Leksik antonimiya

Antonimlarni belgilash mezonlari haqida
Tilshunoslikda antonimlarni belgilash mezonlari bo’yicha munozarali qarashlar ham bor. Xususan, ayrim manbalarda opa va singil, aka va uka,² tog’a va xola³ kabi so’zlar antonimlar deb baholanadi. Shu soha bo’yicha maxsus ilmiy tadqiqot ishlari olib borgan B. Isabekov esa ularni antonimlar emas, korrelativ so’zlar deb baholaydi, buni yuqoridagi leksemalarning ma’nolari qarama-qarshi emas, balki bir-biriga juda yaqindir deb asoslaydi.⁴
Fe’lning bo’lishli va bo’lishsiz shakllari (bordi va bormadi, boray va bormay, ko’rgan va ko’rmagan kabi formalari) ayrim adabiyotlarda “antonimlarning alohida bir tipi...” deb qaraladi.⁵ Biroq tilshunos Sh. Rahmatullayev bu fikrga qo’shilmaydi. Uningcha, “oddiy inkorning o’zi hali antonim emas. Masalan, ayt va aytma, aytar va aytmas kabilar biri ikkinchisining inkoridir. Ammo ularni o’zaro antonim deb bo’lmaydi. Aslida bular ikki leksema emas, balki ayni bir leksemaning ikki (bo’lishli va bo’lishsiz) shakllaridir. Antonimiya esa ikki leksema orasidagi ma’no munosabatidir...” Antonimiyani ayni shunday tushunish ayrim ilmiy manbalarda ham bor.¹ Mazkur darslikda ham antonimiyaga shu pozitsiyadan yondashildi.
Antonimiya mezonini belgilashda Sh. Rahmatullayev, N. Mamatov va R. Shukurovlar tomonidan tavsiya etilgan mantiqiy markaz prinsipiga tayanish yaxshi natija beradi. Bu prinsipga ko’ra ikkita ma’no o’rtasidagi oraliq tushuncha (mantiqiy markaz) aniqlanadi va shu markazning ikki tomonidan o’rin olgan tushunchalar o’zaro antonimik munosabatlarda deb qaraladi. Masalan, kuz bilan bahor o’rtasida qish bor, demak, kuz va bahor leksemalari o’zaro antonimlar deb qaraladi, ammo kuz va qish – antonim leksemalar emas, chunki bu ikki leksema orasida oraliq tushuncha (mantiqiy markaz) yo’q; shuningdek, qish bilan bahor antonim emas (oraliq tushuncha yo’q); qish bilan yoz –antonim (oraliq tushuncha-“bahor”); kecha bilan bugun- antonimlar emas (oraliq tushuncha yo’q); kecha va ertaga - antonimlar (oraliq tushuncha “bugun”); o’tmish va hozir- antonim emas (oraliq tushuncha yo’q); o’tmish va kelajak- antonimlar (oraliq tushuncha “hozir”) kabi. Bunday munosabatlarni quyidagi sxema tarzida ifodalash mumkin (mantiqiy markaz o’rnida M harfi qo’llanilgan):
antonim

M
bugun

kecha ertaga

antonim emas antonim emas

Ba’zan mantiqiy markazning ikki tomonida bir nechtadanantonimik juftliklar bo’ladi: a’lo (juda yaxshi)- yaxshi-o’rta (M) –yomon-juda yomon kabi. Buni sxemada shunday ifodalash mumkin:


2-antonimik juftlik
1-antonimik juftlik

M
a’lo yaxshi o’rta yomon juda yomon

Bunday hollarda o'z ma'nosiga ko'ra mantiqiy markazdan teng uzoqlikda joylashadigan so'zlar o'zaro antonimik juftlik hosil qiladi.

Fasl nomlari orasidagi antonimiyani quyidagi sxema tarzida ifodalash mumkin:
1-antonimik juftlik



M

yoz
antonimlar antonimlar
emas emas
3-antonimik 4-antonimik

bahor

kuz
juftlik M M M juftlik




qish
antonimlar antonimlar
emas emas
M

2-antonimik juftlik
Antonimik munosabatda bo'lgan ayrim leksemalar orasida mantiqiy markaz bo'ladi-yu, ammo uni nomlovchi so'zning o'zi bo'lmaydi. Masalan, kulgu va yig'i leksemalari orasidagi mantiqiy markazni bildiruvchi maxsus so'z tilda yo'q, ammo oraliq hodisaning o'zi bor: u kishining kulmasdan, yig'lamasdan turgan normal holatidir, demak, ana shu holat (ekstralingvistik omil) mantiqiy markaz sifatida tasavvur qilinadi.