Likopenin Gökkuşağı Alabalığı (Oncorhynchus mykiss, W.)' nda Oksidatif Stres ve Bazı Antioksidan Parametreler Üzerine Etkisinin Araştırılması

Likopenin Gökkuşağı Alabalığı (Oncorhynchus mykiss, W.)' nda Oksidatif Stres ve Bazı Antioksidan Parametreler Üzerine Etkisinin Araştırılması

Özet

Bu çalışmada; likopenin gökkuşağı alabalığı (O. mykiss)' da bazı biyokimyasal parametrelere olan etkisi incelendi. Araştırmada; ortalama ağırlığı 218.23 ± 16.10 g olan toplam 60 adet gökkuşağı alabalığı kullanıldı. Likopenin 5 mg ve 10 mg miktarları kg balık ağırlığına göre yemle karıştırıldı ve balıklara 21 gün süreyle verildi. Kontrol ve deneme grubu balıklarından 21. gün sonunda karaciğer, böbrek ve dalak örnekleri alındı. Bu organlarda lipid peroksidasyon (MDA) düzeyi, katalaz (CAT) aktivitesi, ve redükte glutatyon (GSH) seviyeleri tespit edildi. Deneme sonunda likopen uygulanan balıklarda MDA düzeyinin düştüğü, katalaz aktivitesi ile GSH düzeylerinin arttığı saptandı (p<0.05, p<0.01, p<0.001).

Anahtar Kelimeler: Likopen, oksidatif stres, katalaz, redükte glutatyon, antioksidan sistem.
The Effect of Lycopene on Oxidative Stress and Some Antioxidant Parameters in Rainbow trout (Oncorhynchus mykiss, W)
Abstract

In this study, effects of lycopene on some biochemical parameters of rainbow trout (O. mykiss) were examined. Total 60 raibow trout (averagely weighted 218.23 ± 16.10 g) were used in the present study. The amounts of 5 and 10 mg lycopene for per kg fish weight were mixed with food and given to fish. Liver, kidney and spleen samples were taken in day 21. from control and experimental group. Lipid peroxidation (MDA) level, catalase (CAT) activity and reduced glutation (GSH) level were analyzed in these organs. It was found that MDA level decreased, GSH level and CAT activity increased the end of the experiment (p<0.05, p<0.01, p<0.001).

Key Words: Lycopene, oxidative stress, catalase, reduced glutathione, antioxidant system.
1. Giriş (Introduction)

Likopen, karotenoid ailesinin antioksidan bir üyesidir [1]. Düz bir sıra halinde dizilmiş 11 konjuge ve 2 konjuge olmamış çift bağ içeren açık hidrokarbon zincirinden oluşmaktadır (Sekil 1). Moleküler formülü C₄₀H₅₆, molekül ağırlığı 536,85 daltondur [2, 3]. Likopenin yapısındaki çift bağların varlığından dolayı hem cis hem de trans izomeri formlarında olabilmektedir.

Şekil 1. Likopenin kimyasal yapısı

Likopen, bitkiler ve mikroorganizmalar tarafından fotosentez esnasında ışığı emmek ve fotosensitizasyona karsı korumak için sentezlenen doğal bir pigmenttir. Domates, guava, kuşburnu, karpuz, kayısı ve pembe greyfurt gibi birçok meyve ve sebzeye kırmızı rengini veren likopendir [2, 3, 4]. Bununla ilişkili olarak kırmızı sebze ve meyvelerde yoğun olarak bulunmaktadır. Örneğin; domates ve domates ürünleri (özellikle koyu kırmızı taze domates suyu) doğada en önemli likopen kaynaklarıdır [4, 5]. Konuyla ilgili olarak domates ve domates kaynaklı gıdaların besinlerdeki likopenin %85’inden daha fazlasını oluşturduğu bildirilmiştir [2].

Likopen, konjuge olmuş çift bağlarının yüksek miktarları nedeniyle, bütün karotenoidler arasında singlet oksijeni giderici ve peroksil radikali temizleyici etkileri bakımından en önemli antioksidanlardan biridir [6, 7]. Likopenin hidrojen peroksit (H₂O₂) ve nitrik oksit (NO) radikallerini inaktive ettiği bildirilmiştir [8]. Likopenin prostat, meme, servikal, ovariyal, karaciğer ve diğer organların çeşitli kanserlerini azalttığını ve bu etkisinin güçlü antioksidan özelliğinden kaynaklandığını bildirmişlerdir [9].

Likopenin gökkuşağı alabalığında oksidatif stres ve bazı antioksidan parametrelere etkisi üzerine literatür eksikliği bulunmaktadır. Bu nedenle bu çalışmada, oral yolla uygulanan likopenin farklı dozlarının bazı biyokimyasal parametrelere etkisinin ortaya konulması amaçlanmıştır.
2. Materyal ve Metot (Material and Methods)

2.1. Balık (Fish)

Çalışma, Fırat Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi Balık Hastalıkları Laboratuarında gerçekleştirildi. Araştırmada ortalama ağırlığı 218.23 ± 16.10 g olan yaklaşık 60 adet Gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss) kullanıldı. Balıklar yerel bir işletmeden temin edildi ve araştırmanın yürütüldüğü Fırat Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi’ne canlı olarak getirildi. Balıklar 80 x 75 x 90 cm ebatlarında 540 litrelik fiberglas tanklara stoklandı. Deneysel çalışmaya başlamadan önce balıklar hazırlanmış olan bu ortama 15 gün süreyle adapte edildi. Adaptasyon süresince balıklara günde iki kere alabildikleri kadar ticari alabalık yemi verildi.

2.2. Deneysel Plan ve Likopen Uygulaması (Experimental Design and Lycopene Administartion)

Balıkların adaptasyonu sırasında likopen günlük doz olarak kg balık ağırlığına 5 mg ve 10 mg olacak şekilde tartıldı ve mısır yağında çözüldü. Daha sonra likopen ve mısır yağı özel bir firmadan alınarak toz haline getirilen yemle homojen olarak karıştırıldı. Kontrol ve deneme rasyonları aşağıda belirtilen 4 farklı gruba 21 gün boyunca balıkların vücut ağırlıklarının % 2’si oranında uygulandı.

Grup 1: Kontrol grubu (Normal yem verilen grup),

Grup 2: Mısır yağı karıştırılmış yemle beslenen grup,

Grup 3: 5 mg likopen/kg balık oranında yemle beslenen grup,

Grup 4: 10 mg likopen/kg balık oranında yemle beslenen grup.

Kontrol ve deneme grubu balıkları 7, 14 ve 21. gün sonunda bir anestezik madde (Benzocain, 50 ppm) ile bayıltılarak karaciğer, böbrek ve dalak örnekleri alındı. Bu doku örneklerinde lipid peroksidasyon (MDA), katalaz aktivitesi ile redükte glutatyon düzeyleri tespit edildi.
2.3. Doku Örneklerinin Hazırlanması ve Biyokimyasal Analizler (Sample Collection and Biochemical Assays)

Alınan doku örneklerinden homojenatların hazırlanması için örnekler 0,5 gram tartıldı. İki süzgeç kağıdı arasında suyu alındıktan sonra % 1.15’lik KCl içinde 1:10 oranında sulandırılarak homojenize edildi. Elde edilen homojenatlar 50 ml’lik propilen tüplerde soğutmalı santrifüjde 3200 rpm’de +4 ⁰C’ de 10 dakika santrifüj edildikten sonra süpernatantlar alındı.

Üç veya daha fazla çift bağ ihtiva eden yağ asitlerinin peroksidasyonunda tiobarbitürik asit (TBA) ile ölçülebilen MDA meydana gelmektedir. Yağ asidi peroksidasyonunun son ürünü olan MDA, TBA ile reaksiyona girerek pembe renkli bir kompleks oluşturur. Oluşan bu pembe renk 532 nm’de okunur. Buna göre, doku örneklerinde malondialdehid (MDA) düzeylerinde meydana gelen değişimler Placer ve diğ. [10]’dan modifiye edilen yönteme göre spektrofotometrik olarak ölçüldü.

Kan ve dokulardaki katalaz aktivitesi Aebi [11]’ e göre tayin edildi. Bunun için kan ve doku örneklerinden 2 ml alındı ve üzerine 1 ml hidrojen peroksit solüsyonu ilave edilerek 240 nm’ de 0. ve 30. saniyedeki absorbans farkı ölçüldü. Protein tayini ise Lowry [12]’ nin bildirdiği metoda göre yapıldı.

GSH tayini Elman [13] tarafından bildirilen metotla yapıldı. 5,5’-Ditiyo-bis (2-Nitrobenzoik Asit) (DTNB), nikotinamid adenin dinükleotid fosfat (NADPH) ve glutatyon redüktaz varlığında enzimatik döngü prosedürü ile ölçülmektedir. GSH DTNB tarafından okside edilirken, ortamda bulunan okside glutayon ve diğer çözünür tiyol bileşikleri ile GSH’ın oluşturduğu disülfid bağlanmaları glutatyon redüktaz enzimi varlığında NADPH’ın indirgenmesi ile GSH’a dönüştürülmektedir. Meydana gelen sarı renkli 2-nitro-5-tiyobenzoik asitin miktarı 412 nm’de ölçülmektedir. Doku örnekleri çöktürücü solüsyonla (metafosforik asit, etilendiamintetraasetik asit (EDTA), sodyum klorür (NaCl)) çöktürüldü ve 3000 rpm’ de 20 dakika santrifüj edildi. Süpernatantlar alınarak üzerine Elman ayıracı ve disodyum hidrojen fosfat (Na₂HPO₄) ilave edilerek 412 nm’de köre karşı okundu.

2.7. İstatistiksel Analiz (Statistical Analysis)

Denemede elde edilen sonuçların istatistiksel analizleri SPSS 10 istatistik programı kullanılarak gerçekleştirildi. Kontrol ve deneme grubu balıkların bazı biyokimyasal parametrelerinde zaman bağlı olarak meydana gelen değişimler tek yönlü varyans analizi (ONEWAY – ANOVA) ile test edildi.

3. Bulgular (Results)

Çalışmaya başlamadan önce 2 hafta için gözlem altında tutulan balıklarda herhangi bir ölüm gözlenmedi. Balıklarda adaptasyon süresi boyunca herhangi bir stres oluşumu ve yem alımlarında herhangi bir problem yaşanmadı. Çalışma sırasında su sıcaklığı 15 ile 17 ^oC, pH 7,0 ile 7,2 ve oksijen düzeyi ise 8,32 ile 9,11 mg/L arasında ölçüldü. Araştırma boyunca sıcaklık, oksijen düzeyi ve pH’da önemli değişiklikler görülmedi.

Kontrol grubu balıkları ile mısır yağı ve farklı dozlarda likopen içeren yemlerin oral yolla verildiği balıkların dokularındaki MDA düzeylerinde Tablo 1' de gösterilen değişimler tespit edildi. Buna göre incelenen bütün dokularda mısır yağı verilen gruptaki balıkların MDA düzeylerinde kontrol grubuna kıyasla önemli bir değişimin olmadığı fakat 5 ve 10 mg/kg balık oranında likopen verilen balıklarda bu düzeyin 7., 14. ve 21. günlerde önemli oranda düştüğü (p<0.05, p<0.01, p<0.001) belirlendi.

Mısır yağı ile farklı dozlarda likopenin yemle verildiği deneme grubu balıklarının kontrol grubu balıklarına göre karaciğer, böbrek ve dalağındaki CAT aktivitelerinde meydana gelen değişimler Tablo 2' de görülmektedir. Mısır yağı uygulanan balıkların dokularındaki CAT aktivitesi incelendiğinde istatistiksel anlamda önemli bir farklılığın oluşmadığı (p>0.05, p>0.01, p>0.001) tespit edildi. Likopenin 5 mg/kg balık dozunun uygulandığı balıkların böbreğinde CAT aktivitesi kontrol grubuna göre istatistiksel olarak düşerken (p<0.05) likopen uygulanan diğer balıkların karaciğer, böbrek ve dalağındaki CAT aktivitesi incelendiğinde ise her üç dokuda da kontrol ve mısır yağı uygulanan gruba kıyasla önemli oranda arttığı (p<0.05, p<0.01, p<0.001) saptandı.

Kontrol grubu balıkları ile mısır yağı ve farklı dozlarda likopen içeren yemlerin oral yolla verildiği balıkların dokularındaki GSH düzeylerinde Tablo 3' de gösterilen değişimler tespit edildi. Kontrol grubu ile mısır yağı ve farklı dozlarda likopen içeren yemlerle beslenen balıkların dokularındaki GSH düzeyleri karşılaştırıldığında sadece 10 mg/kg balık dozunun uygulandığı balıkların karaciğer, böbrek ve dalak GSH düzeyleri deneme sonunda istatistiksel olarak kontrol grubundan farklı bulundu (p<0.05). 5 mg/kg balık dozunun verildiği grubun doku GSH düzeylerinin de kontrol grubuna göre arttığı fakat bu artışın istatistiksel olarak önemli olmadığı belirlendi (p>0.05, p>0.01, p>0.001).
Tablo 1. Kontrol ve deneme balıklarının dokularındaki MDA düzeyleri (nmol/g protein).

Table 1. MDA levels tissues of control and experimental fish (nmol/g tissue)

		Günler
Dokular	Gruplar	7	14	21
Karaciğer	1	51.14 ± 9.28	54.09 ± 10.34	52.26 ± 9.84
	2	52.50 ± 11.61	51.93 ± 12.08	53.88 ± 8.90
	3	46.62 ± 13.07^b*	47.18 ± 11.24^a*	41.29 ± 12.53^a**, b**
	4	45.71 ± 9.81^a*, b*	40.81 ± 14.09^a***, b**, c*	42.47 ± 12.16^a**, b**
Böbrek	1	73. 15 ± 14.09	70.26 ± 12.11	71.52 ± 17.04
	2	76. 03 ± 11.46	74.31 ± 13.70	73.30 ± 12.51
	3	67.08 ± 9.86^a*, b**	63.53 ± 12.41^a*, b**	61.21 ± 10.28^a**, b***
	4	64.27 ± 13.04^a**, b***	62.18 ± 9.72^a**, b***	60.42 ± 11.40^a**, b***
Dalak	1	60.72 ± 13.10	62.81 ± 10.29	63.04 ± 9.26
	2	58.24 ± 11.06	60.43 ± 12.08	59.10 ± 12.41
	3	55.64 ± 10.42^a*	57.16 ± 10.22^a*	52.30 ± 11.60^a**, b*
	4	57.36 ± 14.09	54.55 ± 13.21^a**, b*	51.89 ± 14.35^a***, b*

a: kontrol grubu, b: mısır yağı verilen grup, c: 5 mg/kg balık oranında likopen uygulanan grup, d: 10 mg/kg balık oranında likopen uygulanan grup, *p<0.05, **p<0.01, ***p<0.001. ± Standart hata
Tablo 2. Kontrol ve deneme balıklarının dokularındaki CAT aktiviteleri (k/g protein).

Table 2. CAT activities tissues of control and experimental fish (k/g protein)

		Günler
Dokular	Gruplar	7	14	21
Karaciğer	1	181.48 ± 16.10	178.61 ± 12.84	183.56 ± 14.09
	2	179.53 ± 17.21	181.14 ± 14.05	180.38 ± 12.21
	3	191.63 ± 15.32^a*	188.62 ± 19.24^a*	194.53 ± 14.49^a*
	4	186.42 ± 16.12	192.90 ± 13.61^a*, b*	198.67 ± 12.73^a**, b**
Böbrek	1	61.83 ± 9.43	64.11 ± 10.24	63.28 ± 8.92
	2	59.61 ± 11.86	60.09 ± 12.31	62.45 ± 9.88
	3	55.46 ± 9.44^a*	58.61 ± 7.15^a*	56.92 ± 8.53^a*
	4	64.53 ± 9.36^c**	62.79 ± 8.47	66.41 ± 9.16^c**
Dalak	1	32.81 ± 4.38	30.26 ± 5.16	33.49 ± 4.25
	2	33.51 ± 5.42	33.06 ± 7.11	32.18 ± 6.39
	3	36.48 ± 4.44	38.30 ± 5.62^a**, b*	37.59 ± 6.11^b*
	4	35.29 ± 5.06	42.37 ± 6.40^a***, b**, c*	39.95 ± 5.63^a*, b*

a: kontrol grubu, b: mısır yağı verilen grup, c: 5 mg/kg balık oranında likopen uygulanan grup, d: 10 mg/kg balık oranında likopen uygulanan grup, *p<0.05, **p<0.01, ***p<0.001. ± Standart hata

Tablo 3. Kontrol ve deneme balıklarının dokularındaki GSH düzeyleri (µmol/g protein).

Table 3. GSH levels tissues of control and experimental fish (µmol/g protein)

		Günler
Dokular	Gruplar	7	14	21
Karaciğer	1	4.88 ± 0.75	4.72 ± 0.69	4.79 ± 0.61
	2	4.76 ± 0.63	4.79 ± 0.74	4.70 ± 0.67
	3	4.98 ± 0.87	4.96 ± 0.66	5.02 ± 0.73
	4	5.09 ± 0.58	5.05 ± 0.69	5.36 ± 0.69^a*
Böbrek	1	4.32 ± 0.51	4.35 ± 0.46	4.31 ± 0.39
	2	4.34 ± 0.62	4.31 ± 0.53	4.33 ± 0.40
	3	4.28 ± 0.33	4.30 ± 0.47	4.57 ± 0.71
	4	4.36 ± 0.58	4.26 ± 0.65	4.89 ± 0.55^a*
Dalak	1	3.59 ± 0.29	3.56 ± 0.37	3.57 ± 0.44
	2	3.55 ± 0.41	3.58 ± 0.50	3.64 ± 0.43
	3	3.67 ± 0.38	3.64 ± 0.59	3.76 ± 0.46
	4	3.62 ± 0.43	3.69 ± 0.63	4.03 ± 0.51^a*

a: kontrol grubu, b: mısır yağı verilen grup, c: 5 mg/kg balık oranında likopen uygulanan grup, d: 10 mg/kg balık oranında likopen uygulanan grup, *p<0.05, **p<0.01, ***p<0.001. ± Standart hata
4. Tartışma ve Sonuç(Discussion and Conclusion)

Oksidatif stres, oksidan ve antioksidan denge arasındaki değişiklikler sonucunda meydana gelmekte ve reaktif oksijen türleri lehindeki artışlar oksidatif hasar olarak görülebilmektedir [14, 15]. Serbest radikaller yüksek aktivitelerinden dolayı hücre zarında bulunan doymamış yağ asitleri ile etkileşerek lipit peroksidasyonunu başlatabilmektedir. Oluşan lipit peroksitler kolaylıkla yıkımlanarak basta MDA olmak üzere birçok sekonder ürünler meydana getirebilmektedir [16]. Bu ürünlerin çok çabuk bir şekilde ortamda farklı ürünlere dönüşmesi ve saptanmalarının zorluğu nedeniyle, bu çalışmada lipit peroksidasyonunun göstergesi olarak tiyübarbitürik asit (TBA) ile MDA arasında oluşan tiyübarbitürik asit reaktif sübstanslarının (TBARs) düzeyleri analiz edilmeye çalışılmıştır.

Oksidatif strese karşı çok sayıda antioksidanın koruyucu etkiler gösterebileceği birçok araştırıcı tarafından ortaya konulmuştur [17-20]. Karotenoidler içerisinde en güçlü antioksidan maddenin likopen olduğu ileri sürülmektedir [21, 22]. Özellikle ¹O₂, H₂O₂, NO, sülfonil, peroksil ve diğer serbest radikallere karsı güçlü antioksidan etki gösterdiği belirlenmiştir [8, 23, 24]. Rao ve Shen [25] tarafından düşük dozda domates sosu ve likopen kapsülü kullanılarak yapılan bir çalışmada, serum likopen seviyelerinin artması ile lipit ve protein oksidasyonunun önemli derecede azaldığı bildirilmiştir. Yapılan bazı çalışmalarda, likopenin sisplatin, gentamisin ve adriyamisin gibi nefrotoksik maddelerle oluşturulan böbrek hasarlarının likopen tedavisiyle ciddi şekilde önlenebildiği gösterilmiştir [26-28]. Bu araştırmada da alabalık rasyonlarına ilave edilen likopenin oksidatif stresin bir göstergesi olan MDA düzeyini azalttığı görülmektedir. Bu sonuç araştırıcıların bulgularıyla paraleldir.

CAT çeşitli hastalıklar ve beslenme bozuklukları gibi pek çok patlojik şartlarla ilgili olarak ortaya çıkan oksidatif strese karşı savunmada antioksidan sistemin öncelikli bir komponentidir. CAT (H₂O₂:H₂O₂ oksidoredüktaz, EC 1.11.1.6) yapısında 4 tane hem grubu bulunan bir hemoproteindir. Görevi H₂O₂’i oksijen ve suya parçalamaktır. GSH, serbest radikaller ve peroksitlerle reaksiyona girerek hücreleri oksidatif hasara karşı koruyan, endojen ve enzimatik olmayan, çok önemli tripeptit karakterinde bir antioksidandır. Ayrıca protein yapısındaki sülfhidril gruplarını indirgenmis halde tutarak pek çok proteinin ve enzimin inaktivasyonunu engellemektedir [29-31].

Breinholt ve diğ. [32], ratlarda antioksidan ve ilaç metabolize eden enzimler üzerine likopenin etkilerini araştırdıkları bir çalışmasında, likopenin karaciğerde CAT aktivitesi üzerine herhangi bir etkisinin olmadığını bildirmişlerdir. Ateşşahin ve diğ. [33] tarafından yapılan başka bir çalışmada, siklosporin uygulamasıyla böbrekte CAT aktivitesinin önemli oranda azaldığı; bununla birlikte likopen uygulamasının bu enzimin aktivitelerini normale yaklaştırdığını göstermişlerdir. Yılmaz ve diğ., [28] tarafından ratlarda yapılan bir araştırmada oksidatif strese karşı likopenin dokularda CAT aktivitelerini normal düzeylere çektiğini ifade etmişlerdir. Yine Gupta ve diğ. [34], likopen ile oksidatif stresin önlendiğini azalan GSH düzeylerinin likopen uygulamasıyla normale geldiğini göstermişlerdir. Ateşşahin ve diğ. [26] tarafından yapılan baska bir çalısmada, sisplatin ve gentamisin tarafından olusturulan oksidatif strese bağlı olarak böbreklerde azalmış olan GSH seviyelerinin likopen uygulanmasıyla normal seviyelere yükseldiği bildirilmiştir. Likopenin farklı dozlarının uygulandığı bu araştırmadan elde edilen sonuçlara göre CAT ve GSH düzeylerindeki artış araştırmacıların farklı canlı türleri üzerine yaptıkları çalışmaların bulgularıyla benzerdir.

Sonuç olarak; güçlü bir antioksidan olan likopenin dokularda MDA düzeyini düşürdüğü, CAT ve GSH seviyelerini yükselttiği görülmektedir. Bu olumlu etkilerin hepsi bir bütün olarak değerlendirildiğinde; oksidatif strese karşı, likopenin antioksidan olarak kullanılabileceği ve bu bulguların yapılacak yeni çalışmalarla desteklenmesi gerektiği kanaatine varılmıştır.

Kaynaklar (References)

1.Rao, A.V., Rao, L.G. (2007). Carotenoids and human health. Pharmaceutical Research, 55, 207-216.

2.Rao, A.V., Agarwal, S. (1999). Role of lycopene as antioxidant carotenoid in the prevention of chronic diseases: A review. Nutrition Research, 19 (2), 305-323.

3.Shi, J., Mazza G, Maguer M. (2002). Lycopene from tomatoes. Functional Foods: Biochemical and Processing Aspects, 2, 136-152.

4.Shixian, Q., Dai, Y., Kakuda, Y., Shi, J., Mittal, G., Yeung, D., Jiang, Y. (2005). Synergistic antioxidative effects of lycopene with other bioactive compounds. Food Reviews International, 21 (3), 295-311.

5.Omoni, A.O., Aluko, R.E. (2005). The anticarcinogenic and anti-atherogenic effects of lycopene: a review. Trends in Food Science & Technology, 16, 344-350.

6.Dimascio, P., Kaiser, S., Sies, H. (1989). Lycopene as the most effective biological carotenoid singlet oxygen quencher. Archives of Biochemistry and Biophysics, 274, 532-538.

7.Yılmaz, E. (2002). Domates tüketimi, likopen ve saglıgımız. Dünya Gıda, 2, 66-71.

8.Bohm, F., Tinkler, J.H., Truscott, T.G. (1995). Carotenoids protect against cell membrane damage by nitrogen dioxide radical. Nature Medicine, 1, 98-99.

9.Rao, A.V., Ali, A. (2007). Biologically active phytochemicals in human health: Lycopene. International Journal of Food Properties, 10 (2), 279-288.

10.Placer, Z.A., Cushman, L. and Johnson, B.C. (1966). Estimation of products of lipid peroxidation (Malonyl dialdehyde) in biological fluids, Analytical Biochemistry, 16, 359-364.

11.Aebi, H. (1984). Catalase. In vitro. Methods in Enzymology, 105, 121-126.

12.Lowry, O.H., Rosenberough, N.J., Farr, A.L., Randal, R.J. (1951). Protein measurement with folinphenol reagent. Journal of Biochemistry, 193, 265–275.

13.Elman, G.L. (1959). Tissue sulphydryl groups, Archives of Biochemistry and Biophysics, 82, 70-77.

14.Alsharif, N.Z., Hassoun, E.A. (2004). Protective effects of Vitamin A and Vitamin E succinate against 2,3,7,8-Tetrachlorodibenzo-p-dioxin (TCDD)-Induced bodywasting, hepatomegaly, thymic atrophy, production of reactive oxygen species and DNA damage in C57BL/6J mice. Basic & Clinical Pharmacology & Toxicology, 95, 131-138.

15.Bandyopadhyay, U., Das, D., Banerjee, R.K. (1999). Reactive oxygen species: oxidative damage and pathogenesis. Current Science, 77 (5), 658-666.

16.Ohkawa, H., Ohishi, N., Yagi, K. (1979). Assay for lipid peroxides in animal tissues by thiobarbituric acid reaction. Analytical Biochemistry, 95, 351-358.

17.Davies, K.J.A. (1995). Oxidative stress: The paradox of aerobic life. Free Radicals and Oxidative Stress: Environment, Drugs, and Food Additives, (Ed) Rice-Evans, C., Halliwell, B., Lunt,G.G. Portaland Press, London, 7-18.

18.Dimascio, P., Murphy, M.E, Sies, H. (1991). Antioxidant defense systems: The role of carotenoids, tocopherols and thiols. American Journal of Clinical Nutrition 53, 194-200.

19.Halliwell, B., Gutteridge, J.M.C., Cross, C.E. (1992). Free radicals, antioxidants and human disease: Where are we now?. Journal of Laboratory and Clinical Medicine 119, 598-620.

20.Hassoun, E.A., Li, F., Abushaban, A., Stohs, S.J. (2001). Production of superoxide anion, lipit peroxidation and DNA damage in the hepatic and brain tissues of rats after subchronic exposure to mixtures of TCDD and its congeners. Journal of Applied Toxicology, 21, 211-219.

21.Tapiero, H., Townsend, D.M., Tew, K.D. (2004). The role of carotenoids in the prevention of human pathologies. Biomedicine & Pharmacotherapy, 58 (2), 100-110.

22.Velmurugan, B., Santhiya, S.T., Nagini, S. (2004). Protective effect of sallylcysteine and lycopene in combination against N-Methyl-N’-Nitro-N-Nitrosoguanidine-Induced genotoxicity. Polish Journal of Pharmacology, 56, 241-245.

23.Stahl, W., Sies, H. (2003). Antioxidant activity of carotenoids. Moleculer Aspects of Medicine 24 (6), 345-351.

24.Tinkler, J.H., Bohm, F., Schalch, W., Truscott, T.G. (1994). Dietary carotenoids protect human cells from damage. Journal of Photochemistry And Photobiology, 26, 283-285.

25.Rao, A.V., Shen, H.L. (2002). Effect of low dose lycopene intake on lycopene bioavailability and oxidative stress. Nutrition Research, 22, 1125-1131.

26.Ateşşahin, A., Yılmaz, S., Karahan, İ., Çeribaşı, A.O., Karaoğlu, A. (2005). Effects of lycopene against cisplatin-induced nephrotoxicity and oxidative stress in rats. Toxicology, 212, 116-123.

27.Karahan, İ., Ateşşahin, A., Yılmaz, S., Çeribası, A.O., Sakin, F. (2005). Protective effect of lycopene on gentamicin-induced oxidative stress and nephrotoxicity in rats. Toxicology, 215, 198-204.

28.Yılmaz, S., Atessahin, A,, Sahna, E., Karahan, İ., Özer, S. (2006). Protective effect of lycopene on adriamycin-induced cardiotoxicity and nephrotoxicity. Toxicology, 218, 164-171.

29.Benzer, F. (2001) Fasciola Hepatica ile Enfekte Koyunların Kan ve Karaciğer Dokularında Arginaz, Nitrik Oksit, Bazı Antioksidant Enzimler ve Lipid Peroksidasyon Düzeyleri ile Karaciğer Arginaz Enziminin Biyokimyasal Özellikleri. Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Biyokimya Anabilim Dalı, 110s.

30.Piner, P. (2005) Fenthion içeren ortamda BSO ve NAC'nin Oreochromis niloticus'da beyin dokusunda glutatyon metabolizması, lipid peroksidasyonu ve asetilkolinesteraz aktivitesine etkileri. Yüksek Lisans Tezi, Biyoloji Anabilim Dalı, Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, 112s.

31.Yonar, 2008. Doktora tezi. Yersınıa Ruckerı ile Enfekte Edilen Gökkuşağı Alabalığı (Oncorhynchus Mykıss)’nın Tedavisinde Propolisin Kullanılması. Fırat Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. Doktora Tezi Su Ürünleri Yetiştiriciliği Anabilim Dalı ELAZIĞ, 2008, 187s.

32.Breinholt, V., Lauridsen, S.T., Daneshvar, B., Jakobsen, J. (2000). Dose-response effects of lycopene on selected drug-metabolizing and antioxidant enzymes in the rat. Cancer Letters, 154, 201-210.

33.Ateşşahin, A., Çeribası, A.O., Yılmaz, S. (2007). Lycopene, a carotenoid, attenuates cyclosporine-induced renal dysfunction and oxidative stress in rats. Basic & Clinical Pharmacology & Toxicology, 100, 372-376.

34.Gupta, S.K., Trivedi, D., Srivastava, S., Joshi, S., Halder, N., Verma, S.D. (2003). Lycopene attenuates oxidative stress induced experimental cataract development: An in vitro and in vivo study. Nutrition, 19, 794-799.