L. S. Vigotskiy talimotida bog‘lanish shakllari

1. Asosiy matematik tushunchalar metodikaning nazariy asosi sifatida


2. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni matematikaga o‘rgatish uslubiyatining kelib chiqishi


3. Maktabgacha yoshdagi bolalarning matematik rivojlanishning metodologik, psixofiziologik va psixologik-pedagogik asoslari, o‘qitish usullari va vositalari.


4. Muhammad ibn Muso-al Xorazmiy asarlarida arifmetikaning rivojlanishi haqida dastlabki ma’lumotlar.


5. Umar Hayyom, Ulug‘bek asarlarida arifmetikaning rivojlanishi haqida dastlabki ma’lumotlar.


6. Nasriddin Tusiy, Jamshid G‘iyosiddin al-Koshiy asarlarida arifmetikaning rivojlanishi haqida dastlabki ma’lumotlar.

7. Maktabgacha ta’limda zamonaviy yondashuvda jahon tajribalari.

1. Muammoli ta’lim
2. Ta’lim olish jarayonidagi muammoli vaziyatning ahamiyati.
3. L. S. Vigotskiy talimotida bog‘lanish shakllari.
Bolada matematik tushunchalarni shakllantirishda muammoli ta’lim katta ahamiyatga egadir. Muammoli ta’lim — bu didaktik tizim bo‘lib, pedagog (tarbiyachi)larni muammoli xarakterdagi savollarni echishga jalb qilishni nazarda tutadi. Psixologlar fikrlash muammoli vaziyatdagi savoldan boshlanadi, deb hisoblaydilar.
Shuning uchun muammoli vaziyat muammoli ta’limning asosini tashkil qiladi, muammoni echish uchun sharoit yaratadi. Vaziyat—bu ilmiy bahs-munozara orqali tushunchalarni tartibga solish uchun zaruriyatga chaqiruvchi jarayondir.
Muammoli jarayon—o‘zining echilishi uchun izlanishni talab qiladigan anglangan qiyinchilikdir. Berilgan savol qiyinchilik yaratsa va javob berishda pedagog (tarbiyachi)dan yangi bilim va fikriy faollik talab qilinsa, o‘shanda muammoli vaziyat yaratiladi. Muammoli vaziyatda pedagog (tarbiyachi)lar e’tibori savollarning yechilishiga to‘liq yo‘naltiriladi, pedagog (tarbiyachi)larning fikrlashi moyil qilinadi (to‘g‘rilanadi). Muammoni yechishda ushbu moyillik aniq maqsadga aylanadi. Bola tomonidan asosiy bilim, tushuncha, og‘zaki, masala echish uslublari chuqur va mustahkam o‘zlashtirilgandagina, muammoli ta’lim foydali bo‘lishi mumkin.
Ta’lim olish jarayonidagi muammoli vaziyatning ahamiyati shundaki, bolalar erda “izlanuvchi” va birinchi kashfiyotchidek bo‘lishadi. Bunda muammoli vaziyat bu avval yaratiladi va tahlil qilinadi, muammoni yechish uchun qulay usul aniqlanadi, muammo yechiladi va xulosa o‘rganiladi. Muammoli ta’limdan foydalanish jarayonida mavzuni muammoli bayon qilish, evristik suhbat va izlanish uslublari to‘plamidan foydalanish mumkin.
Muammoli bayonning mohiyati shundaki, pedagog (tarbiyachi) o‘zi masalani beradi va og‘zaki echish yo‘llarini ko‘rsatadi. Evristik uslubning mohiyati esa pedagog (tarbiyachi) tomonidan bolalarni aniq izlanishlarga yo‘naltiruvchi savollar tizimi avvaldan o‘ylab qo‘yilishida ifodalanadi. Izlanish uslubi bolalarda atrofdagi olamga katta qiziqishni uyg‘otadi, u o‘ylashga, mulohaza qilishga harakat qiladi, atrofdagi voqealarni o‘rganadi, o‘zlashtirilgan bilimlardan amaliyotda va masalani echishda foydalanadi. Izlanish uslubida pedagog (tarbiyachi) muammoni qo‘yishi mumkin, farazlar keltiradi, asosiy g‘oyani aniqlaydi, kuzatishlar o‘tkazadi, taqqoslaydi va umumiylashtiradi, tahlil qiladi, butunni tarkibiy qismlarga bo‘ladi va xulosa chiqaradi.
L. S. Vigotskiy xayol qilish (faraz qilish) bilan reallik orasidagi to‘rtta bog‘lanish shaklini aniqladi. Bu bog‘lanish shakllari bolada matematik tushunchalarni rivojlantirishda katta ahamiyatga egadir.
Birinchi bog‘lanish shakli. Ushbu shaklda bolalarning faraz qilish faoliyati ifodalanadi. Bu shaklning mohiyati haqiqatan ham olingan matematik tushunchalar asosida xayol qilishda ifodalanadi. Faraz qilishning ijodiy faoliyati bolaning avvalgi tajribasining boyligi va xilma-xilligiga bog‘liqdir. Chunki fantaziya tajriba bergan material asosida tuziladi. Qanchalik tajriba boy bo‘lsa, shuncha faraz qilish uchun ko‘p material bo‘ladi.
Ikkinchi bog‘lanish shakli. Faraz qilishning reallik bilan ikkinchi bog‘lanish shakli tajribaning faraz qilishiga tayanadi. (Fantaziyaning tayyor mahsuloti va haqiqiy voqealari o‘zgalarning tajribasiga asosan bog‘lanadi), chunki farazlar ushbu holatda erksiz bo‘lib xizmat qiladi, ammo o‘zgalar tajribasi orqali yo‘naltiriladi, o‘zgalarning ko‘rsatmasi bilan harakatlangandek, faqat shunga asoslanib haqiqiy reallik bilan mos kelish natijasiga erishish mumkin.
Uchinchi bog‘lanish shakli. Farazning emotsional (his-hayajonli) haqiqat qonunidir. Qonunning mohiyati shundaki, fantaziyaning har qanday tuzilishi bizning his-hayajonlarimizga teskari ta’sir qiladi, agar fantaziyaning ushbu tuzilishi haqiqatga mos kelmasa, unda chaqirilgan his-hayajon haqiqat, amaliy haqiqatda boshdan kechiriladigan, bolani qiziqtiradigan tuyg‘u bo‘ladi. Ijodiy faraz faoliyatida his-hayajonli (emotsional) o‘zlashtirishning ahamiyati, shubhasiz, kattadir. Shuning uchun sezgi xuddi fikrdek insondagi ijodni harakatga soladi. Bu faraz faoliyati va haqiqat o‘rtasidagi to‘rtinchi qonunidir.
L.S.Vigotskiy shakllagan qonunlarga pedagogik xulosa chiqarganda quyidagini aytish mumkin: bolada bilish tajribasini har tomonlama kengaytirish lozim; bola qancha ko‘p bilsa, u shuncha ko‘p o‘zlashtiradi, ko‘radi, eshitadi va uning faraz qilish faoliyati natijali bo‘ladi. Masalani echish jarayoni bolada tajribani kengaytirish vositasi bo‘lib xizmat qiladi, chunki bola bevosita tajribasida bo‘lmagan narsani faraz qiladi va ko‘z oldiga keltira oladi.
Masalani echish jarayonini batafsil ko‘rib chiqamiz. “Masalani yechish” atamasi — psixologik-pedagogik adabiyotda turli ma’nolarda qo‘llaniladi. Turli matnlarda masalani echish deganda turlicha tushuniladi:
— masalaning maqsadiga etganda olingan natija;
— shu natijaga olib keladigan, mantiqiy o‘zaro bog‘langan harakatlarning ketma-ketligi; bunda ketma-ketlik imkoniyat boricha, tejamli bo‘lib, hech qanday yo‘naltiruvchi mulohazalarsiz taxmin etiladi (mantiqiy tugatilmagan yechim):
— shaxsning masalani qabul qilib olganicha natijaga erishguncha bo‘lgan jarayondir. Bunda natija masala maqsadi (yechish jarayoni)dir.
8. Maktabgacha ta’lim muassasida ta’limini tashkil qilishga qo‘yiladigan umumiy talablar
9. Maktabgacha ta’lim va tarbiya to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni nuqtai nazardan Maktabgacha ta’lim tashkilotida bolalarni maktab ta’limiga tayyorgarlik darajasiga qo‘yiladigan davlat talablari.
10. Bolalarning matematik rivojlanishi diagnostikasiga umumiy yondashuvlar. Tashhisning asosiy va oraliq maqsadlari. Diagnostik havolalar. Diagnostik ko‘rikni tayyorlash va o‘tkazish bosqichlari. Tashhis qo‘yish uchun talablar.
11. Maktabgacha yoshdagi bolalarni matematik tasavvurlarni shakllantirish asosiy didaktik tamoyillarini amalga oshirish, ta’lim tamoyillarini aniqlashga xos yondashuvlar
12. 3-4 yoshli bolalarda miqdoriy tasavvurlarning o‘ziga xos xususiyati
13. 4-5 yoshli bolalarda miqdoriy tasavvurlarning o‘ziga xos xususiyati
14. 5-6 yoshli bolalarda miqdoriy tasavvurlarning o‘ziga xos xususiyati
15. 6-7 yoshli bolalarda miqdoriy tasavvurlarning o‘ziga xos xususiyati
16. Kichik guruhda faoliyatlarni tashkil qilish
Kichik guruhda bolalarga sonlargacha bo‘lgan davr o‘rgatiladi. Bunda ularga miqdoriyy munosabatlar tushuntiriladi. Bolalarga turli buyumlar to‘plami bilan ishlash, ya’ni ularning har xil belgi alomatlariga ko‘ra birlashtirish, tenglik va tengsizlikni taqqoslash natijalarini ko‘p, kam, teng so‘zlari bilan belgilashni o‘rgatish ko‘zda tutiladi.
Bolalar buyumlarning uzunliklari, kengliklari, balandliklarini taqqoslashga o‘rgatiladi; geometrik figuralar – doira, kvadrat bilan tanishtiriladi: fazoviy yo‘nalishlar bilan tanishtiriladi “o‘zidan” oldingi, orqaga (orqasidan), o‘ngga (o‘ngdan), chapga (chapdan), vaqt bo‘yicha orientir (mo‘ljal) olishga, ertalab, kunduzi, kechkuruq, kechasi so‘zlarini to‘g‘ri qo‘llashga o‘rgatiladi.
Mashg‘ulotlar o‘quv yili boshidan boshlab haftasiga 1 martada (1 yilda 36 marta) o‘tkaziladi. Sentyabr oyida bir mashg‘ulotning davomiyligi 10 minutdan oshmasligi kerak. Oktyabr oyidan boshlab mashg‘ulot davomiyligi sekin-asta 15 minutga yetkaziladi.
Kichik
17. O‘rta guruhda faoliyatlarni tashkil qilish
Reja:
1. Bolalar bog'chasida bolalarda boshlang'ich matematik tasavvurlarni shakllantirish usullari
2. O'quv jarayonini soddalashtirish va jadallashtirish.
3. Mustaqil o'yinlar va tadbirlar uchun jihozlar.
Boshlang'ich matematik tasavvurlarni shakllantirish jarayoni o'qituvchilar rahbarligida turli xil vositalardan foydalangan holda bolalarni miqdoriy, mekansal va vaqtli munosabatlar bilan tanishtirishga qaratilgan sinflarda va undan tashqarida olib boriladigan tizimli ishlar natijasida amalga oshiriladi. Didaktik vositalar bu o'qituvchining o'ziga xos vositasi va bolalarning kognitiv faoliyatining vositasidir.
Hozirgi vaqtda boshlang'ich matematik tasavvurlarni shakllantirishning quyidagi usullari maktabgacha ta'lim muassasalari amaliyotida keng tarqalgan.
Darslar uchun ko'rgazmali didaktik materiallar to'plamlari;
Bolalar uchun mustaqil o'yinlar va tadbirlar uchun jihozlar;
Bolalar bog'chasi o'qituvchisi uchun o'quv qo'llanma, bu har bir yosh guruhidagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish bo'yicha ishlarning mohiyatini ochib beradi va namunaviy sinf yozuvlarini taqdim etadi;
Maktabgacha yoshdagi bolalarda miqdoriy, fazoviy va vaqtinchalik vakilliklarni shakllantirish uchun didaktik o'yinlar va mashqlar jamoasi;
Oilada bolalarni maktabda matematikani o'rganishga tayyorlash uchun o'quv va o'quv qo'llanmalar.
Boshlang'ich matematik tasavvurlarni shakllantirishda o'quv qo'llanmalari turli funktsiyalarni bajaradi:
Ko'rinish printsipini amalga oshiring;
Mavhum matematik tushunchalarni bolalar uchun qulay shaklda moslashtirish;
Ular maktabgacha yoshdagi bolalarga boshlang'ich matematik tasavvurlarning paydo bo'lishi uchun zarur bo'lgan harakat usullarini o'zlashtirishga yordam beradi;
Ular bolalarda xususiyatlarni, munosabatlarni, munosabatlar va qaramlikni his qilish tajribasini to'plashga, uni doimiy ravishda kengaytirish va boyitishga hissa qo'shadi, materialdan materialga, betondan mavhumga bosqichma-bosqich o'tishni amalga oshirishga yordam beradi;
Ular o'qituvchiga maktabgacha yoshdagi bolalarning o'quv va kognitiv faoliyatini tashkil etish va bu ishni boshqarish, yangi bilimlarni egallash istagini rivojlantirish, ball, o'lchash, hisoblashning eng oddiy usullarini va hokazolarni rivojlantirishga imkon beradi.
Matematika darslarida va undan tashqarida bolalarning mustaqil bilim faoliyati hajmini oshirish;
O'quv, tarbiyaviy va rivojlanish vazifalarini hal qilishda o'qituvchining imkoniyatlarini kengaytirish;
O'quv jarayonini soddalashtirish va jadallashtirish.
Shunday qilib, o'quv qo'llanmalari muhim funktsiyalarni bajaradi: ularda boshlang'ich matematik tasavvurlarni shakllantirishda o'qituvchi va bolalar faoliyatida. Ular doimiy ravishda o'zgarib turadi, yangilari maktabgacha ta'lim muassasalarida bolalarni matematikadan oldin o'qitish nazariyasi va amaliyoti takomillashtirilishi munosabati bilan qurilmoqda.
Asosiy o'quv vositasi - bu sinflar uchun vizual didaktik materiallar to'plami. Bunga quyidagilar kiradi: Va - tabiiy shaklda olingan atrof-muhit ob'ektlari: turli xil uy-ro'zg'or buyumlari, o'yinchoqlar, idish-tovoqlar, tugmalar, konuslar, dukkaklilar, toshchalar, qobiqlar va hk.;
Ob'ektlarning rasmlari: tekis, konturli, rangli, stendlarda va ularsiz, kartalarda chizilgan;
Grafik va sxematik vositalar: mantiqiy bloklar, raqamlar, kartalar, jadvallar, modellar.
Mustaqil o'yinlar va tadbirlar uchun jihozlar quyidagilarni o'z ichiga olishi mumkin.
Bolalar bilan individual ishlash uchun, yangi o'yinchoqlar va materiallar bilan oldindan tanishish uchun maxsus didaktik vositalar;
Turli didaktik o'yinlar: ish stolida va ob'ektlar bilan; A. A. Stolyar tomonidan ishlab chiqilgan trening; rivojlantiruvchi, B.P. Nikitin tomonidan ishlab chiqilgan; shashka, shaxmat;
Qiziqarli matematik material: topishmoqlar, geometrik mozaika va konstruktorlar, labirintlar, hazil vazifalari, o'zgartirish ishlari va hk vizual ko'rsatmalar va hk.;
Alohida didaktik vositalar: bloklar 3. Dyenesha (mantiqiy bloklar), X. Kuzener tayoqlari, sanash materiallari (sinfda ishlatiladigan narsalardan farq qiladi), raqamlar va belgilari bo'lgan kublar, bolalar kompyuterlari va boshqalar;
Bolalarga rasmlarni o'qish va ko'rib chiqish uchun o'quv kitoblari.
Ushbu mablag'larning barchasi eng yaxshi to'g'ridan-to'g'ri mustaqil kognitiv va o'yin faoliyati zonasiga joylashtirilgan, ular bolalarning qiziqishlari va moyilliklarini hisobga olgan holda vaqti-vaqti bilan yangilanib turilishi kerak. Ushbu mablag'lar asosan o'yin soatlarida ishlatiladi, ammo sinfda ham ishlatilishi mumkin. Ular bolalar uchun bepul foydalanishni va ulardan keng foydalanishni ta'minlashi kerak.
Sinfdan tashqari har xil didaktik vositalar bilan shug'ullanib, bola nafaqat sinfda olgan bilimlarini mustahkamlaydi, balki ba'zi hollarda qo'shimcha tarkibni o'zlashtirib, asta-sekin uni o'zlashtirishga tayyorlanib, dastur talablaridan ustun turadi. O'qituvchining rahbarligi ostida individual ravishda, guruh tomonidan amalga oshiriladigan har bir bola har bir bolaning qiziqish, moyilligi, qobiliyati va xususiyatlarini inobatga olgan holda maqbul rivojlanish sur'atini ta'minlashga imkon beradi.
Topshiriqlar:
1. Mavzu yuzasidan 10 ta savolli test tuzish.
2. Ko‘rgazmali material tayyorlash.
3. Qiziqarli ma’lumotlar topib kelish.
18. Katta guruhda faoliyatlarni tashkil qilish
1. O‘tilgan mavzu bo‘yicha BBB metodini qo‘llash
2. O‘tilgan mavzu yuzasidan katta guruhga faoliyatni qanday tadbiq qilasiz.
3.
19. Tayyorlov guruhda faoliyatlarni tashkil qilish
1. O‘tilgan mavzu yuzasidan tayyorlov guruhga faoliyatni qanday tadbiq qilasiz.


20. Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirishda o‘yinlarni qo‘llash
21. Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirishda o‘yinlarni qo‘llash
22. O‘yin–matematik rivojlanishning asosiy vositasi sifatida.


23. Maktabgacha yoshdagi bolalar ijodiy qobilyatini o‘stirishda matematika mashg‘ulotining imkoniyatlari.
24. Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tushunchalarini shakllantirishning zamonoviy texnologiyalari
25. Mental matematika maktabgacha yoshdagi bolalarga og‘zaki sanashga o‘rgatishning noananaviy usuli
26. Mental arifmetika vositasida 6-7 yoshdagi bolalarning matematik tasavvurlarini shakllantirish
27. Ilg‘or xorijiy tajribalar.
28. Maxsus shakllar to‘plamidan foydalanib narsalarni hosil qila olishga o‘rgatish
29. Tayoqchalarning o‘rnini almashtirish asosida berilgan shakllar (uchburchak, to‘g‘ri to‘rtburchak va b) ni o‘zgartirishga oid topshiriqlarni bajarishga o‘rgatish usullari
30. Narsalar (shakllar mevalar sabzavotlar va boshqalar)ni 2, 4 va 8 tagacha teng qismlarga bo‘lishni butunning qismdan kattaligi qism butunning qismi ekanligini o‘rgatish usullari