Lektsiya 22-tema: antarktida. Uliwma obzor. Antarktidanin’ glyatsiomorfologiyasi joba: Antarktida. Uliwma obzor

Soraw ha’m tapsirmalar
1.Antarktida materiginin’ jaylasiwinin’ basqa materiklerden o’zgesheligi?
2.Antarktida materiginin’ ashiliwi haqqinda aytip berin’.
3.Antarktida materiginde qanday paydali qazilma bayliqlar bar?
4.Antarktida materigindegi muzliqlardin’ payda boliwi ha’m olardin’ qalin’liqlari haqqinda nelerdi bilesiz?
ANTARKTIDA MATERIGININ’ KLIMATI HA’M ORGANIKALIQ DU’NYASI. REGIONALLIQ OBZOR
Joba:
1.Antarktida materiginin’ klimati ha’m organikaliq du’nyasi.
2. Antarktidag’a regionalliq obzor

Antarktidadag’ı tiykarg’ı klimat faktorları muz benen qaplang’an ha’m okean menen oralg’an ullı materiktin’ plyus qasında jaylasqanlıg’ı menen baylanıslı. Antarktida klimatı Arktika klimatına qarag’anda qattıraq. Dunyanın’ suwıqlıq polyusı Antarktidada. Ishki rayonlarda (Sovetskoe platosında) jıllıq ortasha temperatura –57°S, demek Sibirdegi suwıqlıq polyus oblastı (–15°S) na qarag’anda 42°S pa’s ha’m Grenlandiyanın’ usı ba’lentliktegi (ten’izq8ddinen 3000 metr joqarıdag’ı) ishki rayonı temperaturasınan bolsa 29°S pa’s.

Radiatsiya sharayıtı. Materi ten’iz qa’ddinen ba’lentte, xawası suwıq ha’m bolg’anınan, jazda Antarktidag’a tu’setin ja’mi radiatsiya Arktikanın’ usı ken’isliklerdegi radiatsiyag’a qarag’anda bir yarım ma’rte artıq. Jazda Tashkentke qansha nur jenergisı tu’sse Oraylıq Antarktidag’a da sonsha nur energiya tu’sedi, ekvatoriyal ken’liklerge qansha radiatsiya tu’sse, oraylıq Antarktida bir jılda ha’tteki sonsha nur energiyasın aladı. Jazda tu’setin quyash radiatsiyası Pionerskaya stantsiyasında (yanvar-mart) 55 kkal.sm², SHmidt urnında (iyun-avgust0 34,5, Qaradag’ (Qrım) da 52,1 kkal.sm²tı quraydı. Biraq qar, muz u’sti nurın ju’da’ ko’p sa’wlelendiredi. Qısta Antarktida u’sti g’ıra-shıra qaran’g’ı boladı, oraylıq bo’liminde bolsa polyar tu’ni neshe aylap dawam etedi.
Antarktidanın’ jıllıq raliatsiya balansı – keri (minus) balans. Qısta okeannan jıllı hawa keliwi ku’sheyedi. A’ne usı hawa materiktin’ toqtawsız suwıwına jol qoymaydı.
Antarktidag’ı kerekli bir faktorın – jarlar, nunataklar, oazisler, belgilep o’tiw kerek. Jar taslar beti nur energiyasının’ 70–90 % in, ha’mmesi bolıp g’ana 20% sa’wlelendiredi. Sol sebepli jar taslar jazda 30°S ge deyin qızıydı ha’m o’z to’besindegi hawanı ısıtadı. Antarktidada pu’tkil qara na’rse beti 453°S ge deyin qızıwı mu’mkin . Oazislerdin’ jıllıq radiatsiya balansı – on’ (plyus) balans.
Antarktidadag’ı atmosfera tsirkulyatsisı da ken’lik. Ha’m meredional ha’reket qıladı. Antarktida klimatının’ tiykarg’ı zonal belgileri Antarktidadag’ı atmosfera tsirkulyatsiyasının’ ken’lik boylap esiwshi hawa ag’ımlarına baylanıslı.
Batıstan shıg’ısqa qarap ha’reketleniwshi tsiklonlar menen oralg’an antitsiklon Antarktida u’stinde jaylasadıyu biraq bul traditsion sxemanı toltırıw za’ru’r. Birishiden, Antarktida jag’ası jaqınında turaqlı tsiklonlar barlıg’ı anıqlang’an. Ekinshiden, antarktik antitsiklonının’ tarmaqları ko’bnese, pa’s basım tsiklon xalqasın «jarıp» o’tedi.ha’m Qubla okean arqalı ba’lent basımnın’ subtropik xalqasına tartıladı. U’shinshiden, tsiklonlar ko’bnese okeannan materikke , a’sirese batıs Antarktidag’a kiredi. SHıg’ıs Antarktidag’a kelsek, onda antitsiklon turaqlı ju’zege keledi. Lekin antitsiklonnın’ u’lkenligi ha’m alg’an ornı tsiklonlar ta’siinde o’zgeredi. SHıg’ıs Antarktidada samallar ko’birek shıg’ıstan esedi.
Antarktik antitsiklon u’stinde ba’lent tsiklon bar, bul tsiklonnın’ 14 km ba’lentlikke deyin okeandan jıllı haa’a kirip turadı. Ba’lent tsiklon ha’m pa’s tsiklonlar Antarktidaishine ıg’allıq kiriwine ha’m muzlıq qalqanının’ jog’alıp ketpewine imkan beredi.
Basım sharayatına qarap Antarktida ishindegi samallar birqansha pa’s, ken’ (700 km) shetki xalqada bolsa, kerisinshe, shtorm ha’m dawıllar tez-tez bolıp turadı. Ha’zirgi waqıtta jer bawırlap esiwshi samal boranlar bolıp turadı. Samallardın’ kelip shıg’ıwı eki ta’repleme: birinshiden, olar tsiklon samallarıdır. Periferik tsiklonlardın’ orayları Antarktida jag’asınan biraz arqa ta’repten o’tkeni ushın jag’ada samal shıg’ıs, qubla- shıg’ıs ta’repten esedi. TSiklonik depressiyanın’ jag’ag’a jaqınlasıwı ekinshi protsess – materik suwıq hawasının’ Antarktidadan ten’izge kiriwi (stok samalı) ha’m ku’sheytiredi. Antarktik gu’mbezdin’ jan bawırı qansha tik bolsa, stok samallarısonshama qattı boladı. Bazı waqıtları Boranlar u’lkesi dep atalatın Adeli Jerinde ha’m Mirniy rayonı jaqınında stok samallar a’sirese qattı boladı. Litl Amerika stantsiyası a’tirapında bolsa, kerisinshe, stok samallar emes, tsiklonik samallar ko’birek boladı. Litl Amerika stantsiyasının’ arqasında alqanday tegis Ross shelf muzlıg’ı qublag’a arap dawam etedi. Stok samallarının’ ku’shi ha’m turaqlılıg’ı jıldın’ tu’rli ma’wsimlerinde tu’rlishe boladı. Jazda Antarktida jag’asında shitl hawa ha’ptelep dawam etiw mu’mkin. Qısta, polyar tu’ninde muzlıq qatlamı u’stindegi hawa qattı suwıydı, stok samalları bolsa jag’ada turaqlasıp baslaydı, jag’ısqa tsiklon jaqınlasıp kelgende, bul samallar a’ste-aqırın ku’sheyip, dawıl da’rejesine jetedi. Sonday waqıtlarda jıllı ten’ız hawası materik ishkerisine kiredi. 1957 jıl 24- iyulda Mirniy jaqınına tsiklon keldi, samaldın’ ku’shi dawıl da’rejesine jetti (40 m.sek) ha’m 10 sutka dawam etti. Ha’zirgi waqıtta hawa temperaturası ko’terildi. Mirniyda–27°S den–10°S ge, Vostok stantsiyasında bolsa –71°S den–45°S ge tu’sti. Avgust ortalarında jag’ısqa tsiklon jaqınlasıp keldi, sol waqıtta stok samalının’ ku’shi dawıl da’rejesine jetti. Biraq stok samalının’ o’zinde emes, ba’lki materik jag’asınan 200–300 km qubla ta’repte qattı bolıp , ha’rdayım esip turadı.
Antarktida ishki rayonlarının’ jıllıq ortasha temperaturası (–57°S ) muzlıq shetine qarag’anda 45°S pa’s. Materik ishinde JerdiMaterik ishinde Jerdin’ dunya suwıqlıq polyusı bar.70 m ko’teriliwde ha’m okeannan 28 km uzaqlasıwda temperatura orta esap penen 1°S pa’seyedi. Okeannan uzaqlasqan sayın ha’m ken’lik asqan sayın temperaturanın’ jıllıq amplitudaları ha’m u’lkenirek parq qıladı. Mirniy jaqınında polyar tu’ni anıqrag’ı joq, biraq Vostok stantsiyasında polyar tu’ni 114 sutka da6am etedi. Polyus tu’ninde hawa ju’da’ ha’m siyrek. Qar wstinde ku’shli temperatura invertsiyası ju’zege keledi. Ma’selen , 1957 jıl 9 mayda Vostok 1 stantsiyasında, Mirniydan 635 km aralıqta ku’shli inversiya ku’zetildi, temperatura qar ju’zinde –70°S bolsa 350 metr ba’lentlikte bolsa –37°S eken ligi anıqlandı. Qısta bul jerde hawa tınısh boladı. Temperatura inversiyasın samal xesh bir o’zgertpeydi. Banger oazisi Mirniy a’tirapındag’ınan jazda ıssıraq, qısta bolsa suwıqraq boladı.

Stantsiyalar atı	Ten’iz qa’ddinen ba’lentligi ( m esabında)	Qıs		Jaz
		Avgustta oratasha temperatura (°S esabında)	Absolyut minimum (°S esabında)	Dekabr yoki yanvardag’ı ortasha temperatura (°S esabında)	Absolyut minimum (°S esabında)
Vostok (oraylıq Antarktida)	3420	–71,8	–88,3	–33,4 (1–31,3)	–23
Amundsen-Skott (Qubla polyuste)	2765	–48,7	–74,5	–	–14,7
Mirniy	35	–19,1	–40,0	0,6	8,0
Voha (Antarktida sheti)	29	–20,1	–43,0	1,8–2,2	11,1

Antarktida derlik ha’r dayım qar jawadı, biraq Antarktika yarım atawında ha’tte Mirniy stantsiyası menen Litl Amerka stantsisında (78°S qubla ken’likte ) ara-arsında jawın jawg’anı ma’lim. Materiktin’ ishki rayonlarına kirip barg’an sayın jawın kemeyip baradı. Biraq jag’anın’ o’zine emes, muzlıq qatlamının’ tik jan bawırlaırna ko’birek jawın tu’sedi. Bul jan bawırlarda orgrafiya tsiklon jawınlarının’ payda bolıwın ku’sheytiredi. Antarktidadan 90 km keyindegi Drigalskiy atawında 1957 jıl aralıg’ında 800 mm den artıqraq (suwg’a aylanıp esaplang’anda) , jag’adag’ı Mirniyda 400 mm ( Ross shelf muzlıg’ının’ shetine bolsa tekke 300 mm ) jawın tu’sken bolsa, Mirniydan qubla ta’repte, muzlıq qalqanının’ jan bawırlarıea usı jılı 600 mm jawın tu’sti. Son’ınan, ishki rayonlarg’a kirip barg’an sayın jawın kemeyedi.J Pionerskaya stantsiyasında 150 mm ge deyin, Sovetskoe plaotosında 80–50 mm den kem jawın tu’sedi. Antarktidanın’ ha’mme territoriyasında da jawın kem – jılına orta esapta 200 mm ge shamalas.

Antarktidadag’ı qar tekke materik shetinde, a’sirese qarmtır jar taslarda qar jazda tez eriydi. Lekin qırg’aqtan bir neshe on kilometr uzaqlasıw menen ( ten’iz qa’ddinen 500–1000 m ko’terilgende ) qar eriwi derlik toqtap qaladı, sebebi xawa temperaturası biar jerje ha’m 0°S ge deyin ko’terilmeydi. Qardın’ parlanıwı u’lken a’hmiyetke iye. SHetki polosada jılına 200–250 mm ge deyin qar parlanadı, bul mug’dar jıllıq jawın mug’darınan 2 ma’rte kem esaplanadı. Antarktidanın’ oraylıq rayonlarında qar ju’da’ kem parlanadı.
Ju’da’ ko’p qardı shıg’ıs ha’m qubla samallar ushırıp keteldi. Nunutaklar u’stindegi qardı samal ushırıp ketkennen keyin ashılıp qaladı. Stok samalları qardın’ azg’ana bo’limin okeanlarg’a tu’sirip jiberedi. Qis aprelden sentyabrge deyin, jaz bolsa dekabrdan fevralg’a deyin dawam etedi. Qısta Sovetskoe platosında to’rt ay polyar tu’tni bolıp, samal kem esedi, suwıq 80°qa jetedi ha’m onnan asadı. Bazı-bazıda tsiklon jaqınlasıp hawa ısıydı (–40° S g’a deyin tu’sedi), ha’zirgi waqıtta Mirniy a’tirapında shtormlar toqtawsız dawam etip, dawılg’a aylanadı. Biraq suwıq ara-arasında 40° S g’a jetedi.
Jazda Sovetskoe platosında polyar ku’ni to’tr ay dawam etedi. Samal kem, hawa onsha bulıt bolmaydı. Qyash toqtawsız nur shashıp , hawanı ısıtadı, na’tiydede temperatura –70° S dan –30° qa tu’sedi. Qar bos bolg’annan ju’riw qıyın, sebebi qar samalda tıg’ızlanbaydı. Muzlıqlar qaplag’an jan bawırda stok samalları eleda eseberedi ha’m ha’tte kusheyedi. Mirniy a’tirapında ko’p waqıt quyash nurı sharaqlap turadı. Mirniyda ko’bnese samal espeydi. Hawa temperaturası 0° S a’tirapında bolıp muzlıq bareri qasında ko’plegen suwlar shırıldıp ag’adı. Biraq ha’r waqıt shıg’ıs ta’repten tsiklon bulıtları basıp keledi. Bir neshe ku’n aralıg’ında shıg’ıstan shtorm samalı esedi. Pa’ste dawıl ko’teriledi. Son’ınan ja’ne quyash shıg’ıp hawa suw sepkendey bolıp qaladı. Antarktida oazislerinin’ hawa-rayı a’sirese hayran qalarlıqdır. Oazislerdegi hawa temperaturası jan bawırdag’ı temperaturasınan bır neshe gradus jıllı boladı. Jar taslardın’ sho’l nurında qarayg’an ha’m aq duz perdesi menen qaplang’an ju’zi 30°C ge deyin qızıydı. Hawa bolsa 11°C ge deyin ha’m onnan artıq ısıydı. Isıg’an hawa joqarıg’a ko’teriledi. Suw parları puwları tu’ske jaqın quyıqlasıp, kishi-kishi top bulıtlardı payda etedi. Bazıda Qazansaylarda shor ha’m aqpaytın ko’ller ushıraydı. Biraq mayda topıraqqa suwıq izleri – suwıqta payda bolg’an jarıqlar, ko’p qırlı tas dag’ları menen ko’rinip turadı. Muzlag’an qatlam qalın’lıg’ı 100 m ge jetedi h8m onnan da asadı., biraq ko’ller astında jer mulamag’an boladı. Jar taslardın’ samal sıqalap ko’pg’ana tas keteklerdi payda qıladı. SHıg’ıs samallar mayda topıraqtı muz u’stine alıp shıg’adı, sonın’ ushın jar taslardan batıs ta’repte muzlar jıllı hawa ta’sirinde a’sirese ko’p eriydi. Olar muz 7stinde bir talay ko’gimtir qar ko’ller, say jılg’alar payda qıladı.