Laboratoriya ishi №2
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kerakli asboblar
|
2 2-LABORATORIYA ISHI FOTOEFFEKT HODISASINI O‘RGANISH. FOTOELEMENTNING SEZGIRLIGINI ANIQLASH Ishning maqsadi: 1. Fotoeffekt hodisasi va uning qonuniyatlarini o„rganish. 2. Fotoelement sezgirligini aniqlash. Kerakli asboblar: Selenli fotoelement, mikroampermetr, fotometriya qonuniyat- larini o„rganuvchi asbob, tok manbai, ulovchi simlar. I. Nazariy ma’lumotlar Fotoeffekt. Elektromagnit nurlar ta‟sirida moddadan elektronlarning ajralib chiqishiga fotoeffekt hodisasi deyiladi. Fotoeffekt hodisasini birinchi marta 1887- yilda G.Gers kuzatgan. Gers razryadli ochiq konturda elektr tebranishlarini uyg„otish orqali elektromagnit to„lqinlar generatsiyasini hosil qilishda katodni ultrabinafsha nurlar bilan yoritilganda, razryadnikning metall elektrodlari orasida uchqunning uzunligi uzayishini kuzatgan yoki boshqacha aytganda, metall elektrodga tushayotgan ultrabinafsha nurlar katod va anod orasida hosil bo„ladigan uchqunning uzunligini uzaytiradi. Kuzatilgan bunday hodisaning mohiyati V.Galvaks, A.Stoletov, P.Lenard va boshqa olimlarning bu borada o„tkazgan tajribalarida tushuntirildi. Gers kuzatgan hodisaning mohiyati shundan iboratki, manfiy zaryadlangan katodni ultrabinafsha nurlar bilan yoritilganda katod manfiy zaryadini yo„qotishi kuzatilgan. Musbat zaryadli anod yoritilganda zaryad yo„qotilishi kuzatilmagan. 1897-yilda J.J.Tomson elektronni kashf qildi. 1898-yilda Tomson va Lenardlar o„tkazgan tajribalarida modda yoritilganda undan ajralib chiqayotgan zarralarning magnit maydonida og„ishiga asoslanib, ularning solishtirma zaryadini (e/m kattalikni) aniqladilar. Bu bilan yorug„lik ta‟sirida katoddan ajralib chiqadigan zarralar manfiy zaryadli elektronlar ekanligi aniqlandi. Yorug„lik ta‟sirida (ultrabinafsha, ko„zga ko„rinadigan, infraqizil va boshq.) metalldan elektronlarning ajralib chiqishi fotoelektrik effekt yoki fotoeffekt deb ataldi. Yorug„lik ta‟sirida metalldan ajralib chiqqan elektronlar fotoelektronlar deyildi. Stoletov o„z tajribalari asosida fotoeffekt hodisasini o„rganish usullarini va asosiy miqdoriy qonunlarini ishlab chiqdi. Lenard katodga tushayotgan ultrabinafsha nurlar katod materialidan electronlarni urib chiqarishini isbotladi. Fotoeffekt hodisasi yorug„lik kvantlari metall atomlaridagi bog„langan elektronlar bilan ta‟sirlashganda yuz beradi. Elektronning atomda bog„lanish energiyasi qancha katta bo„lsa, fotoeffekt hodisasi sodir bo„lishining ehtimoliyati shuncha katta bo„ladi. Bu ehtimoliyat f – element zaryadi Z ga kuchli bog„liq, ya‟ni f ~Z 5 . Bundan tashqi fotoeffekt hodisasi yorug„lik tushayotgan metallning kimyoviy xossasiga, sirtining silliqligi va tozalik darajasiga bog„liqligi tajribada aniqlandi. Fotoeffekt hodisasi yuzaga kelishining zaruriy sharti yoritilayotgan metall ustki qatlamiga tushayotgan yorug„likning sezilarli darajada yutilishidir. Fotoeffekt hodisasi metallar, 3 dielektriklar, yarimo„tkazgichlar, elektrolitlarda yuzaga keladi. Ishqoriy metallar – litiy, natriy, kaliy, rubidiy, seziy fotoelektrik ta‟sirga juda sezgir, ko„zga ko„rinadigan nurlar ta‟sirida ham fotoeffekt hodisasi hosil bo„ladi. Erkin elektronlarda fotoeffekt hodisasi yuz bermaydi, chunki erkin elektronlar prinsipial ravishda yorug„likni yuta olmaydi. Fotoeffekt tashqi va ichki fotoeffektlarga ajraladi. Agar yoritilayotgan modda sirtqi qatlamidan elektronlar butunlay ajralib chiqib, boshqa muhitga o„tsa (masalan, vakuumga) bunday hodisa tashqi fotoeffekt deyiladi. Tashqi fotoeffekt hodisasi 1887-yilda G.Gers tomonidan kashf qilingan. Agar elektronlar faqat o„z atomi bilan bog„lanishni “uzib” chiqib yoritilayotgan modda ichida “erkin elektron”ga aylanib qolsa, bunday hodisa ichki fotoeffekt deyiladi. Ichki fotoeffekt hodisasi 1873-yilda U.Smit tomonidan kashf qilingan. Ichki fotoeffektda tushayotgan yorug„lik ta‟sirida valent energetik zonadagi elektronlarning bir qismi o„tkazuvchanlik zonasiga o„tadi. Bunda yarimo„tkazgichda tok tashuvchilar konsentratsiyasi ortadi va fotoo„tkazuvchanlik yuzaga keladi. Ya‟ni yorug„lik ta‟sirida yarimo„tkazgichning elektr o„tkazuvchanligi ortadi. Elektronlarning turli energetik holatlarda qayta taqsimlanishi yarimo„tkazgichda ichki elektr maydonining o„zgarishiga olib keladi. Bundan esa yoritilayotgan ikki turli yarimo„tkazgichlar chegarasida elektr yurituvchi kuch (foto EYuK) paydo bo„ladi yoki yoritilayotgan yarimo„tkazgich va metall chegarasida ham foto EYuK yuzaga keladi. Chegara yaqinida o„tish qatlami paydo bo„ladi. Bu qatlam tokni faqat bir yo„nalishda o„tkazadi, ya‟ni bu qatlam ventil xossalariga ega bo„ladi. Tashqi fotoeffekt metallarda kuzatiladi. Masalan, elektroskopga ulangan manfiy zaryadlangan rux plastinkasi ultrabinafsha nurlar bilan yoritilganda elektroskop tezda zaryadsizlanadi, agar plastinka musbat zaryadlangan bo„lganda zaryadsizlanish kuzatilmas edi. Bundan ultrabinafsha nurlar metall plastinkadan (katoddan) manfiy zaryadlangan zarralarni ajratib chiqishini ko„rish mumkin. Tashqi fotoeffekt hodisasi kuzatiladigan qurilma sxemasi 1-rasmda keltirilgan. Havosi so„rib olinib yuqori darajada vakuum hosil qilingan shisha idish ichiga anod – Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|