Lektsiya 22-tema: antarktida. Uliwma obzor. Antarktidanin’ glyatsiomorfologiyasi joba: Antarktida. Uliwma obzor

LEKTSIYA 22-TEMA: ANTARKTIDA. ULIWMA OBZOR. ANTARKTIDANIN’ GLYATSIOMORFOLOGIYASI
Joba:
1.Antarktida. Uliwma obzor.
2.Antarktidanin’ glyatsiomorfologiyasi

Antraktidada jerdin’ qubla u’lkesi onın’ atı grekshe «anti qarsı ha’m artikuls) arqa so’zlerinen jasalg’an. Antraktika quramında muz menen qaplang’an ju’da’ u’lken qubla suwlar ha’m onda shashılıp jatırg’an arallar kiredi. Onın’ bazı bir atawların esapqa alg’anda onda barlıq turdegi xalıq joq.

Antarktida (Qubla polyar materigi) ha’m Antarktika degen eki tu’siniktin’ parqın biliw kerek. Antarktikag’a materikten basqa qubla okeannın’ materik a’tirapındag’ı akvatolriyaları antarktik fronttın’ troposferadag’ı orta jag’dayınsha yaki suwlarının’ antarktik divergentsiya sızıg’ına deyin ( Antarktika aymag’ı) kiredi. Antarktida maydanı g’osıp esaplag’anda 13991 mın’ km² (Evropa menen Avstraliyadan u’lken), sonın’n tiykarınan shelf muzlıqları 1543 mın’ km². Sayız suwlar shen’berindegi atawlardın’ maydanı tek g’ana 22 mın’ km². Antarktikanın’ joqarıda keltirilgen shegaralar ishindegi maydanı 23440 mın’ km² qa shamalas.
Rus ten’izshileri F.F. Bellinisgauzen ha’m M.P. Lazerev Antarktidanı izlep tawg’an waqıttan berli (1820 jıl 27–28 yanvar), a’sirese son’g’ı waqıtlarda Antarktida tu’rli ma’mleketlerdegi izertlewshilerdin’ itibarın elege deyin ko’p tartıp kelmekte. Muzlap jatqan, qahri qattı usı materikten paydalanıw maqsetinde, sonın’ menen birge planetar geofizik ha’m geografik ilimiy mashqalalardı (ma’selen, geomagnit maydanı, jer ju’zindegi suw-ıssılıq rejimi, tiykarınan muzlıqlardın’ o’zgeriwi ha’m tag’ı basqalar.) sheshiw maqsetinde, olar Antarktidanın’ ta’biyiy sharayatı ha’m resursların u’yreniwge intilip atır.
Antarktidanın’ izertleniwshilerinen Raymond Amundsen ha’m R. Skotttın’ atların aytıp o’tiw kerek, Olar 1911–1912 jıllarda birinshi bolıp Qubla polyuske jetip barg’anlar, Sonın’ menen birge amerikalıq admiral R. Byordtın’ ko’p jıllıq izertlewlerin ha’m eslep o’tiwimiz za’ru’r. Biraq Xalqara geofizika jılı mu’na’sibeti menen o’tkizkilgen izertlewler dawiri (1956 jıl ha’m keyingi jıllar) ko’birek paydalı
Antarktidanın’ relyef xarakteri ha’m geologik du’zilisi ta’repten SHıg’ıs ha’m batıs Antarktidag’a deyin ajıratıw kerek. Shıg’ıs Antarktida jatqan gu’mbez yaki muzlıq qalqanınan ibarat. Qalqannın’ orta bo’limi ken’ muz plato – Sovetskoe platosı ( Polyus a’tirapındag’ı plato) menen ba’nt. Qaqannın’ jan bawırları okeang’a aldın jatqanlıg’ınsha, son’ınan tikrek tu’sedi, ha’zirgi waqıtta profilde elliptik qıya sızıqqa uqsaydı. Jazıq ultanda arqayın jayılıp ketetin mız sırtı usınday ko’riniske kiredi.
Antarktidadag’ı mızlıq gu’mbezinin’ en’ ba’lent shoqqısfı (ten’iz qa’ddinen 4000 m joqarı) 82° qubla ken’islik penen 75° shıg’ıs boylıq 8tirapında , Polyus Otnositelnoy Nedostupnosti den batıs ta’repte (bul polyus ten’iz qa’ddinen 3720 m joqarı ). Qubla geografik polyustın’ ten’iz qa’ddinen ba’lentligi 2800 m ge jaqın. Muzlıq gu’mbezinin’ u’stinde, Viktoriya Jerinde ayrım to’beler – Nilson ( 4700 m), Markxem (4602 m), Ross atawında bolsa Erebus vulkanı ( 3743 m) qa’d ko’terip turadı.
Batıs Antarktida jerinin’ u’sti ko’birek tegis emes. Xarakterli belgisi sonnan ibarat, birqansha pa’s ( ten’iz qa’ddinen ba’lentligi 2000 m den artıq ) eki g’ana muzlıq gu’mbezi bar. Bir-birine qosılıp, jalg’ız muzlıq payda qılıwshı bul eki gu’bezdiir-birine qosılıp, jalg’ız muzlıq payda qılıwshı bul eki gu’bezdi ayrım tawları muzdı «jarıp» shıqqan. AQSHtın’ «Byord» stantsiyası usı eki muzlıq gu’mbezdin’ arasına, ten’iz qa’ddinen 1553 m joqarıda qurılg’an. Sentinel taw dizbegi 5140 m absolyut ba’lentlikke deyin ko’terilip turadı.
Basqa ha’mme materiklerdin’ ortasha ba’lentligi tek g’ana 875 m bolg’an halda, antarktidadag’ı muz betinin’ ten’iz qa’ddinen ortasha ba’lentligi 2300 m ge shamalas. Bul ba’lentlik meteorologik faktorlar menen birqatarda, materikte qalın’ muzlıqlardın’ saqlanıwına ha’m ken’eyiwine mu’mkinshilik beredi. Muzdın’ en’ qalın’ jeri Shıg’ıs Antarktidada belgilengen, materieti Muzdın’ en’ qalın’ jeri Shıg’ıs Antarktidada belgilengen, materiktin’ bul bo’liminde muzdın’ qalın’lıg’ı 5000 metrge jetedi. SHıg’ıs Antarktidada muzlıq qatlamınıSHıg’ıs Antarktidada muzlıq qatlamının’ ultanı ten’iz qa’ddinen ba’lentrek, Batıs Antarktidada bolsa ko’bnese ten’iz qa’ddinen pa’srek. Xullası, muzlıq qatlamı qalın’lasıp atır eken, Ross ten’izinin’ qubla-shıg’ıs mu’yeshinen arqa ta’repke Amundsen ha’m Bellinsgauzen ten’izlerine qarap Batıs Antarktidanı bug’az kesip o’tedi, dep ta’wekel qılıw mu’mkin. Uzaq waqtqa deyin Ross ten’izi menen Ueddell ten’izi arasında bug’az bar dep ta’wekel qılıng’an edi. Endi bolsa ten’izler arasında bug’az joq.
Polyus Otnositelnoy Nedostupnosti jaqınında 1000 km aralıqta tawlı u’lke uzınına tu’sip jatırıptı. Bul u’lkenin’ ten’izqa’ddinen ba’lentligi 3000 m, u’stindegi muzdın’ qalın’lıg’ı bolsa bar jog’ı 1000 metrdi quraydı.
Shıg’ıs antarktidada muzdın’ ortasha qalın’lıg’ı 2200 metr, Batıs Antarktidada bolsa 2400 metr dep qabıl qılınadı. Kontinenttegi muz ko’lemi, itimal, 25–30 mln. km² (Jer ju’zindegi materik muzı ko’leminin’ 9/10 bo’limi) qa jetse kerek. Antarktida muzı ulıwma eriytin bolsa, dunya okeanın’ qa’ddi 60 metrge ko’teriledi. Antarktikadag’ı materik atawlarının’ sanı bolsa gu’mansız ko’beyedi. Biraq materikti 5 muzlıqlardan «bosaw» na’tiyjesinde bir neshe ju’z metr ko’teriliwin esapqa almasa, materik ha’zirgi maydanına jaqın maydandı saqlap qaladı, yaki bolmasa Avstraliya materiginin’ maydanı qansha bolsa, Antarktidanı usınnan kem bolmaydı dep boljaw qılıw mu’mkin.
Shelf muzlıqlarında pa’s (ba’lentligi ko’bi menen 100 m) tegisliklerdin’ o’zine ta’n relefi bar. Muz tegisliklerden en’ u’lkeni – Ross muzlıg’ı Frantsiyadan u’lkenirek.