Lektsiya 22-tema: antarktida. Uliwma obzor. Antarktidanin’ glyatsiomorfologiyasi joba: Antarktida. Uliwma obzor

Muzlıqlar. Antarktida muzlıq qalqanları menen qaplang’an, olar bir-birine qosılıp ketken, biraq ko’rinisi, toyınıwı ha’m ha’reketine qarag’anda parqlanadı. SHıg’ıs Antarktidanın’ muzlıq qalqanı jerdin’ oylı-biyikliklerin bir qatar ta’kirarlaydı.
SHıg’ıs Antarktidadag’ı en’ u’lken qalqannın’ oraylıq bo’legi Sovetskaya stantsiyası menen Polyus Otnositelnoy Nedostupnosti ortasındag’ı tawlıq u’stinde, Qubla polyus a’tirapı ken’ pa’slikte jaylasqan. Ekinshiden Komsomolskaya stantsiyası menen Qubla polyus aralıg’ında muz tu’bi derlik gorizontal bolıp, ten’iz qa’ddi menen ten’. Batıs Antarktida muzları Sintinel ha’m «Ispolnitelnıy Komitet» dizbekleri u’stinde bir-birine jaqın muzılq qalqanların payda etedi.
Antarktida muzlıq qaplawının’ shetindegi ayrımı orınlarında kishkene, ko’rinisi ju’da’ tuwrı muzlıq gu’mbezleri bar. Mirniydan 90 km arqa ta’repindegi Drigalskiy atawı bug’an mısal bola aladı. Gu’mbezdin boyı 20 km, eni 13 km, muzdın’ qalın’lıg’ı 420 m, sonnan 120m ge jaqın ten’iz qa’ddinen pa’s. Ataw Morena u’stinde, ataw u’stinen qarag’anda sonın’day sopaq ko’rinisinde, ju’zinin’ elliptik profili bolsa muzdın’ biyma’lel jayılıp tu’skenliginen gu’walıq beredi.
Antarktida muzlıq qaplamının’ ayırım orınları materik shetine tegis tu’sedi. Biraq muzdın’ pa’s-ba’lent ju’zinde bolg’an orınlarda tarayg’an muz da’ryaları ju’zege jarıp shıg’adı. Bul muz da’ryaları muz qırg’aqlar ishinde ag’adı ha’m taw muzlıqların esletedi. Ko’p orınlarda materik muzdın’ shetinde pa’slew muz tegislikler - shelf muzlıqları payda bolg’an. Bul muzlıqlardın’ maydanı ju’da’ u’lken. Shelf muzlıqlarının’ ju’zleri ten’iz qaddinen sonshelli bir neshshe on metr ko’terilgen, muzdın’ qalın’lıg’ı bolsa 300-800 metrge jetedi. (Rosstın’ shelf muzlıg’ı). Bul muzlıqlarda firn anıq qabat-qabat bolıp turadı. Bul qatlamlar tik jarlıqlarda jaqsı ko’rinedi. Shelf muzlıqları yaki suwda ju’zip ju’redi, yamasa atawlarg’a tayanadı. Antarktida oazislerinin’ ju’zinde u’lken qar u’yinshiklerine uqsas biyiklikler bar. Haqıyqatlıg’ı sonda olar qıyalıqlardın’ samalg’a kersinshe kıyabanları aldına samal ushıoıp kelgen qar muzlıqları boladı.
Antarktida muzları qubla okean qırg’ag’ına jaqınlasıp keledi. V.I. Bardin ha’m V.I. SHilnikovtın’ esaplawlarına qarag’anda, materiktin’ muzlıq shetinin’ uzınlıg’ınan 46 protsenti materik jan bawırınan yaki qıyabanınan,45 protsenti shelf muzlıqlarınan, 9 protsenti muz da’ryalardın’ shetleri-qıyalıqlarınan payda bolg’an. Sonshelli ha’mme orında muz okeang’a ushıp tu’sip muz tawları-aysberglerdi payda etedi. Aysberglerdi u’sh tipke ajıratıw mu’mkin: a’jayıp korinistegi gletcher aysbergleri muz da’ryalardan payda boladı. Shelf aysbergleri ha’m gletcher aysbergleri ha’m okeannın’ sayız orınlarında toqtap qalıp, qar basıwı, muzı erip gu’mbez ko’rinisine eniwi ha’m sol gezde, gu’mbezge uqsas aysberglerge aylanıwı, son’ınan bolsa Drigalskiy atawına usag’an iuzlıq gu’mbezleri ha’m ju’zege keliwi mu’mkin.
Antarktidanın’ derlik pu’tkil muzı jawın shashınnan payda boladı ha’m qar muzı (yaki qayta kristallang’an muz) esaplanadı. Materiktin’ shetki polosasında muz eriydi, suw bolsa firn danaları arasındag’ı muzda ha’m muz jarıqlarında ja’ne muzlap, infiltratsion muzlardı payda etedi. Lekin olardın’ ko’lemi qar muzlarının’ ko’lemine qarag’anda ju’da’ kishkene bolıwı mu’mkin.
Muzlıq qatlamının’ shetki bo’leginde muz jılına 20-100m tezlik penen okean ta’repke jılısadı, muz da’ryaları bolsa jılına 200-700m tezlik penen ısırılıp baradı. Biraqta ju’zege jaqın qatlamg’a ma’wsimlik o’zgerisler ta’sir ete almaydı. Bul qatlamdag’ı muz temperaturası hawanın’ ortasha temperaturasınan onsha parq etpeydi. Vostok stantsiyası janında muz temperaturası 57⁰, Pionerskaya stantsiyasında 39 gradus ha’m Mirniyde ha’tte 9⁰. Antarktida muzı du’nyada en’ suwıq muz esaplanadı. Sonday bolıwı ha’m kerek a’lbette, o’ytkeni Antarktida ıqlımı en’ suwıq ıqlım. Ha’tte Grenlandiyada muzdın’ temperaturası 30⁰ pa’s emes, Sibirdin’ ba’rhama muzlap jatatug’ın gruntları 15⁰ suwıq emes.