-ci ilin önəmli hadisələrindən biri də  kitabxananın veb səhifəsinin 
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının ―Avard‖ mükafatına layiq görülməsi oldu.  

---

75 
 
2008-ci  ildə  «Azərbaycan  Respublikasında  kitabxana-informasiya 
sahəsinin  2008-2013-cü  illərdə  inkişafı  üzrə  Dövlət  Proqramı»  imzalandı.(1) 
Bu  proqram  ölkə  kitabxanalarının  dünya  informasiya  məkanına 
inteqrasiyasının təmin edilməsi məqsədi ilə dövlət orqanları qarşısında konkret 
vəzifələr qoydu. 
 Məhz 
elə 
həmin 
ildən 
etibarən 
kitabxananın  saytı  yeni 
avtomatlaşdırılmış idarəetmə sisteminə keçdi.  Belə ki,  saytın idarə olunması 
işini asanlaşdırmaq məqsədi ilə Onlayn İdarəetmə Sistemi yaradıldı. Bu sistem 
vasitəsilə  sayt  mütəmadi  olaraq  yenilənmiş,  bütün  sənədlər,  məlumatlar 
elektron  formada  serverə  (hostinq)  daxil  edilmişdir.  Sistem  vasitəsilə  sayta 
560 meqabayt həcmində məlumat və təsvir yerləşdirilmişdi. 
2009-cu  ildə  UNESCO-nun  illik  veblioqrafiyasında  Mərkəzi  Elmi 
Kitabxananın saytı barədə məlumat dərc olundu.  
2009-cu  ildə  həmçinin,  kitabxananın  elektron  kataloqunun  və  daxili 
Verilənlər Bazasının İnternet şəbəkəsində əlyetərliliyi təmin olundu.(3)  
Artıq  bir  neçə  ildir  ki,  kitabxana  dünyanın    irihəcmli  informasiya 
bazalarından    EBSCO,  İNTAS,  SVİTS,  İOP,  APS  və  s.-dən    istifadə  etmək 
imkanı əldə etmiş və internet vasitəsilə  500 mindən artiq elektron nəşri və  el-
mi  jurnalı    oxuculara  təqdim  etmişdir.  Bundan  əlavə,  kitabxananın  elektron 
kataloqunu  internet  istifadəçilərinə  təqdim  etmək  məqsədi  ilə  ―WEB-İRBİS‖  
proqramının sınaq variantı internetə qoşulmuş, ―WEB-İRBİS‖ proqram təmi-
natının interfeysi Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuşdur. Kitabxanada WEB-
Şlyuz  İRBİS-64  proqramının  təminatı  istiqamətində  HTTP  Server 
quraşdırılmış, Web-İrbis proqramı internetə buraxılmış, 8 elektron baza WEB-
Şlyuza qoşulmuşdur. (4)  
Hal-hazırda  kitabxanada  avtomatlaşdırılmış  rejimdə  100-ə    yaxın 
kompüter, 3 server  və 13 şöbə fəaliyyət göstərir. Mövcud maddi-texniki baza 
və  ixtisaslaşmış  kitabxanaçı  kadrlar  bütün  kitabxananın  və  şöbələrin  şəbəkə 
rejimində işini təmin edir. 
Ümumiyyətlə,  Azərbaycan  elminin  dünyaya  inteqrasiyasında  və  ən 
qabaqcıl intellektual təcrübənin öyrənilməsində böyük xidmətləri olan AMEA 
Mərkəzi Elmi Kitabxanası son illərdə öz elektron kataloqu ilə yeni kitabxana-
informasiya  texnologiyalarının  mənimsənilməsi  və    tətbiqi  sahəsində  mühüm 
və  əhəmiyyətli  addımlar  atmış-dünya  və  yerli  elektron  resursların 
əlyetərliliyinin    təmin  olunmasının  vəzifə  və  prinsiplərinə  cavab  verən  bir 
informasiya mərkəzinə çevrilmişdir.