Lektsiya 10-tema: avstraliya hám jańa zelandiyaǵA

Jan’a Zelandiya
Jan’a Zelandiya eki iri ataw – arqa ha’m qubla atawlar menen bir qansha mayda atawlardan ibarat. Bul atawlar birgelikte g’aressiz okean u’lkesin payda etedi. Bul u’lke landshaftlarinin’ tipleri jag’inan Melaneziyag’a jaqin turadi. Bul u’lke 34˚23 qubla ken’lik penen 47˚23’ qubla ken’lik aralig’inda bolip, Okeaniyanin’ en’ qubla ta’repindedir. Jan’a Zelandiya strukturalari joqari poleozoy burmalarinan payda bola baslag’an, biraq en’ a’himiyetli taw payda boliw protsesleri mezazoy erasinda ha’m poleogen da’wirinde ju’z bergen.
Jan’a Zelandiyanin’ ta’biyiy landshaftlari atawlardin’ koloniya qilip aliniwi na’tiyjesinde u’lken ziyanlandi. Tog’aylar derlik pu’tkilley joq qilip jiberildi.
Jan bawirlar erroziyasi ju’da’ ku’sheyip, topiraq qatlami juwilip ketti. Atawg’a keltirilgen ko’pshilik haywanlar (tiykarinan qoylar) ha’m o’simlikler a’sirese tegisliklerde ha’m taw aldilarind a landshaftlardin’ fizionomik ko’rinisin o’zgerttirip qoydi. Poleogen da’wrinnen jan’a burmalar payda bolg’an. Sondayaq iri uzilmeler, diferensial tik ha’reketler ju’z bergen. Na’tiyjede a’yyemgi qurg’aqliq gorst palaxsa, massivlerine bo’lingen ha’m jag’alawlardin’ ko’rinisi tayin bolip qalg’an. Arqa atawlarda bul mu’na’sebet menen kushli vulkanik mu’na’sebetler juz bergen. Por da’wrinin’ aqirinnan baslap Jan’a Zellandiya, Jan’a Gvineyadan ha’m usi ataw arqali Avstraliyadan uzilip ketgen. Neogen da’wrinde atawlar Qubla Amerikag’a Antarktida arqali qisqa waqit baylanip turg’an boliwi kerek. Organik dunya tiykarinnan o’z aldina ayriqsha qa’liplesken. Sog’an tiykarlanip , Jan’a Zellandiya Poleotropiklardin’g’arressiz floristik kishi oblastina ajiratiladi. Atawlardag’i floranin’ 74% i endemik o’simliklerden ibarat bolip, turleri kemlew (1843) . Jan’a Zelandiya faunasi ha’m endemiklerdin’ ko’pligi ha’m ju’da’ ayyemgiligi menen xarakterlidir. Atawg’a keltirilgen ko’pshilik haywanlar (tiykarinan qoylar) ha’m o’simlikler a’sirese tegisliklerde ha’m taw aldilarind a landshaftlardin’ fizionomik ko’rinisin o’zgerttirip qoydi. Poleogen da’wrinnen jan’a burmalar payda bolg’an. Sondayaq iri uzilmeler, diferensial tik ha’reketler ju’z bergen.
Soraw ha’m tapsirmalar
1.Okeaniya ha’m Jan’a Zelandiyanin’ geografiyaliq jaylasiw o’zgesheligi?
2.Okeaniyada qanday paydali qazilma bayliqlari bar?
3.Jan’a Zelandiyanin’ basqa materiklerdin tiykarg’i o’zgesheligi nede?