Kurs ishi mavzu: pul tog’risidagi turli XIL nazariyalar va hozirgi zamon pulining tavsifi

II.BOB.Pul tizimi mazmuni va bosqichlari.
2.1 Pul nazariyasi va pul tizimining mazmuni.
Pul nazariyalari - pul tabiati va pulning ishlab chiqarishni shakllantirishga ta’siri haqidagi nazariyalardir. Bu nazariyalar kapitalistik ishlab chiqarish usuligacha bo’lgan davrda vujudga keldi. Kapitalistik ishlab chiqarish usuli davrida, pul-tovar munosabatlari xo’jalik sohasining hamma tarmoqlarini qamrab olgan davrdagina pul nazariyasi keng tarqaldi. Pul va uning sotib olish quvvati orasidagi munosobat pul nazariyalarining markaziy masalalaridan biri bo’lib elgan. Xullas, iqtisodchilarning pulning mohiyati, uning funksiyalari va pul muomalasiga bo’lgan qarashlari pul nazariyalarini keltirib chiqardi. Ilk tarixiy pul nazariyalari sifatida nominallik va metallik nazariyalarini keltirishi mumkin. Kapitalizm taraqqiyoti bilan birga bu nazariyalar ham o’zgarib yangi, miqdoriy nazariyaning paydo bo’lishiga asos bo’ldi. Hozirgi kunda monetarizm va iqtisodni pul-kredit munosobatlari orqali tartiblashtirish nazariyalari ham mavjud. Ammo eng asosiy pul nazariyalari sifatida metall, nominal va miqdoriy pul nazariyalari tadqiqot qilib kelinmoqda. Pul nazariyalarining kelib chiqishiga asosiy sabab ishlab chiqarishning taraqqiy etishi va pul muomalasining taraqqiyotdan ma’lum darajada oqsashini oldini olish va uni rivojlantirish masalasi hisoblanadi.
Qo’l mehnatidan manafakturaga, manafakturadan sanoat ishlab chiqarishiga o’tilishi bilan xalq xo’jaligida mehnatning integratsiyalashuvi ham kuchaya bordi. Buning natijasida xo’jalik yurituvchi subyektlar orasidagi pullik munosabatlar ham murakkablasha boradi. Feodalizmgacha bo’lgan naqd pullik munosobatlar bu davr talablariga javob bera olmay qoldi. Buni biz Yevropadagi XV asrdagi «pul ocharchiligi» dan ko’rishimiz mumkin. Xuddi shu davrdan boshlab pul nazariyalari to’g’risidagi ilk fikrlar yuzaga keldi. Bu nazariyalarning o’sha davrdagi muammolarini echishdagi roli beqiyos bo’ldi. Ilk bor vujudga kelgan pul nazariyalari bu metallik va nominallik pul nazariyalari hisoblanadi.
Pulning metallik nazariyasi kapitalning dastlabki davrida taraqqiy etdi. Moneta tarkibini buzish (monetaning og’irlik miqdorini kamaytirish) ga qarshi kurashda progressiv rol o’ynadi. Bu nazariyalar o’sha davr ruhi va tuzilayotgan burjuaziya ‘ehtiyojlarini aks ettirib, merkantilistlar baquvvat metall pullari tarfdori bolib chiqdilar. Bu nazariya o’sha davr kapitalizmining eng rivojlangan davlati Angliyada maydonga keldi. Metallik nazariyaning asoschilaridan biri U. Stefford (1554-1612y.) edi. U o’z qarashlarini o’zining Londonda 1581 yilda chop etilgan «Vatandoshlarimizning ba’zi odatiy arizalarining qisqartmasi» asarida bayon etdi. Bu oqim tarafdorlari Angliyada T. Men (1571-1641y.), D. Nors (1641-1691y.), Frantsiyada bu ta’limotni A. Monkreten (1575-1621y.), Italiyada F. Tamani (1728- 1787y.) va boshqalar rivojlantirdi. Ularning fikricha barqaror metall valyuta jamiyat iqtisodiy taraqqiyotining muhim shartlaridan biridir. Jamiyat a’zolarining jamg’arishga bo’lgan intilishi iqtisodchilarning boylikning manbaini o’rganishlariga sabab bo’ladi. Ular bu manbani savdodan izladilar. Ularning e’tirof etishlaricha aktiv savdo balansi mamlakatga oltin va kumushning kelishini ta’milaydi. Shunday qilib, ilk metallik nazariyasi tarafdorlari jamiyat boyligini qimmatbaho metallar bilan almashtirib, ular pulning hamma funktsiyalarini bajaradi deb hisoblar edilar.
Ilk metall nazariya tarafdorlarining asosiy kamchiliklari quyidagilardan iborat edi:
-ilk metallchilar haqiqiy pullarni qiymat belgilari bilan almashtirish zarurligi
Maqsadga muvofiq kelishini tushunib yetmadilar;
-ilk metallchilar pulning jamiyat taraqqiyotida tovar muomalasi asosida yuzaga
Siqib chiqarish samarasi qanday amal qiladi? Soliq stavkalarini oshirshida bеvosita хarid kuchini aholidan olib qo’yish ro’y bеradi. Agar bu mablag’lar qo’shimcha pul chiqarish yo’li bilan joylashtirilmasa, umumiy talab qisqaradi. Dеfitsitni qoplash uchun zayomlarni joylashtirishga kеladigan bo’lsak, pul bozorida ssuda fondlari chеklangan sharoitlarda bu foiz mе’yorining kеskin o’sishiga olib kеladi, bu esa yana хo’jalik faolligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Avvalo foizning o’sishi хususiy kompaniyalarni tashqi manbalardan moliyalashtirishni qiyinlashtiradi, chunki qimmatli qog’ozlar kurs qiymati foiz stavkalari balandligiga tеskari nisbatda o’zgaradi. Boshqa salbiy holatlar ham vujudga kеladi, masalan, mablag’larning davlat obligatsiyalari bozoriga kuchli oqimi istе’mol хarajatlarining qisqarishiga olib kеlishi muqarrar. Faqat markaziy bank tomonidan kuchaytirilgan pul emissiyasigina kapital bozoriga davlat moliyalashtirishi ta’sirini nеytrallashi va foiz darajasini pasaytirishi mumkin. Bundan kеlib chiqadiki, «sof» fiskal siyosatning o’zi nеytral. U yaratuvchi ikki qarama-qarshi samara bir-birini so’ndirishi mumkin.