Kurs: II fənn: Şəxsiyyət psixologiyası Müəllim

Temperament haqqında təlimlər.
Temperament haqqında ilk məlumat qədim şərq (Misir,Hindistan, Çin) filosofların əsərlərində verilir. Onlar insanları davranışına görə tiplərə ayırır və hətta bunun səbəbinidə göstərirdilər. Onlar insanları 3 tipologiyaya ayırırdılar.

1. 
   Bədənində qanı çox olan adamlar. Məs.pələngə bənzər adamlar.
   
2. 
   Bədənində hava çox olan admlar. Məs. meymuna bənzər adamlar(bədənin yüngüllüyünə görə)
   
3. 
   Bədənində selik çox olan admlar.
   

I. Bu filosoflar temperament anlayışından istifadə etmirdilər lakin onun təsvirini verirdilər. Temperament haqqında təlimin ilk yaradıcısı qədim yunan həkimi Hipokratdır.Onun yaratdığı təlim, eləcədə qədim şərq mütəfəkkirlərinin yaratdığı təlim II humoral təlim adlanır. Ona görə ki, onlar temperamentin tipini humoral sistemin (daxili sekresiya vəzilərinin ) ifraz etdiyi mayelərin müxdəlif mütənasibliyinə görə təyin edirlər. Temperament sözü ilk dəfə Yunanlar tərəfindən işlədilmiş və mənası hissələrin müxtəlif mütənasiblik mənası verir.
Hipokrat hesab edirdi ki, orqanizmdə mövcut olan 4 əsas mayenin (qan-sangivus, öd-xole, qara öd-melonexole,selik fleqma)müxtəlif mütənasibliyi temperamentin tipini təyin etməyə imkan verir. Hər bir temperament tipi insanda müxtəlif davranış xüsusiyyəti əmələ gətirir.
III somatik təlim- bu təlim insanın somatik sisteminə(soma-bədən dem) əsaslanır. Təlimin yaradıcıları Alman psixiatrı E.Kreçmer və Amerika alimləri Uidyam Şeldon və S.Stivensdir. Onlar temperamentin tipini insan bədəninin qurluşuna görə təyin edirdilər. Ümumuyyətlə bədən qurluşu 1. zəif –astenik, qismən 2. güclü-atletik (Yunanca döyüşçü dem) 3. Piknik alçaq boy, tosqun. 4.Normostonik dissplasik-həddən artıq uzun, alçaq boy formalarda olur. Müəliflər hesab editdilər ki, bədənin qurluşuna görə temperamentin tipini müəyyənləşdirmək mümkündür. Somatik nəzəriyyəyə konstitusional təlimdə deyilir. Konst qurluş deməkdir.
IV Temperament haqqında ən sonuncu təlim Pavlovun yaratdığı fizioloji təlimdir. İ.Pavlov uzun illər apardığı tədqiqtlar nəticəsində sinir sisteminin 3 xassəsini kəşf edir.
1.Oyanma və ləngimənin gücü qüvvəsi.
2.Oyanma və ləngimənin müvazinətliliyi.(oyanmanın ləngiməyə nə dərəcədə müvafiq olması yaxud onların tarazlılığı)
3.Oyanma və ləngimənin mütəhərikliyi. Onların bir birini əvəz etməsi sürəti. Bu proseslər yəni oyanma və ləngimənin qüvvəsi, müvazinəti və mütəhərikliyi bir birinə özünə məxsus formada uzlaşır və sinir sisteminin yaxud ali sinir fəaliyyətinin tipini müəyyən edir.
Kreçmer bədən qurluşunun 4 tipini ayırırdı.
1.Dissplastik.- (astenik),2. piknik,3. atletik 4. Leptosomatik. Temperament haqqında təlimi sonralar B.M.Teplov, V.M.Rusalov, Y.Striolyan (Polşa psixo) inkişaf etdirmişlər.Sinir sisteminin tipi fizioloji anlayış, temperamentin tipi isə psixoloji anlayışdır. Bunlar bir-biri ilə özünəməxsus tərzdə uzlaşır və sonuncu yəni sinir sisteminin Temperamentinin fizioloji əsasını təşkil edir.
Pavlov sinir sisteminin oyanma və ləngimənin qüvvəsinə görə qüvvətli və zəif tiplərini müvazinətlilik dərəcəsinə görə-1.müvazinətli və 2 müvazinətsiz tiplərini, sinir proseslərinin (oyanma və ləngimənin ) mütəhərrikliyinə görə 1) Cədvəl və 2) asta tiplərini ayırırdı.
Beləliklə Pavlov sinir sisteminin 4 əsas tipini ayırırdı ki, bunlarda Hipokratın təklif etdiyi temperament tiplərinə uyğun gəlir.
1. Zirək tip (sinir sistemi tipi )-sanqivinik (temperament tip)
-Qüvvətli, müvazinətli (tarazlıq)
-Cəld (mütəhərrik)
2. Sakit tip (sin sis. tipi) fleqmatik (temp.tipi)
-Qüvvətli müvazinətli
-Asta (qeyri-mütəhərrik)
3. Coşqun tip (sin. sis.tipi)- xolerik (temp. tipi)
-Qüvvətli müvazinətli
-Cəld (mütəhərrik)
4. Zəif tip (sinir.sis. tipi)-Molenxolik (temperament tipi) Bütün sinir proseslərinin zəif cərəyan edir.