LektsIYa – 1 psixologiya tariyxi predmeti

 

U`shishi bap 

 

Eksperimental` psixologiyanin`  ha`m onin` turmista  qollanilatug`in tarawlarinin`  rawajlaniwi    

 

 

 

 

Psixologiyanin`  o`z  aldina  ilim  bolip  bo`liniwi  arqali  eksperimental`    izertlewler  jedellik  penen  rawajlana 

basladi . Barliq ellerde psixologiyaliq  laboratoriyalar Vundt  eksperimentke  sheklew bolsa da, h0-jillarda  da joqari 

psixikaliq    funktsiyalardi  izertlewler  baslanip  ketti  .    OLardi  birinshi  bolifp  G.  Ebbingauz    (  a`ho`0-a`909)      o`zinin` 

este  saqlaw  haqqinda    jumisi  menen  baslap  berdi  (  a`hho`).  Og`an    P.E.  Myullerdin`  (a`ho`0-a`9qn`)  ha`m  basqa 

xizmetkerlerdin`    jumisi  qosildi.Vyurtsburg    mektebinin`  psixologlari  XX  a`sirdin`    birinshi  on  jillig`inda  pikirlew 

ha`m erkti  eksperimental`  tu`rde  u`yrendi. Eksperimental` izertlewler meditsinaliq, pedagogikaliq  wa`m o`ndirislik 

praktikalar  menen  birikkenlikten,  psixologiyanin`  turmista    qollanilatug`in  tarawlari  payda  boldi.  Psixologiyada  

eksperimenttin`  ken` rawajlaniwi ta`biyat  taniw ilimnin` u`lgisi menen onin` ta`siri astinda  ju`rgizildi. 

Bunda adam materialliq du`n`yanin` zatlarinan  ta`sir  alatug`in individ sipatinda  u`yrenildi. Eksperimental` 

izertlewler  ha`r  tu`rli  ellerde      ha`r  qiyi  bolip  rawajlanadi.  Germaniyada    quramali      psixikaliq  protsessler  ha`m 

meditsina  menen  pedagogikaliq    psixologiya  boyinsha  izertlewler    alip  barildi.  G.Ebbingauz  este  saqlaw    qa`bileti  

(a`hho`) boyinsha  jumisinda birinshi  bolip Vundttin`  fiziologiyaliq eksperimentinen shetke   shig`ip, psixologiyaliq  

eksperiment  tiykarinda    este  saqlaw    nizamin  qisqasha      etip  tu`sindirdi  .  Ebbingauz  este  saqlawdi  izertlewdin`  eki 

usilin engizdi.  Olar U` yadlaw  ha`m  saqlaw usillari Ebbingauz este saqlawdi iz qaldiriwdin`  mexanikaliq protsessi 

dep  tu`sindi  .  Yag`niy  ,  bir  na`rseni    yadlap  qaliw  adamnin`  esinde  iz      qaldirdi.    Ju`da`  ko`p  yadlakw  da  eske  ko`p 

salmaq tu`sirip, iskerligin pa`seytedi .  Sonliqtan bo`lip-bo`lip yadlag`an maqul boladi . Eksperimenttegi bul nizamliliq 

G.Myullerdin` laboratoriyasinda A.Yost ta`repinen iske asirilip, G`Yostin`  nizamiG` ( a`h9w) nizami dep ataldi. 

Ebbingauzdin`  aniqlawinsha,  materialdi    toliq  yadlap  bolg`annan  son`,  oni  umtitpay  ushin  ,  og`an  ja`ne 

qaytiw  kerek  .    Tek  yadlap    qoyiw  emes,  al  qayta 

  qayta  yadlaw  da    a`hmiyetli  .  Ebbingauz  tek  ma`nissiz  so`z 

buwinlarin emes, al ma`nisin tekstlerdi  yadlaw boyinsha da is alip bardi . 

Este  saqlaw    boyinsha  G.E.Myuller  iri  izertlewshi  boldi.  Ol  este  saqlaw  boyinsha  eksperimental` 

izertlewlerdi su`wretlewin u`sh tomnan ibarat bolip kitap jazdi ( G`Este saqlaw ha`m ko`z aldina keltiriwdi analizlewG` 

, a`9a`a`, a`9a`q, a`9a`w). Myuller este saqlaw  mexanikaliq  qa`bilet emes degen juwmaqqa keldi . Ol  este saqlawda 

yadlap  qaliwg`a  degen    tolg`anis  ha`reket  etetug`in  ko`rsetti  .  Tekst  u`stinde    ma`nisli  tu`rde  aparilg`an  jumis  oni 

yadlap  qaliwg`a  ja`rdemlesedi  .  Myullerdin`    laboratoriyasinda  este  saqlawdi  izertlewdin`  jan`a  usili,  jup 

assotsiatsiyalar usili ( M.  Kalkins)  ha`m t.b.  jaratildi. 

Pikirlewdi  eksperimental`  izertlew  Vyutsburg    mektebinin`  maqseti  edi  (  a`90a`-a`9a`0-a`9a`a` 

jillar)  . 

Mektepti  Vundttin`  sha`kirti  ha`m  a`hhw-jildan  baslap  a`h9n`-  jillar  aralig`inda    onin`    assisenti  bolg`an  O.Kyul`pe 

basqardi.    Mekteptin`  quramina  A.Mayer,  A.Messer,  X.Uatt,  K.Byuler,  N.Ax  ha`m  K.Marbe  kirdi.  Kyul`pe  tek  

psixolog  bolip  qalmay,  ol  filosofiyadag`i  biliw  ha`m  teoretikaliq  mashqalalardi    u`yrendi  ha`m  pikirlewdi 

psixologiyaliq  ko`z  qarastan  izertledi  .  Onin`  filosofiyaliq    ko`z  qaraslari      maxizmnen    baslap  fenomenologiyag`a  

qaray rawajlanip bardi. 

Bul mekteptin` psixologlari  jumisti sezim arqali salistiriw, so`zler ha`m ga`plerdi  tu`siniwden t.b. basladi . 

Olardin`  o`zleri  sinaqtan`  o`tetug`in    ob`ekt  boldi  ha`m  o`zin    o`zi    baqlawg`a    joqari  talaplar      qoildi  .  Vyutsburg  

mektebi  o`zin  o`zi  baqlawdi  izertlewdin`  usili    qildi  .  Sinaqtan  o`tip  atirg`an  adam    aqildin`  pu`tkil  protsessin  

su`wretlew bariwi sha`rt boldi. 

K.  Marte  pikirlewdi  tu`siniw  boyinsha  is  alip  bardi.  A.Messer  ayirim  so`z  ha`m  ga`pler  boyinsha    jumis 

ju`rgizdi ha`m protsess pikirler tu`rinde o`tedi degen  juwmaqqa keldi. Al Byuler Messerdin`  pikirlewdin`  tiykari oy-

pikirler degen  juwmag`in  dawam ettirip, olardin` klassifikatsiyasin jasadi . Yag`niy, oy- pikirler qag`iydalardin` ha`m 

qatnasiqlardin` sana-sezimi, oy-pikirler  intentsiyalar bolip tabiladi . 

Solay  etip,  Vyurtsburg  mektebinin`  izertlewleri  pikirlewdin`    quramina  ko`z  aldina  keltiriw  ha`m  obrazlar 

kiredi degen tu`sinikti biykarladi. 

Bul  mektepten  g`a`rezsiz  tu`rde  basqa  psixologlar  da  usinday  pikirge  keldi  .  Olar  U`  A.  Bine  (  G`Oy 

juwmag`inin` psixologiyasiG`, a`hh9, G`Intellekti eksperimental`  tu`rde u`yreniwG`, a`90q) , R.Vudvorte (G`Erkli is-

ha`rekettin` sebebiG` ha`m G`Jo`nsiz oyG` atli maqalalari, a`90u` ) ha`m F.Galeton h.t.b.  

Vyutsburg mektebinin` basqa ma`selesi pikirlewdin` ha`reketshil  ta`repin analizlewden ibarat boldi . 

Germaniyada turmista qollanilatug`in   ilimlerdi izertlewler jaqsi  rawajlandi. E.Krepelin ( a`ho`u`-a`9g`u`) 

psixatriyaga  psixologiyaliq  eksperimentti  kirgiziwge  qatti  tiristi  .    Ol  klinikada  assotsiativlik  eksperimentti  qollanip,  

shizofreniya ha`m  maniakal`-depressiv psixozda assotsiatsiyalardin`  ayirmashilig`in  ko`rsetti .  R.Zommer de usinday 

eksperiment    o`tkizdi  .  Krekelin  saw  ha`m  awiriw    adamdi  jeti  belgi  boyinsha  izertledi  .  Olar  U`  psixikaliq  

protsesslerdin` o`tiw  waqti, shinig`iwg`a qa`bilet, shinig`iwlardin`  turaqlilig`i, arnawli  este saqlaw,  beyimleskishlik, 

sharshaw,  sharshawdan  keyin  qaytadan  qa`lpine  keliw,  uyqinin`    teren`ligi,  shekten  shig`iw  h.t.b.  edi.  Bunday 

izertlewler  arqali  adamlardin`    tu`rlerin  aniqlaw  boyinsha  psixologiyada  jan`a  taraw  bolg`an  differentsial  psixologiya 

pada boldi . 

E.  Bleyler  (  a`ho`w-a`9q9)  ilimiy  psixologiya  menen  tig`iz  qatnasta  jumis  alip  bardi  .    Onin`  mektebinen 

K.Yung  shig`ip,    olar  ekewi  diagnostikaliq    maqset-assotsiativ  eksperimentti  qollandi.  Bleyer  pikirlewdin`  jan`a  tu`ri 

bolg`an  autistikaliq pikirlewdi  izertlegeni arqali belgili boldi. 

Eksperimental`  psixologiya  pedagogikada  da  rawajlandi.  E.Meyman  (  a`hu`g`-a`9a`o`)  R.Lay  h.t.b. 

eksperimental` pedagogikanin` payda bolg`anin ja`riyaladi . 

Psixologiya  yuridikaliq  praktikada,  a`sirese  gu`walar  bergen  ko`rsetpelerdin`    durislig`in  bahalag`anda 

u`lken  a`hmiyetke  iye  boldi.  V.Shtern  turmista  qollanilatug`in  psixologiya  institutin`  wa`m  usi  at  penen  atalatug`in  

jurnal  ashti.  Ol  pedagogikaliq  ha`m  o`ndirislik  psixologiyag`a  u`lken  diqqat  awdardi  .  Ja`ne  de  ,  eksperimental` 

psixologiyanin`  adamlardin`  bergen    ko`rsetpeleri  arasindag`i    airmashiliq  haqqinda  da`lillerine  tiykarlana  otirip,  

differentsial psixologiyani rawajlandirdi ( a`900) . K.Byukerdin` G`Jumis ha`m  ritmG` degen kitabinin` ta`siri astinda 

psixologlar o`nimlilik ritmi  ha`m jumis sapasi arasindag`i baylanisli eksperimental` tu`rde izertledi . 

Amerikada    eksperimental  psixologiyanin`    negizinde  V.Djems,  G.St.Xoll  (  a`hn`n`-a`9g`n`),  Dj.  Kettel  ( 

a`hu`0-a`9n`n`)  turdi  .  Djems  psixolog    eksperimentator  bolmasa  da,    olGarvard  universitetinde  kishkene 

laboratoriyag`a  iye  boldi  ha`m  eksperimental`    izertlewlerdi  belsendilik  penen  qollar    quwatladi.  Bul    laboratoriya 

a`hwo`-jili ashilg`an bolip, onda ayirim eksperimentler o`tkiziletug`in edi . Djemstin` laboratoriyasinda zoopsixologiya 

boyinsha  E.Torndayk,  DyuD`yui,  D.Endjell,  R.Vudvorts  ha`m  Djemstiq    sha`kirtleri  bolg`an  barliq    psixolog-

eksperimentatorlar o`z eksperimentlerin o`tkizdi.  A. Xoll Amerikada eksperimental  psixologiyanin` tiykarin saliwshi 

ha`m  u`lken  eksperimental  psixologiyaliq  laboratoriyanin`  basshisi  bolip  esapladi  .  Xoll  qabil  etiw  boyinsha  

izertlewler  ju`rgizdi,  biraq  ol  jumis  alip  barg`an  basli  tarawlar  pedagogikaliq  ha`m  genetikaliq  psixologiya  tarawlari  

boldi.  Xoll  balalardi  u`yreniw  boyinsha    sho`lkemnin`  u`ken    jigerlendiriwshisi  boldi  ha`m  balalardi  empiristlik  jol 

menen    u`yreniwde  a`hmiyetli      dep  esaplanadi.  Ol  Amerika    psixologiyaliq  iliminin`  u`lken    sho`lkemlestiriwshisi 

bardi  ha`m  onin`    baslamasi  menen  Amerika      psixologlarinin`  assotsiatsiyasi  du`zildi    (  a`h9g`)  .  Onin`  birinshi 

prezidenti Xolldin` o`zi boldi . Ja`ne de, Xoll ku`ndelikli baspa so`zdin` de tiykarin saldi . 

Amerikada  eksperimental  psixologiyanin`  payda  boliwina    ha`m  rawajlaniwina    u`lken    u`les  qosqan.    Dj. 

Kettel ( a`hu`0-a`9n`n`) boldi. Ol da`slep Vundttin` sha`kirti, keyin onin`  assisenti boldi . Sonio`n` ala ol individual` 

ayirmashiliqlardi u`yreniwdi  basladi.  Kettel` intellektual`  qa`biletler  tarawv boyinsha   o`z  miynetleri  menen belgili 

bolg`an  Gal`tong`a  qizig`iwshiliq  arttirdi  .  Kettel`  a`h90-jili  anglishan    jurnali  G`MindG`  ta  G`Intelleektual`  tekstler 

ha`m  olardin`    o`lshemiG`  degen  maqalasi  shiqti.  Bul  maqala  boyinsha  Gal`ton  o`z  piirin  bildirip,  so`z  basi    jazdi. 

Ketteldin`  maqseti  studentlerdin`  intellektual`  jag`dayin  aniqlawdan  ibarat  boldi.  Ol  bulshiq  ettin`  ku`shin,  is0 

ha`rekettin` tezligin, sezimlilikti, ko`riw ha`m esitiw ilgirligin, awirliq o`zgesheligin, reaktsiya ha`m este saqlaw h.t.b. 

tekseriw  ushin  G`testG`  atli  waziypa  islep  shiqti  .  Kettel`    bul  arqali  intellektual`  funktsiyalardi  tekserip    shig`iw 

mu`mkin, dep esapladi. Bul izertlewler Kettel` jumis islegen Amerikadag`i  Kolumbiya universitetinde dawam ettirildi. 

Kettel`  qa`biletlerden basqa  a`detleniwdi de u`yrendi . 

Ke`ttel`din` Amerika psixologiyasina  degen tikkeley ta`siri u`o` jil dawam etti. Ol Bolddin  menen birlikte 

G`Psixologiyaliq  sholiwG`  degen  jurnaldin`  tiykarin  saldi  (a`h9n`)  Kolumbiya  universitetinde  onin`  isin  R.  Vudvorts 

dawam ettirdi. 

Ja`ne  de,  Amerikada  eksperimental`    psixologiyanin`  tiykarin  saliwshilardan  G.Ledd  (  a`hn`g`-a`9g`a`), 

E.Skripchur  (  a`hu`n`-a`9g`w)  ,  K.Sishor  (  a`hu`u`-a`9n`9)  ,  D.Bolduin  (  a`hu`a`-a`9qn`)  ha`m  D.  Endjelldi  de  atap  

o`tsek    boladi.  E.Titchener  de  a`hmiyetli  orin  iyelep,  onin`  eksperimentl`  izertlewleri    strukturalizm  bag`darinda   

rawajlanjdi.  Amerikada  eksperimental`    psixologiyanin`    qa`liplesiwine  zoopsixologlar  u`lken    u`les  qosti  .  E. 

Torndayk,  R.Yerks  ha`m  Smolldin`  klassikag`a  aylang`an  izertlewleri  psixologiyaliq  ilimdi  haywanatlar    psixikasin 

ob`ektiv tu`rde u`yreniw usili menen bayitti ha`m bixeviorizmnin`  pada boliwina sebepshi boldi. 

Individual`  ayirmashiliqlar  boyinsha    Angliyada  F.  Gal`ton  (  a`hg`g`-a`9a`a`)  jumis  alip  boldi.  Ol  biolog, 

antropolog ha`m Darvinnin` isin dawam etiwshi boldi.  Gal`ton o`zinin` G`Talanttin` na`sik quwiwshilig`iG` ( a`hu`9) 

degen basli  kitabinda talanttin` na`sil  quwatug`inlig`i haqqinda ideyani da`lillewge tiristi. Ol adamlardin` ta`biyattan 

ten`  huqiqli ekenin biykarlap, qa`bitler fizikaliq belgiler siyaqli na`silge o`tetug`inin  tastiyiqladi . 

Gal`ton ha`r tu`rdli rasalardin` talantlilig`in olardan shqqan danalardin` sanina  qarap baqlawg`a  turisti . Bul  

boyinsha  onin`  ayirim  pikirlei  ashiq  rasistlik    ma`niske  iye  boldi  .  Gal`ton    talantliliqtin`  bo`listiliiwin  ta`biyg`i  

faktorlar menen  tu`sindirdi.  Onin`  aqil boyinsha na`silge o`tetug`inin aniqladi . Olar U`  dene ha`m  ruwxtin`  ku`shi,  

qaytpas shidamliliq ha`m  turaqliliq, ilimge degen tuwma qizig`iwshiliq , den-sawliq , pikirlewde  g`a`rezlsizlik bolip 

tabiladi . Ha`lsiz milletler joqariraq milletlerge  jol beriw kerek, degen siyaqli pikirer ilimge qarsi  juwmaqlarg`a ha`m 

reaktsionliq    baha  beriwge  alip  keldi.  Ja`ne  de,  Gal`ton    ta`rbiyanin`    ha`m  qorshag`an  ortaliqtin`    ta`sirin  u`yreniw 

maqsetinde  bir  tuqimli ha`m ha`r tu`rli  tuqimli egin`lerdi izertledi . Usi  ta`rizde ilimiy izertlewdin` jan`a  tu`ri-egizlik 

usil payda boldi . 

F. Gal`ton talantti u`yreniwden ha`r bir adamnin`  psixikaliq funktsiyasin u`yreniwge o`tti . Onin` bundag`i  

maqseti adamnin`  aqilina baha beriwden ibarat edi . Gal`ton a`hhg`-jili antropometrikaliq laboratoriya ashti . Bul jerde 

ha`r  bir  adam  az-maz      aqsha  to`lep,  sensorliq  ayirmashiliqqa  iye  sezimliligin  ha`m  motorliq  protsesslerin      sinap 

ko`riwge bolatug`in edi . 

Gal`ton  individual`  ayirmashiliqlar  psixologiyasinin`  ha`m  test  usillarinin`    tiykarin  saliwshi  boldi.  Ol 

minez-quliq  boyinsha  da  ayirmashiliqlardi  izertlewge      tiristi  .  Gal`ton  adamnin`  psixikas  menen  sirtqi  ko`rinisde 

baylanis barlig`in  aytti, usi ebepli quramali portretler usilin qollandi . Degen menen , bul is tabisqa  iye bolmaydi . 

Ual`tonnin`  barliq  ideyalarinin`  ishinde  psixikaliq  funktsiyalardi  testten  o`tkeziw  ideyasi    jemisli  boldi  . 

Sh.Spirmen ( a`hu`q-a`9n`o`)  korrelyatsiyani analizlew  usilin,  yag`niy   faktorli analizdi islep shiqti . G.Ayzenk  ha`m 

R.V.Kettel  faktorli anaizdi  adamdi izertlewde qollandi . 

Frantsiyada eksperimental psixologiyanin` payda boliwi A. Binenin` ( a`ho`w-a`9a`a`) ati menen baylanisli .  

Pikirlewdi  u`yretiw  boyinsha  ,  ol  Vyutsburg  mektebi  menen    birdey  juwmaqqa  keldi  .  Bine  de  joqari  qa`biletke  iye 

bolg`an  adamlardi,  yag`niy    shaxmatshi  ha`m  esapshilardi  u`yrendi,  ja`ne  de  ,  ol  balalardag`i  qiyal  etiw,  este  saqlaw  

ha`m  intellekti  izertledi  .    a`hhu`-  jili  Bine  adamdi  tekseriw  ushin  testler  seriyasin  basip  shig`ardi.  Ol  patologiyani 

izertle boyinsha G`Adamnin` o`zgeriwiG` degen miynetin  jazdi. 

Bineni    haqia`qattan  ataqli  qilg`an  –  onin`  vrash      Simon  menen  birlikte  islep    shiqqan  intellektual`  

rawajlaniwdin`  metirikaliq shkalasi boldi . Bul is Frantsiya bilimlendiriw ministliginin`  buirtpasi  boyinsha islegengen 

bolip, onin` maqseti   a`piayi mekteplerdegi aqili jag`inan artta qalg`an ballardi tan`lap, bilim jag`inan emes, al qa`bilet 

jag`inan  ayirilatug`in  balalardan  turatug`in  klasslardi  ashiwdan  ibarat  boldi.  Shkalanin`  birinshi  varianti  a`90o`-  jili 

payda bolip, ol Binenin`  o`limine shekem qayta islenip bardi . 

Shtern  a`9a`a`-jili  intellekt  koeffitsentin  (  JQ  )  kirgizdi.  Ol  birinshi  bolip  L.Termen  islep  shiqqan  usi 

shkalanin`      (  a`9a`u`  jil  AQSh)    variantinda  qollanildi.  Shkala  Stenford-Bine  shkalasi  dep  ataydi  .  Binenin`  shkalasi 

basqa ellerge de tarqaldi . Rossiyada oni  A.M. Tubert  jetilistirdi. 

Praktikaliq  planda  testler  aqili  artta  qalg`an      oqiwshini  a`piwayi  jaqlaw    oqiwshidan  ayiriw  boyinsha 

isenimli emesligi ma`lim boldi. Bul test alatug`in basqa  tarawlarg`a da tiyisli ( jumisqa tan`law, balalardin` psixikaliq  

rawajlaniwin u`yreniw) . 

XIX  a`sirdegi  frantsuz    psixologiyasinda    pedagogikani    izertlewden  basqa  turmista  qollanilatug`in 

ilimlerden  meditsina,  a`sirese  psixiatriya  ha`m    nevrologiya  izertlendi  .  Parijde    ulli  nevropatolog,  nevroz  ha`m 

gipnotizmdi    u`yreniwdin`    tiykarin  saliwshi    J.Sharko  (  a`hg`o`-a`h9o`)    jumis  alip  bardi.  Onin`  Sal`petierdegi 

psixiatorliq  klinikasi  du`n`ya ju`zlik  mektepke aylandi. Bul jerde Z.Freyd, P. Jane  ha`m  A.Bine   ta`lim aldi .Sharko 

isteriya ha`m gipnoz benen shug`illandi . Ol isteriyani kesellik dep atap, onin`  belgileri  men`, anesteziya bolatug`inin` 

tu`sindirdi  .  Gipnoz    arqali  isterik  kesellerdi    basqa  kesellerden  ayiriwg`a    bolatug`inin  tastiyiqladi  .  Sharko  gipnoz  

jag`dayin sana-sezimnin`  gu`n`girtleniwine ten`ep, isterika jag`dayina uqsaytug`inin` aytti. 

Nansi  qalasindag`i  psixologiyaliq  mektepte  isteriya  ha`m  gipnozg`a  basqasha      ko`z  qarasta  boldi. 

I.Berngeymnin` Sharkodan ayirmashilig`i sonnan ibarat, ol gipnozdi a`piwayi uyqig`a megzetti. 

T.Ribo ( a`hq9-a`9a`u`) Frantsiyada  zamanago`y  empiristlik psixolog iyanin`  tiykarin saliwshi boldi. Onin` 

ko`p  miynetleri  este  saqlaw,  jeke  adamnin`  o`zi  ha`m  sezimlerge    balyanisli  awiriwlardi    izertlewg`a  bag`ishlang`an. 

Ribo psixologiya ob`ektivlik ha`m  genetikaliq bolip, psixikaliq  o`mirdin` rawanlaniw  basqashlarin u`yreniwi  kerek 

dep esapladi . 

Ribonin`  u`lken  sho`lkemlestiriwshilik  isin  de  atap  o`tiw  orinli.  Ol    psixologlardin`  birinshi  baspa  so`z 

organi  bolg`an  G`Filosofiyaliq  sholiwG`  (  a`hwu`)  degen  jurnalg`a    tiykar  saldi.  Bul  jurnalda  ko`p  ellerdin`,  yag`niy 

Angliya, Italiya. Gremaniya, Amerika ha`m Rossiyanin` psixolog ha`m filosoflari birge islesti. a`hh9- jili Ribo  Parijde  

I Xaliq araliq  psixologiyaliq kongressti sho`lkemlestirdi. Bundag`i maqset xaliq araliq baylanislardi bekkemlew ha`m 

ha`r tu`rli ellerdegi psixologlardin` birge  islesiwinen ibarat edi. 

Ribonin`  sha`kirti  P.Jane  (  a`ho`9-a`9n`9)  onin`  patologiyanin`  faktlerin    psixikaliq  o`mirde  qollaniw 

boyinsha pikirin rawajlandirdi . Jane klinikaliq baqlawdi  psixologiyanin` tiykarg`i usili dep esapladi . 

Jane este saqlawdi bir waqiyanin` gu`wasi bolg`an adamnin`  bul waqiyani ko`zi menen ko`rmegen adamg`a 

aytip beriwi dep tu`sindi. 

Jane  moyinlag`an  dam  psixikasinin`  ja`miyetlik  a`hmiyeti  frantsuz  psixologiyaliq    iliminde  de  moinlandi. 

Janenin`  sha`kirtleri  A.  P`eron  (a`hha`-a`9u`n`),    A.Vallon,  J.Piaje  boladi  .  Olardin`  ha`mmesi  zamanago`  frantsuz 

genetikaliq psixologiyasinin`  tiykarin saliwshilar boladi . 

Rossiyada  eksperimental`  psixologiyanin`  negizinde  psixiator-vrashlar  turdi.  XIX  a`sirdin`  h0-jillari 

psixologiyaliq  klinikalar  janinan  olar  ta`repinen  eksperimental`    psixologiyaliq  laboratoriyalar  sho`lkemlestirildi. 

Qazanda, son`inan Peterburgta V.M.Bexterev, Moskvada S.S. Korsakov, A.A.Tokarskiy, Xar`kovta P.I. Kovalevskiy,  

Kievte I.A.  Sikorskiy, Derte ( ha`zirgi  Tartu qalasi), E.Krepelin, V.V. Shij  h.t.b. is alip bardi. Bul laboratoriyalarda  

psixologiyadan  basqa,  anatomiya,  fiziologiya,  nerv    sistemasi    ha`m  psixiatriya  tarawlari  boyinsha  izertlewler  alip 

barildi. Eksperimental`- psixologiyaliq izertlewlerdin` temasi psixikaliq protsesslerdin` o`tiw waqti , sezimlerdio` ha`r 

qiyli  tu`rleri  (  ko`riw,  esitiw,  bulshiq  et  arqali  seziw,  issiqliqti    ha`m  awiriwdi    seziw)  ,  qabil  etiw,  ha`reketshil 

reaktsiyalar, diqqat awdariw, este saqlaw, gipnotizmnin`  qubilislari, sezimler. Aqilg`a ha`m bulshiq etlerdin` jumisina 

ha`r  qiyli  jag`daylardin`  ta`stir  etiliwi  h.t.b.  boldi.  Ra`smiy  idelistlik  psixologiya  vrashlardin`    bul  jumisin    na`zerge 

ilgisi  kelmedi  .  Bul  haqqinda  V.  Shij    o`zinin`  G`Filofoiya  ha`m    psixologiya  ma`seleleriG`  degen    jurnalqa  jazg`an 

xatinda        qiynalip  aytg`an  edi  (a`h9n`).  Biraq    eksperimenttin`  psixologiyag`a  engiziw  protsessin  toqtatiw  mu`mkin 

emes  edi.    Birinshi  bolip      menshik  psixologiyaliq  laboratoriyasin  ashqan  N.N.Lange    boldi  (Novorossiyskiy 

universiteti,  a`h9u`  j)  Lange  eksperimental  psixologiyanin`    rawajlaniwina  u`lken  u`les  qosti.  Onin`  qabil  etiw  ha`m 

diqqat  awdariw  boyinsha    izertlewleri  onda    o`zin  o`zi  baqlaw  bul  protsesslerdin`  stadiyalarin  bayqay  almaydi  ha`m  

u`yrenilip atirg`an protsesslerdin` nizamlarin   ashiwg`a  jol qoymaydi degen  juwmaq payda etti. Bul izertlewlerdin` 

na`tiyjeleri  Langenin`  a`h9q-jili    Moskva  universitetinde    qorg`ag`an  G`Psixologiyaliq  izertlewlerG`  degen  

dissertatsiyasinda uliwmalastirildi. 

Solay etip, eksperiment  ku`shli tartis jag`dayinda a`ste-aqirinliq penen  Rossiyadag`i psixologiyaliq ilimge 

kirip  bardi.  N.Ya.  Grot  eksperimentti  jaqladi.  Ol  Langenin`    universitetler  janinan  psixologiyaliq  laboratoriyalar 

ashiliwi kerek  degen ideyasin qollap quwatladi. 

a`90a`-jili  A.P.Neshaev    a`skeriy  oqiw  orni  janindag`i  Pedagogikaliq  muzeyde    eksperimental 

psixologiyaniq  laboratoriyasin  ashti.  Ol  mektep  tla`iminde  ha`m    didaktika  menen  metodikanin`    ma`selelerin 

sheshiwde  eksperimental`    psixologiyanin`  a`hmiyetin  atap  o`tti.  Pesheavtin`  psixologiyalq    laboratoriyasinda 

pedagogikaliq    kurslar  payda  boldi  (a`90n`-j,    direktori  N.E.Rumyantsev).  Neshaevtin`  baslamasi  menen    a`9a`0, 

a`9a`q, a`9a`u`-jillari pedagogikaliq psixologiya ha`m eksperimental pedagogika   boyinsha  Pu`tkil Rossiyaliq s`ezdler 

sho`lkemlestirildi.  S`ezdlerde  psixologiyaliq    izertlewlerdin`  printsip  ha`m  usillari.  Teoriya  ha`m  eksperimenttin`  o`z 

ara baylanisi   haqqinda  talqilandi. G.I. Shelpanov  pedagogikaliq  psixologiya boyinsha II  Pu`tkil Rossiyaliq  s`ezde 

G`Zamanago`y psixologiyanin` ma`seleleriG` degen temada doklad jasadi. Ol o`z dokladinda  ilimde ko`beyip atirg`an  

diletantizmnen saq boliwg`a shaqirdi . Biraq onin` so`zlerin  eksperimentke qarsi shig`ip atir dep tu`sindi. 

A.F.Lazurskiy  eksperimentti  qollaniw  tarawlarin  ele  de  keeytiw  kerekligin,  oni  jeke  adamdi  izertlew  

tarawinda  da  qollaniw  tiisligin  qollap  quwatladi  .  Usi    maqsette  ol  ta`biyg`iy  eksperiment    usilin  islep  shiqti  . 

Ta`biyg`iy eksperiment  klinikaliq izertlew siyaqli bolip, arnawli bag`darlama boyinsha birewdi sinaqtan  o`tkizip, oni 

baqlawdan  ibarat  .  Misali  U`  bir  oqiwshini  sabaq    waqtinda,  oyinlar  oynag`anda,  kitap  oqig`anda  h.t.b.    baqlap 

bariwdan ibarat boladi . Bul eksperiment laboratoriyaliq  usillar  menen  birgelikte adamnin`  shaxsin, ol qizig`atug`in 

na`rselerdi, onin` minez-qulqin  izertlewge ja`rdem beredi . 

G.I. Rossolimo (a`hu`0-a`9g`h) adamdi  testler  ja`rdeminde izertlewdin` usilin islep  shiqti. Ol ulli balalar 

nevropatologi  ha`m  klinitsisti  edi.  Ol  o`z  usilin    psixologiyaliq  profiler  usili  dep  atadi.  Rossolimo  a`a`  psixikaliq 

protsessti    atap  o`tti.  Olar  U`  diqqat,  erk,  qabillawdin`  aniqlig`i  ha`m  bekkemligi,  ko`z  benen  ko`rip  este  saqlaw, 

so`zlerdi  este saqlaw, sonlardi este saqlaw, ma`nisti tu`siniw, epshilllik qa`biletleri, ziyreklik, qiyal etiw, bayqag`ishliq 

edi. Rossolimo olardi a`0 balliq shkala boyinsha bahaladi. 

Moskva  unirversitetinin`  tariyx  ha`m  fiziologiya  fakul`teti    janinan    Psixologiyaliq  instituttin`  ashiliwi 

Rossiya  eksperimental  psixologiyasinin`    tariyxinda  ulli  waqiya  boldi  (  a`9a`g`).  Bul  institutti  G.I.Shelpanov  ashti. 

Shelpanov  institutti Germaniya ha`m  Amerikada usinday  sho`lkemlerdin` ta`jiriybelerin uliwmalastiriw tiykarlarinda 

du`zgen  edi.  Shelpanovtin`    pikirinshe,  eksperimenttin`  maqseti  adamnin`  o`zin  o`zi    baqlawin  aniq    qiliwdan  ibarat 

boldi,    yag`niy  Shelpanov  oni  introspektsiyag`a  boysindirdi.  Shelpanov  o`zinin`  G`Eksperimental  psixologiyag`a 

kirispeG` ( a`9a`o`) degen oqiwliq kitabinin` tiykarinda psixologlarg`a izertlewdin` eksperimental usili boyinsha tla`im 

beriwi arqali  u`lken xizmet atqardi. 

Solay  etip,  talas-tartisli  jag`dayda  organizatsiyaliq  eksperimental  ha`m    psixologiyaliq  turmista 

qollanilatug`in tarawlari revolyutsiyadan buring`i Rossiyada usilay  rawajlanip bardi. XIX  a`sirdin` aqiri XX a`sirdin` 

basinda miynet psixologiyasi tarawinda da psixologiyaliq izertlewler ju`rgizildi. Psixologiyanin`  o`z aldina ilim bolip 

bo`liniwinen ashiq krizis  waqtina deyin eksperimental ha`m turmista qollanilatug`in  psixologiya barliq ellerde  ken` 

rawajlandi. Degen menen, uliwma alg`anda psixologiya praktikanin` talaplarinan artta qaldi, al teoriya onnan g`a`rezsiz 

jaqdayda rawajlanip bardi .