Lim vazirligi samarqand davlat universiteti b. Sh. Safarov, I. I. Ayubov
Yüklə 8,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
)
, (10) bu yerda - parametr «bozorning to‘yinishi» bo‘lib, ishlab chiqarilayotgan turmahsulotga bo‘lgan talab pasayishining “jadalligi” bilan izohlanuvchi xususiyati. Shuning uchun ham raqobatli bozor sharoitlarida investitsiya dinamikasi tenglamasi nochiziqli tenglamalar orqali ifodalanadi. Investitsiya loyihasida jamg‘arish funksiyasining qiymati x(t) bozorning to‘yinish sharoitida birinchi tartibli nochiziqli differensial tenglama bilan ifodalanadi: (11) Tenglamadan ko‘rinib turibdiki, parametr samarali boshqaruvchi parametr hisoblanadi. qiymat tizimning kritik holatiga mos keladi, chunki kichik bo‘lishi yoki nol qiymatga ega bo‘liish mumkin. 0 qiymat tizimning kritik darajadan past holatda ekanligini, 0 qiymat esa yuqoriligini anglatadi. Aytaylik, boshlang‘ich vaqt momentida t = 0 xarajatlar daromaddan ortiqcha bo‘lgan, demak, aksincha t = 0 momentda teskari vaziyat yuzaga kelgan bo‘lar edi, shu boisdan ham 0. (12) Kapitalning o‘sish prognozini o‘rganish maqsadida dastlab x ningS o‘zgaruvchan jarayonlarini holatlarda yakuniy vaqt momentida . parametr o‘zgarishi orqali kuzatish mumkin. Dastlab soliqqa tortish amaliyoti ko‘zda tutilmagan holda va t = 0 vaqt momentida x = boshlang‘ich kapital kiritilgan shart ko‘rib chiqiladi. Boshlang‘ich kapitalning nol qiymatida jamg‘arish funksiyasi t vaqt davomida nolga teng qiymatni qabul qiladi (11) tenglama o‘zgarmas yechimga ega bo‘ladi: (13) Iqtisodiy nuqtai nazardan mazkur loyihada kapitalning chegaraviy qiymatini o‘zida aks ettiradi. Shu tarzda bozorning to‘yinish parametri quyidagi tenglik orqali ifodalanadi: (14) Jamg‘arish funksiyasining investitsion loyihaning dastlabki kapitaliga bog‘liqligini ko‘rib chiqamiz. Bu yerda gap investitsion 355 loyihasida aynan bir investor muayyan miqdordagi dastlabki kapitalni kiritishi yoki turli investorlar aynan bir loyihaga o‘zaro mustaqil holda kapital kiritishi haqida ketadi. Ushbu jarayonning yechimga ega bo‘lgan o‘zgarmas funksiyasi va qiymatlari sonli usullardan foydalanilgan holda (11) tenglamаga bog‘liq holda turlicha ko‘rinishga ega bo‘lishi mumkin. Bundan kelib chiqqan holda xulosa qilishimiz mumkinki, boshlang‘ich kapital hajmining chegaraviy qiymatdan katta bo‘lishi kelgusida ushbu loyihaning qo‘shimcha foyda olib kelishiga olib kelmaydi, faqatgina o‘zini oqlamaydigan xarajatlardan iborat bo‘ladi. Dastlabki kapitalning kam miqdorlarida ( ning istalgan qiymatida yetarlicha uzoq muddat davomida foyda olish mumkin, aksincha, dastlabki kapitalning katta miqdorlarida ( o‘zini oqlamaydigan xarajatlar hisobiga nisbatan qisqa muddat foyda olish mumkin bo‘ladi. (11) tenglamaning o‘zgarmas yechimining barqarorligini tenglamaning o‘ng qismini yechish orqali hisoblab chiqish mumkin. Tadqiqot ishida (11) tenglamaning yechimi (mazkur investitsiya loyihasida kapitalning chegaraviy qiymati) barqaror ekanligi ko‘rsatib berilgan. Yuqorida ko‘rib chiqilgan nochiziqli model boshqaruvchi parametr bozorning to‘yinish parametri ning soliqqa tortish amaliyoti ko‘zda tutilmagan hollarda investitsion jadallik dinamika- sini xolis ifodalash imkonini beradi. Mazkur modelga soliq chegir- malarini kiritish orqali soliq stavkasining investitsion loyihaning jamg‘arish funksiyasiga ta’sirini ifodalash imkonini beradi. Doimiy soliqlar sharoitida vaqt birligi ichida xarajat omilla- rining doimiy soliq ko‘rsatkichiga ta’siri hisobga olinadi. Chunki, muayyan vaqt oralig‘ida daromadlar va xarajat omillarining o‘sishi o‘rtasidagi tafovut orqali ifodalanadi. Doimiy soliqlar ushbu investitsiya loyihasida kapitalning chegaraviy qiymati – ning chiziqli qonuniyat bo‘yicha kamayishi- ga olib keladi va belgilangan muddat – vaqt momentida giperbola funksiyasi orqali ifodalanadi. Shu tarzda investitsiyaning jamg‘arish funksiyasi o‘sishi soliq stavkalari ortishi bilan keskin oshadi. 356 Shunday qilib, doimiy soliqlar investitsiyalarning jamg‘arish funksiyasi o‘sish sur’atini pasaytiradi va mazkur loyihada kapitalning chegaraviy qiymatini nolga teng bo‘lishiga olib keladi. Investitsiya loyihasida kapitalning chegaraviy qiymati soliq stavkasi ortishi bilan chiziqli kamayadi, bo‘lganda nolga teng bo‘ladi. Iqtisodiy o‘sish dinamikasini o‘rganishga qaratilgan aksariyat ilmiy ishlarda asosiy e’tibor o‘zgaruvchan jarayonlarni tadqiq qilishda tizimlarning o‘zgarmas holatda deb faraz qilishdir («optimistik prognozlar»). Biroq iqtisodiy loyihalar jamg‘arish funksiyasining haddan ortiq soliq yuki ta’sirida pasayishini tadqiq qilish ham alohida ahamiyatga ega. Mazkur vaziyatda investitsiyaning jamg‘arish funksiyasi dinamikasini tadqiq qilish asnosida ayrim loyihalarda para- metrning va holatlarda o‘zgarishi bilan soliqqa tortishning keskin ortishi kuzatiladi. Sonli hisoblash usullari o‘tkazilganda va boshqaruvchi parametrlarning grafigi bozorning to‘yinish koeffitsiyenti quyidagicha bo‘ladi . (15) Uzluksiz moliyaviy oqimlar tushumi sharoitida jamg‘arish funksiyasi vaqt o‘tishi bilan jarayon boshida keskin o‘sish, keyin esa pasayishi kuzatiladi, oxir-oqibat o‘zining o‘zgarmas qiymatiga asimptotik yaqinlashadi. Iqtisodiy nuqtai nazardan bu qiymat mazkur investitsiya loyihasida kapitalning chegaraviy qiymatiga mos keladi. Aksincha uzluksiz moliyaviy oqimlar tushumi mavjud bo‘lmagan vaziyatlarda doimiy soliqlar orqali vaqt birligi ichida xarajatlarning ortishi kuzatiladi, natijada vaqt birligi ichida daromadlar va xarajatlar omillari o‘sishi o‘rtasidagi tafovut teng bo‘ladi va tenglamaning dinamikasi saqlanib qoladi (11). Bozor muhiti soliq tizimini takomillashtirishning yangi yon- dashuvlarini talab etadi. Soliqlar orqali ta’sir qilish boshqaruvning iqtisodiy usullaridan biri sifatida davlat manfaatlari va turfirma- larning tijorat manfaatlarini uyg‘unlashtirishga xizmat qiladi. Milliy iqtisodiyotni tahlil qilishni soddalashtirish maqsadida uni ikki sektorga bo‘lish mumkin: ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar. 357 Ishlab chiqaruvchilar – bu korxonalar, turli turfirmalar, tashkilot va muassasalar, fermer xo‘jaliklari va shu kabilarni o‘z ichiga olib, tovar va xizmatlar yaratuvchi barcha iqtisodiy obyektlardir. Ishlab chiqaruvchilar o‘z faoliyatida ishlab chiqarish, faraz qilganimizdek, iste’molchilarga tegishli bo‘lgan turli resurslardan foydalanadilar. Ushbu resurslardan foydalanganlik uchun esa iste’molchilar uchun ma’lum to‘lovlar amalga oshiriladi. Bu kabi to‘lovlarning yig‘indisi yaxlit holda milliy daromadni tashkil qiladi. Soliqlar zamonaviy davlatchilikning amal qilishining asosi hisoblanadi, shuning uchun iqtisodiyotni tartibga solishda soliqqa tortish oqibatlarini puxta tahlil qilish va prognozlash maqsadga muvofiq. Bunday prognozlash amaliyoti uchun soliqlar orqali tartibga solishning samaradorligini baholash mezonlari va vositalarini aniqlab olish talab qilinadi. Aksariyat investitsion zonalar uchun turli soliq imtiyozlari taklif qilinadiki, O‘zbekistonning istalgan hududida mahalliy imtiyozlarni ko‘zda tutadi. Xorijiy investorlar 100% xorijiy investitsiya asosida tashkil qilingan korxonalar va qo‘shma korxonalar qaerda joylashishidan qat’iy nazar ikki yil mobaynida foyda solig‘idan ozod qilinadi. Bunda dastlabki bir yilda to‘laligicha, keyingi ikki yilda esa 50% imtiyozga ega bo‘ladi. Turli shakldagi investitsion zonalar uchun shu kabi soliq imtiyozlari taklif etiladi. Bunday vaziyatda mavjud infratuzilmaning sifati, mijozlarga yaqinligi, aeroport va kommunikatsiya tarmoqlariga yaqinligi, arzon ishchi kuchini yollash imkoniyati, yer qiymatining miqdori va biznes bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa omillarni e’tiborga olish zarur. Turizm xizmatlar bozorida xususiy investitsiya zonalari investorlar uchun o‘ziga xos stimul bo‘lib, bir vaqtning o‘zida mamlakatning mahalliy darajada hududlar iqtisodiyotini qay darajada rivojlantirayotganligini baholashga qaratilgan barometr hamdir. Ayrim soliq imtiyozlarini qayta ko‘rib chiqish va bekor qilish masalalari ko‘rib chiqilayotganligiga qaramasdan xususiy investitsiya zonalari mamlakat iqtisodiyotida muhim rol o‘ynaganligi bois ushbu imtiyozlarni saqlab qoladi. O‘zbekisonda turistik 358 destinatsiyalariga hozirdanoq yangi investitsion zonalarni tashkil qilishda uzoq muddatli jozibador soliq imtiyozlari taklif qilinmoqda. Tadqiqot ishida turizm xizmatlar bozorida investitsion zonalar va ularga taklif etilayotgan soliq imtiyozlarining quyidagi afzallik jihatlarini taklif qilamiz: - 2025-yil 31-dekabrga qadar turistik korxonalarning turmahsulot yaratish va boshqa shu kabi tadqiqotlaridan olinadigan foydani daromad solig‘i va korporatsiyalar solig‘idan ozod qilish; - 2025-yil 31-dekabrga qadar xususiy investitsion zonalarda yaratilgan dasturiy vositalarni sotishdan tushgan foydani QQS to‘lovidan ozod qilish. Bunda dasturiy ta’minotlarga boshqaruv, ma’lumotlarni boshqarish, tijorat masalalarini hal qilishga qaratilgan dasturiy ilovalar, internet, mobil telefonlar, shuningdek, bronlash tizimlari va tezkor boshqaruv tizimlari kiritiladi; - 2025-yil 31-dekabrga qadar investitsion zonalarda ITTKI sohasi va unga xizmat ko‘rsatuvchi personal ish haqini barcha turdagi soliq to‘- lovlaridan ozod qilish. Bunda soliq to‘lovlaridan ozod qilingan ITTKI xodimlar soni umumiy xodimlar sonining 10% oshmasligi kerak; - boshqaruvchi kompaniya ruxsati va Tashqi savdo va in- vestitsiyalar Vazirligi ruxsati bilan turmahsulot yaratish bilan bog‘liq investitsiyalarni amalga oshirish, xususiy investitsiya zonalarida ITTKI sohasida loyihalarni amalga oshirish mumkin bo‘ladi. - 2025-yil 31-dekabrga qadar xodimlarning ijtimoiy sug‘urta badallari 50 % davlat tomonidan qoplanishini tashkil qilish. Shunday qilib, doimiy jadallik sur’atiga ega moliyaviy oqimlar investitsiyalar dinamikasida samarali boshqaruvchi parametrlar ahamiyatli bo‘ladi. Shu bois, hududning xorijiy investitsiyaga bo‘lgan ehtiyoji va imkoniyati haqida yetarli ma’lumotlarga ega bo‘lish, qulay soliq, turizm infratuzilmasini rivojlantirish siyosatini olib borish, kafillik-kafolat mexanizmlarining ishlab chiqilishi hamda taraqqiy etgan moliya-investitsiya tuzilmalarini yaratish – hududlarga xorijiy investitsiyalar jalb qilishga qaratilgan asosiy vazifalar hisoblanadi. Shu tarzda turizm sohasida investitsiyalarga soliq yukining ta’sir darajasini baholash, ushbu monitoring tizimi xorijiy va mahalliy investitsiyalar oqimini nazorat qilishga qaratilgan. |