LektsIYa – 1 psixologiya tariyxi predmeti

Altinshi taraw 

 

Ashiq krizis da`wirindegi shet el psixologiyasi ( XX  a`sirdin` a`0-jillari –q0-jillari  ortasi) 

 

Birinshi bo`lim 

Psixologiyadag`i krizis 

 

XX a`sirdin` oninshi jillarinin` basinda psixologiya ashiq krizis da`wirine o`tti ha`m bu`\wl da`wir  otizinshi 

jillardin`  ortasina  deyin  sozildi.  Sol  waqitta  filosofiyada  ken`  taralg`an  ag`imlar  maxizm  ha`m  empiriokrititsizm 

tu`rindegi  pozitivizm, Bergsonnin` intuitivizmi, nemets idealistlik  filosofiyasi  ha`m Gusserl`din`   fenomenologiyasi  

rawajlandi.  Ko`p  psixooglar  Maxtin`  filosofiyasin  dawam  etti.  Sol  waqitta  qoilg`an  ma`seleler,  qollanilg`an  usillar 

ha`m aling`an empiristlik  material psixologiyanin`  rawajlaniwina u`lken ha`m na`tiyjeli ta`sir jasadi . 

 

Ekinshi bap 

Bixeviorizm 

 

Bixeviorizm  Amerikada  payda  boldi,  ol  V.Vundt  penen  E.Titshenerdin`  strukturalizminin`  ha`m  Amerika 

funktsionalizminin`  ta`sirinde  ju`zege  keldi.  Bul  bag`dardin`  tiykarin  Dj.  Uotson  (  a`hwh-a`9o`h)  saldi.  Onin` 

G`Bixevioristtin`  psixologiyag`a  degen    ko`z  qarasiG`  degen  maqalasi  bixeviorizmnin`  negizin  quradi.  Avtor  o`z 

maqalasinda psixologiyani sub`ektivizm sebepli sing`a aldi, onin` praktikaliq biypaydalig`in da atap o`tti. 

Bixeviorizmnin` tiykarin pozitivizm menen pragmatizmnin` birikpesi quraydi. Uotson barliq reaktsiyalardin` 

klassifikatsiyasin  eki  tiykar  boyinsha  du`zedi,  yag`niy  olardin`  payda  bolg`anin      yamasa  tuwma  ekenin  ,  ishki    ( 

jasirin)  yamasa  sirtqi  ekenin    aniqlaydi.  Na`tiyjede  adamnin`    minez-qulqinda  ishki  ha`m  ko`zge  ko`rinetug`in  

reaktsiyalar U` tennis oynaw,  apini ashiw siyaqli is-ha`reketler, ishki yamasa jasirin reaktsiyalar U`  pikirlew yamasa 

ishten  so`ylew,  sirtqi  tuwma  reaktsiyalarU`  uslaw,    tu`shkiriw,  ko`z  qisiw,    qorqiw,    g`a`zep,  muhabbat,  yag`niy 

sezimler ha`m emotsiyalar, ishk bezler sekretsiyasi, qan aylanisindag`i o`zgerisler siyaqli fiziologiyada  u`yreniletug`in 

reaktsiyalar bayqaladi. Son`in ala Uotson instinktivlik  ha`m emotsinal` reaktsiyalar arasina ayirmashiliq qoydi ( misali 

U`  bizlerde  sezim bolsa. qizaramiz yamasa instinkt sebepli bir na`rseni  uslaymiz). 

Bixeviorizmnin`  basli  mashqalasi  ta`jiriybe  ha`m  u`yretiwden  ibarat  boldi.  So`ylew  ha`m  pikirlew 

ta`jiriybenin`  bir  tu`ri,  ol  ta`jiriybe  ha`r  bir  adam    o`zi  erisken  yamasa    u`yrengen  is-ha`reket.  Ta`jiriybenin`  tiykarin 

tuwma bolg`an a`piwayi is-ha`reketler uraydi. Ta`jiriybege iye boliwg`a este saqlaw  qa`bileti  ja`rdem beredi. Uotson 

barliq tuwma reaktsiyalardi sha`rtsiz refleksler al payda bolg`an reaktsiyalardi sha`rtli refleksler dep ataydi . 

 Bixeviorizmde ta`jiriybe ha`m  u`yretiliw protsesslerinin` payda  boliwi  mexinistikaliq tu`rde   tu`sindirildi.  

Ta`jiriybe  sinap ko`riw  ha`m qa`telesiw arqali payda boladi ha`m basqarip bolmaytug`in protsess bolip esaplanadi . 

Jigirmanshi  jillardin`  ortasinda  bixeviorizm  Amerikada  ken`  tu`rde    rawajlandi.  E.Tolmen  (  a`hhu`-a`9o`9) 

neobixeviorizmnin`  tiykarin  saldi.  Ol    o`zinin`  G`Haywanatlar    ha`m  adamlardin`  maqsetli  minez-qulqiG`  (  a`9qg`) 

degen  kitabinda  haywanatlardin`  minez-qulqi      u`stinen    ju`rgizgen  eksperimental  baqlawlar  Uotsonnin`  reaktsiya 

sxemasi boyinsha minez—quliqti molekulyar  tu`rde tu`siniwine kelispeydi. Tolmennin` pikiri boyinsha, minez-quliq - 

bul  molyar-  fenomen,  yag`niy  o`z    qa`siyetleri  menen  bahalanatug`in  bir  tutas  akt  bolip  tabiladi.  Olar  U`  maqsetke 

qaray bag`darlaniw,  tu`simpazliq, sa`nlilik, selektivlik. Maqsetke ele de  qisqaraq jollar menen  jetkezetuqin usillardi 

tan`lawg`a  tayar  ekenin  bildiriw  bolip    esaplanadi.  Tolmen  bixeviorizmnin`  geshtal`tpsixologiya  menen  sa`ykeslikke 

iye  ekenin  moyinladi.  Ol  minez-quliqtin`    determinatsiyasinin`    quramalig`ina  isengen  halda  onin`  u`sh    u`rin  ayirip 

aytti.  OlarU` a`) g`a`rezsiz  o`zgermeli stimullar ha`m organizmnin`  negizgi fiziologiyaliq jag`dayiN` g`) qa`biletler , 

yag`niy  organizmnin`    qa`siyetlerinin`  tu`rleriN`  q)  aralasatug`in  ishki  o`zgermeli  niyetler(  maqsetler)  ha`m 

u`yreniletug`in protsessler. Tolmen usi u`shinshi  tu`rdi o`z eksperimental izertlewlerinde u`yrendi . 

Neobixeviorizmnin` rawajlaniwina K.Xoll (a`hhn`-a`9o`g`)  u`lken u`les qosti . Onin` minez- quliq boyinsha 

gipotetiko-deduktiv  teoriyasi    Pavlov,  Torndayk  ha`m  Uotsonnin`    ideyalarinin`  ta`sirinde  qa`liplesip  bardi  .  Ol 

haywanlardin` u`yreniwi boyinsha eksperimental  izertlewler ju`rgizdi. Xoll minez-quliqtin` negizgi determinanti talap 

boladi,  dep  esapladi.  Talap  organizmnin`    aktivligin  payda  etedi,  talaptin`  ku`shine  reaktsiya  ku`shi  (  reaktsiyanin` 

potentsiali) baylanisli boladi . 

Xalldin`  tikkeley  ta`siri  astinda  N.E.Miller  ha`m  O.G.  Maurer  u`yreniw    ma`seleleri  menen  shug`illana 

basladi  .  K.Spens  ha`m  onin`  sha`kirtleri  A.  Amsel`  ha`m  F.Logan    Xalldin`  teoretikaliq  ideyalarin    rawajlandiriwdi 

dawam ettirdi. 

 Sub`ektivlik  bixeviorizm  teoriyasi  boyinsha  D.Miller,  Yu.  Galanter  ha`m  K.  Pribram      jumis  alip  bardi. 

Esaplaw  mashinalari  ha`m  olardag`i  programmalardin`  rawajlaniwina    baylanisli  mexanizm  ha`m  protsesslerdi 

u`yrendi.  Olar    obraz  ha`m  joba  degen  terminlerdi    qollanip,  obraz-  bul  minez-quliqtin`,  informativlik,  al  joba 

algoritmlik aspektleri  bolip tabiladi, dep  esapladi . Avtorlar bul birikpelerdi esaplaw mashinasindag`i  programmag`a 

megzes  dep  bilip,  adam  esaplaw  mashinasi  siyaqli  dep  sanadi  .  Uliwma    alg`anda,  sub`ektivlik  bixeviorizm  minez-

quliqti mexanistlik bixevioristlik  metodologiya shegarasinda talqilap, adamnin` minez-qulqin aniq tu`sindirmeydi. 

Bixeviorizmnin`  rawajlaniwinda operant bixeviorizm teoriyasi degen o`z aldina teoriyani B.Skinner ( a`90n` 

jili  tuwilg`an)  usindi.  Ol  Uotson  siyaqli  adamnin`  minez-qulqin  ,  onin`  ha`reket  etetug`in  ta`repinen  u`yrenedi. 

Skinner    eksperimental  izertlewlerge      ha`m  haywanatlardin`  minez-qulqinin`    tefetikaliq  analizine  tiykarlana  otirip. 

Minez-quliqtin`  u`sh  tu`rin,    sha`rtsiz  reflektorliq,  sha`rtli  reflektorliq  ha`m    operantliq    tu`rlerin  atap  o`tken  edi. 

Skinner  u`shinshi  tu`r  menen  arnawli      shug`illandi.  Ol  stimul  sebepli    payda  bolmaytug`in,  al  organizmnin`  o`zinen  

shig`atug`in    reaktsiyalardi    operantliq    dep  atadi.  Bunday  reaktsiyalar    haywanatlardin`  minez-qulqinda    ko`birek  

boladi ( reaktsiyanin` R a`u` tu`ri) . Skinner operantliq  reaktsiyalarg`a  aktiv minez-quliq sipatinda qaraydi. Ol Uotson 

bixeviorizmi  boyinsha  adamnin`    ishki  du`n`yasin  ,  yag`niy  onin`  sanasezimin  minez-qulqinan  alip  taslap,  psixikani 

bixeviorizatsiyalaydi.  Psixikaliq  protsessler  reaktsiya  ha`m  ja`rdem  terminleri  menen,  al  adam    sirtqi  jag`dalardin` 

ta`sirine ushiraytug`in reaktiv zat dep tu`sindiriledi . Skinner  o`zinin` a`9wa`-jili jazg`an G`Azatliq   ha`m qa`dirdin` 

arg`i  ta`repiG`  degen  ko`p  shawqim    payda  etken  kitabinda  azatliq,  juwapkershilik  ha`m  qa`dir  degen  tu`siniklerdi 

o`zgertip, adamnin` haqiyqiy o`mirin tu`siniwdiriwde olardi pu`tkilley alip taslaydi. 

 

U`shinshi bap 

Geshtal`tpsixologiya 

 

Geshtal`tpsixologiya  (  nemis  tilinde  Gestalt-  obraz,  qurilis)  –ashiq  krizis    da`wirindegi  en`  ta`siri  ku`shli 

ha`m qiziqli bag`darlardin` biri boldi.  Ol assotsiativlik psixologiyadag`i atmizm ha`m mexanizmge qarsi ko`rsetilgen  

reaktsiya  boldi.Geshtal`tpsixologiya  nemis  ha`m  Avstriya  psixologiyasinda  XIX  a`sirdin`  aqiri  –XX  a`sirdin` 

basindag`i  filosofiyada  bir  pu`tinlik  ma`selesin    sheshiwde  jemisli  variant  boldi.  “Geshtal`t”      tu`sinigi  X.Eren`fel`s 

ta`repinen,    onin`  qabil  etiwdi  izertlew  boyinsha  a`h90-jili  jazg`an,  formanin`  sipati  haqqinda  degen  maqalasinda 

kirgizilgen  edi.  Erenfel`stin`  izertlewlerine  Maxtin`    namani  ha`m  geometriyaliq  formalardi  qabil  etiw    boyinsha 

bildirgen  ayirim  pikirleri    tikkeley  sebep  boldi.  Maxtin`  pikiri  boyinsha  ,  namani  yamasa  ses-formasin  seziw  ayirim 

seslerdi  seziwge  baylanisli  emes.  Bul  faktti  Erenfel`s  arnawli  tu`rde  analizlep  shiqti.  Ol  geshtal`ttin`  arnawli  belgisi 

transpozitsiyanin`  qa`biletin ayirip  aytip  nama bir tonalliq ekinshi tonalliqqa etkende  o`zgermeytug`inin atap o`tti. 

Degen menen , Erenfel`s geshtal`t  teoriyasin  rawajlandirmay, assotsianizm pozitsiyasinda boldi. 

Bir pu`tinlik  psixologiyasi bag`darinda Leyptsig mektebinin` psixologlari usi mekteptin` basshisi F.Kryuger 

(a`hwn`-a`9n`h)  ,  Y.Fol`kel`t  (a`hn`h-a`9q0)  ha`m  F.Zander  jan`a  usillardi  qollandi.  Bul  mektep  diffuz-kompleks 

keshirmeleri  yamasa   rawajlaniw psixologiyasi dep atalip,  oninshi jillardin` aqirina   otizinshi jillardin` aqirina deyin 

boldi.  

Bul  psixologiyanin`  yu  basli  tu`sinigi    kompleksli  sipat  tu`sinigin  sezimlerge    toli  bir  pu`tish  keshirmeler 

tu`sinigi sipatinda qabil etiwden ibarat boldi. 

Geshtal`tpsixologiyanin`  tariyxi  M.Verteylerdin`,  “Is-ha`reketti  qabil  etiw    boyinsha  eksperimental 

izertlewler”    (  a`9a`g`)    degen  jumisi  menen  baslanadi.  Bul  kitapta  qabil  etiw  aktinde  ayirim  elementlerdin`  barlig`i 

haqqinda  u`yrenshikli  tu`siniklerge gu`man tuwg`iziladi . 

 Jigirmanshi  jillari Berlide M.Vertgeymer, K.Koffka      (a`hhu`-a`9n`a`), V.Kelyor ( a`hhw-a`9u`w) ha`m 

K.Levin  (  a`h90-a`9n`w)    quraminda  Berlin  geshtal`tpsixologiya  mektebi  ashildi.  Olar    qabil  etiw,  pikirlew,  talap, 

affekt ha`m erk  boyinsha izertlewler alip bardi. 

V.Kelyoler  “Fizikaliq  du`zilisler  tinishliq  ha`m  stotsionar  jag`dayinda”  (  a`9g`0)  degen    kitabinda  fzikaliq 

du`n`ya  psixologiyaliq  du`n`ya  siyaqli  geshtal`t  printsipine    boysinadi,  degen  pikirdi  bildiredi.  a`9a`w-jili  Kelyolr 

du`zilis printsipi arqali  pikirlewdi tu`sindiriwge umtildi (“Adam ta`rizli maymillardi izertlew”). Al  a`9g`a`- jili Koffka 

du`zilistin`  uliwma  printsiplerin  psixikaliq  rawajlaniw    faktlerine  qosiwg`a    tiristi  ha`m  usinin`  tiykarinda  onto  ha`m 

filogenezdin`  psixikaliq rawajlaniw  teoriyasin  du`zbekshi boldi ( “Psixikaliq rawajlaniw  tiykarlari”). Sol a`9g`a`- jili 

geshtal`tpsixologiyanin`  basli  wa`killeri  bolg`an    Vertgemer,  Kyoler  ha`m  Koffka  “Psixologiyaliq  izertlewler”  degen 

jurnal shig`aradi. Bul jurnalda mekteptin` eksperimentalliq izertlewlerinin`  juwmaqlari basia  shig`arilatug`in edi. Usi 

waqittan  baslap  mektep  du`n`ya  ju`zlik    psixologiyag`a  ta`sir  jasay  basladi.  M.  Vertgeylerdin`    jigirmanshi  jillari 

jazg`an  “Geshtal`t  haqqinda” ta`liymatqa (a`9g`a`), “Geshtal`tteoriya haqqinda”  ( a`9g`u`)  degen maqalalari u`lken 

a`hmiyetke  iye  boldi.  a`9g`u`-  jili  K.Levin  “Niyetler,  erk  ha`m  talaplar”  degen  maqalasin  jazadi.  Levin  maqalasinda 

talaplar  ha`m  erk  is-ha`reketlerin  u`yrenedi.  Bulardin`  ha`mmesi  geshtal`tpsixologiyanin`  ta`sirinin`  artip    bariwina  

xizmet etti. a`9g`9- jili V.Kelyor  Amerikada  geshtal`tpsixologiya boyinsha lektsiyalar oqiydi,  son`inan bul lektsiyalar 

“Geshtal`tpsixologiya”    degen  at  penen  kitap  bolip  shig`adi.  Kitapta  bul  teoriya  sistematikaliq  tu`rde    jaqsi 

bayanlang`an.  Amerika    psixologiyasina  K.Koffkanin`  “Geshtal`tpsixologiyanin`  printsipleri”  (  a`9qo`)  degen  kitabi 

u`lken ta`sir jasadi . 

Solay  etip,  bul  taraw  boyinsha    na`tiyjeli    izertlewler  o`tizinshf  jfllarg`a    deyin,  yag`niy  Germaniyag`a  

fashizm  kelgen    waqitqa  deyin  dawam  etti.  Vertgeymer,    Kelyor,  Koffka  ha`m  levin  Amerikag`a  emigratsiya  isledi  . 

Bul jerde  teoretikaliq  izertlewler aytarliqtay alg`a ilgerlemedi. Eliwinshi jillarg`a kelip, geshtal`tpsixologiyag`a degen 

qizig`iwshiliq  pa`seydi.  Biraq,  keyin  ala  geshtal`tpsixologiyag`a  degen    qatnas  o`zgerdi.  “Bu`gingi 

geshtal`tpsixologiya”    degen  maqalasinda  Amerikanin`    psixologiyaliq  ilimine  geshtal`tpsixologiyanin`  ta`sir  etkeni 

haqqinda  da`liller    keltirdi  (yag`niy  E.Tolmenge  ha`m  Amerikanin`    u`yretiw  teoriyasina).  F.  Bartlett  

geshtal`tpsixologiyanin` este saqlaw qa`biletin izertlewdegi u`lesin joqari bahaladi . Son`g`i jillari Arqa  Evropanin` bir 

qattar  ellerinde  ha`m  Amerikadag`i  ayirim  psixologlar    toparlarinda  geshtal`tteoriyag`a  ha`m  Berlin  psixologiyaliq 

mektebinin` tariyxina degen qizig`iwshiliq  bayqaladi. a`9wh- jili “Geshtal`tteoriya  ha`m onin tirkemesi”  degen Xaliq 

araliq  psixologiyaliq  ja`miyet ashildi. Al a`9w9- jili usi ja`miyettin` birinshi  is ma`jilisi bolip  o`tti, sol jili oktyabr` 

ayinda  ja`miyettin`  ra`smiy  baspa  organi  bolg`an  “Geshtal`tteoriya  ”  degen    jurnaldin`  birinshi  sani  shiqti.  Bul  

ja`miyettin` ag`zalari du`n`ya  ju`zinin` ha`r tu`rli ellerinin` psixologlari ( Batis Germaniya , Amerika, Italiya, Avstriya, 

Finlyandiya,  Shveytsariya)  bolip  tabiladi.  Olar  U`  Z.Ertel`,  M.Shtadler,  G.Portele,  K.Guss  h.t.b.  (  bular  Batis 

Germaniyadan), R.Arnxeym. A.Lashins, Mixael` Vertgeymer h.t.b. ( bular  Amerikadan) edi.                                                                                                                                                  

Geshtal`tpsixologiyadag`i  oraliq  ma`sele 

  bul  bir  pu`tinlik    ha`m  qarama-qarsi  elementarizm  menen 

menazizmge  eski  assotsiatvilk  psixologiyada    ha`m  jan`a    bixevioristlik    psixologiyadag`i  bir  pu`tinlik  usilis  bolip 

esaplanadi.  Geshtal`tpsixologiyag`a    Kanttin`  ha`m  Maxtin`  filosofiyasi  ,  a`sirese  Gusserl`din`  fenomenologikaliq  

filosofiyasi ta`sir jasadi. Ja`ne de, ol ta`biyat taniw ilimine, a`sirese  fizikag`a  bag`darlang`an. Geshtal`tistler analitik 

introspektsiya  usilin  sing`a  aldi.  Olar    analiz    dawamlawshi  bolip  esaplanadi,  al  toliq  tu`sinikti    qabil  etiw  arqali  

aliwg`a boladi, dep esapladi . Analitik introspektsiyag`a baqlawshinin`  o`zinin`  bir na`rseni  g`alay  qabil etkeni ha`m 

o`z keshirmelerin bayanlawi bolg`an fenomenalliq  qsil qarsi  qoyildi. Geshtal`tpsixologlar bastan-aq sezimlerden qabil 

etiw  shig`adi,  degen  tezisti    qabil  etpedi,  sezimlerdi    fiktsiya  dep  esapladi.  Geshtal`tpsixologiyanin`    introspektiv  

psixologiyadan airmashilig`i sonda, ta`jiriybede sinalg`an adamnan bir na`rseni oni  qanday da`rejede bilgenine qaray 

emes, al sol  waqitta oni qalay ko`rip turg`anin bayanlap beriw talap etildi.  Bul bayanlawda element bolmaydi. 

Geshtal`tpsixologiyada qabil etiw nizami bolip, onin ishinde a`hmiyetli bolg`an figura ha`m fon nizami bolip 

esaplanadi. 

Geshtal`tpsixologiyada  pikirlew  boyinsha    da  eksperimental  izertlewler  ju`rgizilgen  (  Kyoler,  Vertgeymer, 

Dunker,  Mayer).  Vertgeymer  o`z  izertlewlerinde  eki  da`stu`riy  usil  bolg`an  assotsiativlik  teoriya  menen  da`stu`riy 

logikani sing`a aldi. 

K.Levinnin`  talap,  erk,  affektler  tarawlari  boyinsha      ju`rgizgen  izertlewleri    geshtal`tpsixologiyada 

a`hmiyetli  orin  iyeledi.  Levinnin`  pikiri    boyinsha  ,  adamnin`    isleri,  pikirlewi,  este  saqlawinin`  tiykarinda    niyet, 

yag`niy talap boladi . 

Talap    bul  qanday  da  bir  maqsetti  orinlawg`a  ha`m  iske  asiriwg`a  degen  umtiliwshilik  .  Levin    bunday 

talapti  kvazitalap  dep ataydi. Kvazitalap adamda intaliq sistemasin payda etedi. Bul sistema pa`seytiwge  umtiladi .  

Levinnin`  pikirinshe,  usi    pa`seytiw  talapti  qanaatlandiriwdan  ibarat  boladi.  Talapti  pa`seytiw  belgili      teoriyasi 

“Adamnin`  dinamikaliq   teoriyasi” dep ataldi . Talapti pa`seytiw belgili jag`dayda iske asiriladi. Levin bul jag`daydi 

psixologiyaliq  atiz  dep  atadi.  Ol  psixologiyaliq  atiz  haqqinda  ta`liymat  jaratiw  ushin    topologiyaliq  tu`sinikti  

(topologiya- bul ken`isliktiktin`  o`zgerislerin u`yrenetug`in geometriyanin` bir tarawi) qollandi. Formatsiyag`a degen 

bul  tendentsiya    Levinnin`  Amerikada  is  ju`rgizgen    da`wirinde  aqsi    rawajlandi.  Levin  jeke  adam  menen  ortaliqtin` 

birligin “O`mir  ken`isligi” degen tu`sinik arqali tu`sindiredi. 

K.levin  psixologiyani  jan`a  usil  ha`m  metodikalar    menen  bayitti.  Ol  amerikada  islegengen  da`wirinde 

intrapsixoloigyaliq  ma`selelerden alislap, interpersonal   qatnasiqlardi  u`yrene basladi. Levin jetekshiliktin` tu`rlerine 

(  demokratiyaliq,  avtoritarliq  toparlar  ha`m  topar  standartlarina  ariqsha  diqqat  awdardi.    Keyin  ala  Levin  Toparliq  

dinamika  orayin  basqardi.  Bul  jerde  topardag`i  miynet  o`nimdarlig`i,  kommunikatsiya,    ja`miyetlik  pertseptsiya  , 

toparlar  arasindag`i  o`z  ara  qarim-qatnas,  toparlarg`a  ag`za    boliw,  topar  jetekshilerin  tayarlaw  ha`m  toparlardin`  is-

ha`reketlerin ele de  jaqsilaw siyaqli ma`seleler sheshildi . 

 So`zimizdin` 

juwmag`inda 

geshtal`tpsixologiyag`a 

uliwma 

baha 

berimiz. 

Geshtal`tpsixologiya 

psixologiyada  atomistlik  teoriyani  rawajlandiriwda  psixikaliq  protsesslerdi  tu`siniwdiriwde  sxematizmge    jen`iwge  , 

olardi    u`yreniwde    jan`a  pirntsip  ha`m  usillardi  ashiwg`a  umtildi.    Qabil  etiw  ,  pikirlew        ha`m    jeke  adamdi  

eksperimental      tu`rde  izertlewlerdin`  metodikasi  ha`m  olardi  qollaniw  arqali  pada  bolg`an    bay    fenomenologiya  

geshtal`tpsixologlardin` islerinin` a`hmiyetli jemisi boldi . 

Geshtal`tpsixologiyadag`i su`wretlengen ju`da` a`hmiyetli bolg`an fakt- geshtal`t fakti boldi.  Ol elege deyin 

izertlewshilerdi o`zine tartip kelmekte . 

 

To`rtinshi bap 

Teren` psixologiya 

 

Bul  psixologiya    psixikanin`  sana-sezimnen  g`a`rezsiz  ekeni  haqqinda  ideyani  usinip,  usinday    psixikani  

izertlewge mtildi . Teren` psixologiyanin` orayliq  psixologiyaliq  ag`imi- Z.Freydtin` psixoanalizi boldi .  Klassikaliq 

teren` psixologiya An Adlerdin` individual`  kontseptsiyasin ha`m K.Yungtin` analitikaliq psixologiyasin da  o`z ishine 

aldi.  Teren`  psixologiyanin`  empiristlik  psixologiyadan    ayirmashilig`i    sonda,  ol  psixika  sana-sezimnin`  sirtinda, 

onnan  g`a`rezsiz    tu`rde  boldi,  dep  esaplap,  sana-sezimsiz  psixikani  u`yrendi.  Degen  menen,  ol  sana-sezimdi 

biykarlamaydi, al  oni psixikag`a  ayirim waqitlari g`ana ta`n bolatug`in qubilis, dep sanadi. 

Z.Freydtin`  (  a`ho`u`-a`9q9)    psixoanalizi    ChChXIX    a`sirdin`  aqiri  XX  a`sirdin`  basinda  Avstriyada 

bolg`an  siyasiy ha`m ja`miyetlik rawajlaniwdin`  ta`siri astinda qa`liplesip bardi .  Freyd ka`sibi boyinsha shipaker edi. 

Onin` psixoanalizip XIX  a`sirdin`  toqsaninshshi jillari psixikasi  buzilg`an  keseller menen o`zi o`tkizgen meditsinaliq 

praktika  sebepli    payda  boldi  .  Freyd  Vena  universitetinin`  meditsina  fakul`tetin  a`hha`-  jili    tamamlag`annan  son`, 

Venada shipaker sipatinda praktikasin basladi. a`9qh- jili ol  Angliyag`a emigratsiyag`a ketiwge ma`jbu`r boldi.  Freyd 

a`9q9-jili Londonda qaytis  boldi. 

Freyd nevrozlar, birinshi gezekte teriya menen shug`illana otirip, belgili frantsuz nevrologlari J.Sharko ha`m 

I.Berngeymnin` ta`jiriybelerin u`rendi. Berngeymnin`  terapvevtikaliq maqsetlerde gipnozdi  qollang`ani Freyde u`lken  

qizig`iwshiliq  oyatti.  Freyd  nevrozlardin`    etiologiyasi  ha`m  olardi    emlew  boyinsha  kontseptsiya  oylap  tapti.  Ol  o`z 

kontseptsiyasin G`Isteriyani  izertlewG` degen  kitabinda bayanlap berdi ( a`h9o`). Freyd bul  kitapti o`zi menen birge 

islesken, Vena qalasinin` belgili shipakeri I.Breyer ( a`hn`g`-a`9g`o`) penen birlikte jazg`an edi . 

Freydtin` pikiri boyinsha, kesel adam esinde qalg`an o`zin  qiynawshi keirmelerdi gipnoz  ja`rdeminde qayta 

eslese, bul onin` shipa tawip ketiwine ja`rdem  etiwi mu`mkin. Biraq ayirim jag`daylarda  gipnoz da ha`lsiz. Sonliqtan 

Freyd  basqasha  usillardi    izlep  tapti.  Olavr  U`  tu`slerdi  joriw,  erkin  tu`rde    payda  bolatug`in    assotsiatsiyalar,  kishi 

ha`m u`lken psixopatologiyaliq simptomlar, shekten tis joqari ha`m to`men  sezimtalliq, ha`rekettin` buziliwi,    jan`ilis 

so`zler, umitiwshiliq  h.t.b. edi. Bul ha`r tu`rli materialdin` izertlewin ha`m interpretatsiyasin Z.Freyd   psixoanaliz dep 

atadi. Psixoanalizdin` negizin sana-sezimsizlik haqqinda  ta`liymat quraydi.  

Freydtin`  ilimiy  isleri  bir  neshe    on  jilliqlar  dawaminda  islendi.  Usi  jillar  ishinde  onin`  sana-sezimsizlik 

kontseptsiyasi  aytarliqtay  da`rejede  o`zgerdi.  Freydtin`    ta`liymatin  u`sh  da`wirge  bo`liwge  boladi.  Birinshi  da`wir  ( 

a`h9w-a`90o`) psixoanaliz tiykarinan  nevrozlardin`  emleytug`in usil boldi. Bul da`wirdin` negizgi shig`armalari U` G` 

Tu`slerdi  joriwG`  (  a`900),  G`Ku`ndelikli  o`mirdin`  psixopatologiyasiG`(  a`90n`)  ,  G`Sheshenlik  ha`m  onin`  sana-

sezimsizlikkeG`  degen    qatnasi  (  a`90o`),  G`Seksualliq    teoriyasi  boyinsha  u`sh  osherkG`  (  a`90o`),  G`Bir  isteriya   

analizinen u`zindiG` (a`90o`-jil emlewdin` psixoanalitikaliq usili boyinsha birinshi ha`m  juwmaqlang`an  bayanlama). 

Birinshi  da`wirde  psixoanaliz    belgili    bola  basladi.  Freydtin`      a`tiranina,  yag`niy    onin`  ta`sirinde  ashilg`an  

do`gerekke psi`xoanalizdi u`yrenip, oni o`z  ta`jiriybesinde qollaniwdi qa`legen ha`r tu`rli  ka`sip iyeleri ( shipakerler, 

jaziwshilar, xudojnikler) toplandi.  Ekinshi da`wirde ( a`90u`   a`9a`h)  freydizm jeke adamdi ha`m onin` rawajlaniwin 

u`yrenetug`in  uliwma  psixologiyaliq    ta`liymatqa  aylandi.    Freyd  o`z  psixologiyasinin`  tiykarg`i  printsiplerin  ha`m  

psixikaliq protsesslerdin` bayanlamasin  dinamikaliq, topikaliq ha`m ekonomikaliq  ko`z qaraslari arqali bildiredi. Bul 

da`wirde  G`Bes  jasar  balanin`    fobiyasinin`  analiziG`  (  a`909)  ,  G`Leonardo    da  VinshiG`  (  a`9a`0)  ha`m  G`Totem 

ha`m tabuG` (a`9a`g`) degen miynetler baspadan shig`adi. Freyd bul miynetlerinde   ko`rkem o`nerdegi do`retiwshilik 

ha`m  adamzat  tariyxinin`    ma`seleleri  psixoanaliz  arqali      u`yrenedi.  Psixoanalizge  degen  qizig`iwshiliq  ko`p  ellerde 

ku`sheye baslaydi ha`m  a`909- jili Freyd Xalldin` mira`ti boyinsha Klarkov ( Vorshester)  universitetinde  lektsiyalar 

oqiydi. Freyd  bul arqali Amerikada psixoalanizdin`  tarqalawina tiykar  saldi( G`Psixoanaliz haqqinda bes lektsiyaG`, 

a`909). Usi da`wirde  Freydtin` da`slepki  xizmetkerleri bolg`an  A.Adlerdin` ha`m K.Yungtin`  Freydten  ketip qaliwi 

psixoanalizdin`      rawajlaniwinda  a`hmiyetli  waqiya  boldi.  U`shinshi  da`wirde  Freydtin`  kontseptsiyasi    aytarliqtay  

da`rejede  o`zgerdi  ha`m  o`zinin`    filosofiyaliq      juwmaqlaniwina    jetedi.  Birinshi  du`n`ya    ju`zlik    uris  waqiyalari 

sebepli  ha`wesleniwler  haqqinda  ta`liymat  o`zgeredi  (G`Ra`ha`tleniw    printsipin`iq  arg`i  ta`repiG`,  a`9g`0)  ,  G`Jeke 

adam  du`zilisi  endi  u`sh  instantsiya  haqqinda      ta`liymat  tu`rinde  boladiG`  U`  G`MenG`,  G`OlG`,  G`ideal-menG`( 

G`Men ha`m olG`, a`9g`q). Freyd o`zinin` bir  qatar miynetlerinde o`z teoriyasi arqali  ma`denichyatti ha`m ja`miyetlik 

turmisti  ha`r ta`repleme u`yrendi. Ol dindi  u`yrengende G`Bir illyuziyaniq keleshegiG` ( a`9g`w) , al   antropologiya, 

ja`miyetlik  psixologiya,  tsivilizatsiya  ma`selelerin  u`yrengende  G`Ko`pshiliktin`    psixologiyasi    ha`m    adamiyliq 

minnin` analiziG` ( a`9g`a`), G`Muwsa ha`m bir qudayliqG` ( a`9q9) degen miynetlerin jazdi.