L. N. Xalikova, U. R. Mavlonova

«Uchinchi shaxslar» nazariyasi 
Sismondi «Uchinchi shaxslar»deb mayda ishlab chiqaruvchilarni ataydi. 
«Uchinchi shaxslar» ya’ni mayda ishlab chiqaruvchilarga madad berishiga umid 
bog‘laydi, turli mamlakatlarning hukumatlariga murojat etib, ularning kapitalistik 
rivojlanishini to‘xtatsinlar, deb so‘raydi (masalan, Napoleondan) Jamiyat mayda 
ishlab chiqarishga qaytgan taqdirdagina go‘yo mo‘l-ko‘lchilik boshlanar emish 
(mulkni bo‘lish kerak). 
Ishlab chiqarish bilan taqsimot o‘rtasidagi ziddiyat, shaxsiy istemolning takror 
ishlab chiqarish jarayonlari uchun muhimligini Sismondi to‘g‘ri tushunadi, bu uning 
ijobiy jihatidir. 
Sismondi kapitalistik yo‘ldan voz kechishni taklif qildi. Kapitalizmni tartibga 
solishga, ishchilar bilan kapitalistlar o‘rtasidagi patriarxalchilik munosabatlarini 
o‘rganishga, ishchilarni foydani taqsimlashda qatnashtirishga ishsizlar, invalidlar 
haqida g‘amxo‘rlik qilishda va buning uchun maxsus fondlarni vujudga keltirishga, 
mayda ishlab chiqarishni saqlab qolish va qo‘llab-quvvatlashga, manufakturagacha 
bo‘lgan yirik mulkchilikni ko‘p sonli kapitalistlar o‘rtasida taqsimlashga chaqirdi. U 
yollanma ishchilarni ham mulkdorlar safiga qo‘shishni orzu qildi. S.Sismondi 
davlatning yordamiga umid qildi. 
 
Per Jozef Prudonning iqtisodiy nazariyasi. 
Per Jozef Prudon (1809-1855)- 
fransuz publisisti, mayda ishlab chiqaruvchilar nazariyatchisi, kambag‘al kosib 
oilasida tug‘ilgan. Moddiy jixatdan nochorligi sababli kollejdagi o‘qishni bitira 
olmagan.
P. Prudon feodalizmga qaytib bo‘lmaslikni, kapitalizmni tan oladi. Ammo u 
mayda ishlab chiqarishni saqlab qolishni taklif qiladi. P. Prudon qarashlari butun 
tuzum reformizmi, ishchilar sinfiga dushmanlik ruhi bilan sug‘orilgandir. P. Prudon 
proletariatning o‘z siyosiy va iqtisodiy manfaatlari uchun kurashiga qarshi. U 
ishchilarning ish tashlashini g‘ayri qonuniy deb e’lon qiladi. 
P. Prudon avval kapitalizmning tanqidchisi bo‘lib maydonga chiqdi. 
«Mulkchilik nima»(1840) degan asari unga zo‘r shuhrat keltirdi. Bu asarda hali 
Prudonning amaliy dasturi bayon qilinmagan edi. «Iqtisodiy ziddiyatlar sistemasi 
yoki qashshoqlik falsafasi» asarida P. Prudon kapitalizmni isloh qilishning amaliy 
dasturini ishlab chiqishga, siyosiy kurashning bexudaligi va davlat xokimiyatiga 
ehtiyoj yo‘qligi to‘g‘risidagi anarxiyachilik qarashlarini asoslashga urindi, Fransiya 
xukmdorlarini o‘zining siyosiy xayrixohligiga ishontirishga urindi.
Prudon Sismondi kabi mayda ishlab chiqarishni qo‘llaydi, ammo kapitalizmni 
(yirik ishlab chiqarishni)islohotlar yo‘li bilan to‘g‘rilash mumkin, degan xulosaga 
keladi. 
P. Prudon o‘zining mayda ishlab chiqaruvchilar konsepsiyasini maydonga 
tashlar ekan, juda ko‘p masalalar xususida fikrlarni bayon etadi. Mexnat taqsimoti, 

---

 
46 
tovarning xususiyati, ish haqi, mulkchilik, kapital, foyda, foiz, qiymat va boshqa 
muammolarni o‘z iqtisodiy romantizm pozitsiyalarida turib aktiv tadqiq qiladi. 
«Belgilangan qiymat» nazariyasini P. Prudon o‘zining butun iqtisodiy negizi deb 
hisoblaydi. Tovar ishlab chiqarishning hamma qiyinchiliklarini bartaraf qilish uchun 
har bir tovarga «belgilangan» qiymat qo‘yib qo‘yish yoki uni bozarda sotilishga 
kafolat berish, tovar bilan pul o‘rtasidagi ziddiyatni tugatish zarur. P. Prudon tilla 
bilan kumushni «belgilangan» qiymatga ega bo‘lgan dastlabki tovarlar deb ataydi. 
U pulga qarshi edi, ammo davlat banki tuzish, «Ishchi puli» (talon)ni joriy 
qilishni taklaf etadi, aholi o‘z mahsulotini bankka topshirib, ishchi puli oladi va unga 
kerakli boshqa mahsulotlarni oladi, maqsad iste’mol mollari ishlab chiqarishni 
qo‘llashdir.