Lipidlar haqida umumiy tushuncha. Tarkibida lipidlar tutuvchi o`simliklar Lipidlar Xulosa

Mavzu: Tarkibida lipidlar tutuvchi o`simliklar
Reja:

1. 
   Lipidlar haqida umumiy tushuncha.
   
2. 
   Tarkibida lipidlar tutuvchi o`simliklar
   
3. 
   Lipidlar
   
4. 
   Xulosa
   
5. 
   Foydalanilgan adabiyotlar
   

1.Lipidlar haqida umumiy tushuncha. O’simlik moylari o’simliklarning to’qimalarida keng tarqalgan. Lipidlar o’simlik hujayralarining asosiy moddalaridan bo’lib, ayrimlarida ular juda ko’p to’planadi (lokalizatsiyalanadi). Ular asosan o’simliklar urug’larida to’planib, ayrimlarida 50-70% gacha bo’lishi mumkin. Yog’larni juda ko’p miqdorda to’playdigan o’simliklar guruhi moyli o’simliklar deb nom olgan va ular sanoat ahamiyatiga ega bo’ladi. Sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan bu guruh o’simliklariga hozirgi kunda 100ga yaqin o’simliklar kiradi. O’zbekistonda asosiy moyli urug’ sifatida paxta chigiti ishlatiladi. Keyingi vaqtlarda paxta dalalari qisqartirilishi natijasida, paxta chigiti o’rnini qoplay oladigan boshqa moyli o’simliklar ekish ishlarini amalga oshirish orqali respublikamiz uchun noan’anaviy moyli o’simliklardan kungaboqar, maxsar, soya o’simliklarining seleksiyasi va ularning moyini qayta ishlash texnologiyalari o’rganilmoqda. Moyli ekinlar guruhini xilma-xil ekinlar tashkil qilgan. Bu ekinlar har xil botanik oilalarga mansub bo‘lib morfologik va biologik xususiyatlari bilan farq qiladi. Moyining chiqishi, sifati, qo’llanishi har xil bo’ladi. Ushbu ekinlarning urug’i va mevasi tarkibida 20-60-% moy bo’lib, oziqovqatda, konserva ishlab chiqarishda, qandolat va non mahsulotlari tayyorlashda qo’llaniladi. Bundan tashqari, o’simlik moyi margarin, sovun, lok, bo’yoq, olif, stearin, linoleum ishlab chiqarishda, tabobatda, parfyumeriyada, teriga ishlov berishda qo’llaniladi. Ammo moyli ekinlarni ulushi har xil. Kungaboqar, soya, raps moyli ekin sifatida keng tarqalgan, boshqa ekinlar kam tarqalgan: ularga moyli zig’ir, kunjut, maxsar, xantal, kanakunjut, moyli ko’knor, yeryong’oq, krambe, perilla, lyallemansiya va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. Moyli ekinlarning ahamiyati ularning moyini xalq xo’jaligida foydalanishiga bog’liq. Moy ishlab chiqarilgandan keyin qolgan kunjara va shrot chorva mollariga yuqori to’yimli ozuqa hisoblanadi. Ayrim moyli ekinlar silos tayyorlashda qo’llaniladi. Yer yuzida moyli ekinlar ko’p tarqalgan, ekin maydoni 140 mln ga dan ortiqdir. Eng ko’p tarqalgan ekinlar - soya (73,5 mln ga), kungaboqar (18,33 mln ga) indov (22,25 mln ga), yeryong’oq (21,78mln ga), moyli zig‗ir (7,5 mln ga), kunjut (6,75 mln ga). Moyli ekinlar AQSH, Kanada, Hindiston, Braziliya, Argentina, Xitoy, Pokiston, Rossiya, Moldova, Ukrainada tarqalgan. O’zbekistonda moyli ekinlardan maxsar, kungaboqar, kunjut, yeryong’oq, moyli zig’ir va soya ekilmoqda, qadimdan kunjut, zig’ir, indov, maxsar urug’i, paxta chigiti, meva danaklaridan o’simlik moyi olingan. Ayrim o’simlik moylari (kastor, zaytun, bodom va boshqalar) tibbiyot va kosmetik preparatlar tayyorlashda muhim ahamiyatga ega. Moyli urug’lardan olinadigan oqsil moddalari odam va hayvon ozuqasining biologik qiymatini oshiruvchi qo’shimcha sifatida ishlatiladi. Moyli urug’lar urug’ va meva po’stlari asosan sellyulozadan tashkil topganligi sababli spirt ishlab chiqaruvchi gidroliz zavodlariga xom ashyo bo’lib xizmat qiladi. Moyli urug’lar va ularni qayta ishlash mahsulotlari moylar va oqsillardan tashqari bir qator biologik faol birikmalar bo’lgan vitaminlar va provitaminlarga ham boydir (tokoferollar, steroidlar, karotinoidlar va boshqalar). Undan tashqari moyli urug’lar boshqa urug’lardan xilma xil fosfolipid kompleksi hamda makro- va ultramikroelementlar to‘plamining miqdori bilan ajralib turadi. Moyli urug’larning kimyoviy tarkibi ularni sanoatda kompleks qo’llash imkoniyatini yaratadi. Moyli urug’larni yig’ib olish, qayta ishlash va saqlash texnologiyalari, ular tarkibidagi barcha qimmatli moddalar to’plamini tayyor mahsulotlar tarkibida saqlab qolishga yo’naltirilgan bo’lishi kerak. Bugungi kunda jahon miqyosida ozuqa o’simlik moyi sifatida 1-o’rinda soya moyi, 2-o’rinda kungaboqar moyi, 3-o’rinda palma moylari, 4-o’rinda indov moy va keyingi o’rinlarda chigit, zaytun, kunjut, maxsar va boshqa moylar qo’llanilmoqda.
Baʼzan biz yogʻni parhezimizni buzuvchi zararli modda sifatida gapiramiz. Aslida yogʻlar kichikkina molekulalardir, ularning har biri glitserin deb ataladigan kiyim ilgichga oʻxshash struktura hosil qiluvchi molekulaga birikkan uchta uzun uglevodorod dumchalaridan hosil boʻladi. Boshqa biologik molekulalarga oʻxshab, ular ham insonlar va boshqa organizmlar biologiyasida muhim rol oʻynaydi. (Soʻnggi vaqtlardagi parhez tadqiqotlari shuni koʻrsatadiki, shakar yogʻdan koʻra koʻproq sogʻliq bilan bogʻliq muammolar yuzaga kelishiga sabab boʻlar ekan!)
Yogʻlar suv bilan yaxshi aralashish xususiyatiga ega boʻlmagan molekulalar toifasi boʻlgan lipidlarning bir turi hisoblanadi. Lipidlar gidrofob, qutbsiz va asosan uglevodorod zanjirlaridan iborat boʻladi. Lipidlarning turlari organizmlarda har xil strukturalarga ega va shunga mos ravishda organizmlarda turli vazifalarni bajaradi. Misol uchun, lipidlar energiya saqlaydi, izolyatsiyani taʼminlaydi, hujayra membranalarini tashkil qiladi, yaproqlarda suv oʻtkazmaydigan qatlamlarni hosil qiladi va testosteron kabi gormonlarning tarkibiy qismlarini ham taʼminlaydi.
Bu yerda biz yogʻlar va moylar, mumlar, fosfolipidlar va steroidlarni oʻz ichiga oluvchi lipidlarning eng muhim turlarini batafsil koʻrib chiqamiz.
Yogʻlar va moylar
Yogʻ ikki turdagi qismdan iborat: glitserin asosi va uchta yogʻ kislotasi dumchasi. Glitserin uchta gidroksil (OH) guruhi boʻlgan kichik organik molekuladir, yogʻ kislotasi boʻlsa karboksil guruhiga birikkan uzun uglevodorod zanjiridan iborat. Odatda yogʻ kislotasi 12-18 ta ugleroddan tarkib topadi, ammo baʼzilarida bor-yoʻgʻi 4 ta yoki 36 tagacha uglerod boʻlishi mumkin.
Yogʻ molekulasini hosil qilish uchun glitserin asosidagi gidroksil guruhlar degidratlanish reaksiyasi natijasida yogʻ kislotalarining karboksil guruhlari bilan reaksiyaga kirishadi. Bu esa uchta dumchali yogʻ kislotasi molekulasini glitserin asosiga murakkab efir bogʻlari (karbonil yoki C = O guruhi yonida kislorod atomi joylashgan bogʻlar) orqali bogʻlaydi. Triglitseridlar uchta bir xil yoki uchta har xil va turli uzunlikdagi yogʻ kislotasi dumchalaridan tuzilgan boʻlishi mumkin.

Glitserin asosi va uchta yogʻ kislotasi zanjiridan iborat triatsilglitserin molekulasi sintezi, suvning uchta molekulasi ajralib chiqishi.
Grafik material OpenStax CNX Biologyʼdan oʻzgartirib olindi.
Yogʻ molekulalari triatsilglitserinlar yoki shifokorlar tilida triglitseridlar deb ham ataladi. Inson tanasida triglitseridlar asosan adipotsit deb nomlanuvchi maxsus yogʻ hujayralarida saqlanadi. Adipotsitlar adipoz toʻqimalarini hosil qiladi11start superscript, 1, end superscript. Koʻplab yogʻ kislotalari yogʻ molekulalarida uchrasa, ularning baʼzilari tanada erkin ham uchraydi va ularga lipidning bir turi sifatida qaraladi.
Toʻyingan va toʻyinmagan yogʻ kislotalari
Yuqoridagi misolda koʻrsatilganidek, triglitserid yogʻ kislotasining uchta dumchasi bir-biriga oʻxshamaydi. Yogʻ kislotasi zanjirlari uzunligi, shuningdek, ularning toʻyinmaganlik darajasiga koʻra farq qiladi.
Uglevodorod zanjiridagi qoʻshni uglerodlar faqatgina oddiy bogʻlarni hosil qilgan boʻlsa, yogʻ kislotasi toʻyingan deb aytiladi. (Yogʻ kislotalari vodorodga toʻyinadi, toʻyingan yogʻda iloji boricha koʻproq vodorod atomlari uglerod skeletiga birikadi.)
Uglevodorod zanjirida qoʻshbogʻ boʻlsa, yogʻ kislotasi toʻyinmagan hisoblanadi, chunki endi unda vodorodlar soni kam boʻladi. Yogʻ kislotasida faqat bitta qoʻshbogʻ boʻlsa, u mono-toʻyinmagan; bir nechta qoʻshbogʻ boʻlganda esa u poli-toʻyinmagan deyiladi.
Toʻyinmagan yogʻ kislotalaridagi qoʻshbogʻlar boshqa turdagi qoʻshbogʻlar singari sis yoki trans konfiguratsiyasida mavjud boʻlishi mumkin. Sis konfiguratsiyasida bogʻ hosil qilgan ikkita vodorod bir tomonda, trans konfiguratsiyada esa qarama-qarshi tomonda joylashadi (quyida koʻrsatilgan). Sis qoʻshbogʻ yogʻ kislotasida burchakli strukturani hosil qiladi va bu yogʻlar uchun muhim ahamiyatga ega boʻlgan xususiyatdir.

Toʻyingan yogʻ kislotasiga misol: stearin kislotasi (toʻgʻri zanjir). Toʻyinmagan yogʻ kislotasiga misol: sis olein kislotasi (sis qoʻshbogʻ, burchaksimon zanjir), trans olein kislotasi (trans qoʻshbogʻ, toʻgʻri zanjir).
Grafik material OpenStax Biologyʼdan olindi.
Toʻyingan yogʻ kislotalari dumchalari toʻgʻri chiziq shaklida boʻladi, shuning uchun toʻyingan dumchali yogʻ molekulalari bir-biriga zich joylashadi. Ushbu zich joylashish xona haroratida (nisbatan yuqori erish haroratiga ega boʻlganda) yogʻlar qattiq boʻlishini taʼminlaydi. Misol uchun, sariyogʻda yogʻning katta qismi toʻyingan boʻladi22squared.
Aksincha, sis-toʻyinmagan yogʻ kislotasi dumchalari oʻzining sis qoʻshbogʻi sababli burchakli strukturani hosil qiladi va bu bir yoki undan koʻproq sis-toʻyinmagan yogʻ kislotasi dumchalarining zich joylashuvini qiyinlashtiradi. Shunday qilib, toʻyinmagan dumchali yogʻlar – biz biladigan oʻsimlik moylari xona haroratida (nisbatan past erish haroratida) suyuqlik koʻrinishida boʻladi. Misol uchun, zaytun moyi asosan toʻyinmagan yogʻlardan tashkil topgan22squared.
Transyogʻlar
Shu joyda bir narsa eʼtibordan chetda qolganini sezgan boʻlsangiz kerak. Trans yogʻlar yoki yogʻ kislotasi dumchalaridagi trans qoʻshbogʻli toʻyinmagan yogʻlar haqida toʻxtalib oʻtmadik. Trans yogʻlar aslida tabiatda juda kam uchraydi, ammo qisman gidrirlash yoʻli bilan sanoat jarayonlarida osongina ishlab chiqariladi.
Ushbu jarayonda vodorod gazi (asosan sis-toʻyinmagan yogʻlaridan tarkib topgan) moylardan oʻtkaziladi va qoʻshbogʻlarning baʼzilarini oddiy bogʻlarga aylantiradi. Qisman gidrirlashdan maqsad yogʻlarga xona haroratida qattiq holda boʻlish kabi toʻyingan yogʻlarga xos baʼzi xossalarni berishdir, ammo kutilmagan tarzda sis qoʻshbogʻlarining baʼzilari oʻz konfiguratsiyasini oʻzgartirib, trans qoʻshbogʻga aylanadi33cubed. Trans-toʻyinmagan yogʻ kislotalari yanada zichroq joylashadi va xona haroratida ham qattiq boʻladi. Misol uchun, margarinning ayrim turlari katta miqdorda trans yogʻlardan tarkib topgan.
Qisman gidrirlash va trans yogʻlar sariyogʻsifat mahsulotlarni arzon narxlarda ishlab chiqarishning oson yoʻli boʻlib koʻrinishi mumkin. Afsuski, trans yogʻlar inson salomatligiga salbiy taʼsir koʻrsatar ekan. Trans yogʻlar va yurak qon-tomir kasalliklari oʻrtasida kuchli bogʻliqlik sababli AQSH oziq-ovqat va dori administratsiyasi (FDA – US Food and Drug Administration) yaqindagina oziq-ovqatlar tarkibida trans yogʻlar boʻlishiga nisbatan taqiq qoʻydi. Kompaniya va firmalarga oʻz mahsulotlari tarkibidan trans yogʻlarni chiqarib tashlash uchun 3 yillik muhlat berildi44start superscript, 4, end superscript.
Omega yogʻ kislotalari
Yogʻ kislotalarining eslatib oʻtishga arziydigan yana bir sinfi omega-3 va omega-6 yogʻ kislotalarini oʻz ichiga oladi. Omega-3 va omega-6 yogʻ kislotalarining uch xil turi mavjud, ammo bularning barchasi ikkita muhim shakldan hosil boʻladi: linolen kislotasi omega-6 uchun va alfa-linolen kislotasi omega-3 uchun.
Inson tanasi bu molekulalar (va ularning hosilalari)ga muhtoj, ammo alfa linolen kislotasini ham, linolen kislotasini ham sintezlay olmaydi55start superscript, 5, end superscript. Shunga koʻra alfa-linolen kislotasi va linolen kislotalari muhim yogʻ kislotalari sifatida tasniflanadi va ratsionimizdan oʻrin olishi juda muhim. Losos kabi baʼzi baliq turlari, chia va zigʻir donlari omega-3 yogʻ kislotasining manbaidir.
Omega-3 va omega-6 yogʻ kislotalari kamida ikkita sis-toʻyinmagan bogʻlardan iborat boʻladi. Quyida koʻrsatilgan alfa-linolen kislotasi biroz egri shakl hosil qilgan. Alfa-linolen kislotasi qoʻshimcha qoʻshbogʻlarning hosil boʻlishidan 6 ta sis-toʻyinmagan qoʻshbogʻ va yarim aylana shaklini hosil qilgan omega-3 – dokozageksaen kislotasiga misol boʻladi. 
[Omega-3 va omega-6 yogʻ kislotalarining vazifasi nima?]

Rasmda alfa-linolen kislotasi va uning uchta sis qoʻshbogʻi yarim aylana shaklini hosil qilgani koʻrsatilgan.
Grafik material OpenStax Biologyʼdan olindi.
Omega-3 va omega-6 yogʻ kislotalari tanada bir qancha vazifalarni bajaradi. Ular bir qator muhim signal uzatuvchi molekulalar, shuningdek, yalligʻlanish va kayfiyatni boshqaruvchi molekulalarni sintezlash uchun asos (boshlangʻich material) boʻlib xizmat qiladi. Ayniqsa, omega-3 yogʻ kislotalari yurak xurujida toʻsatdan oʻlim xavfini hamda qondagi triglitseridlar miqdorini kamaytiradi, qonbosimni tushiradi va tromblar (qon laxtalari) paydo boʻlishining oldini oladi.
Yogʻlarning ahamiyati
Yogʻlar juda zararli deb aytiladi va bu toʻgʻri. Chunki juda koʻp miqdorda qovurilgan va boshqa “yogʻli” taomlarni tanovul qilish ortiqcha vazn paydo boʻlishiga va sogʻligʻimiz bilan bogʻliq muammolarga sabab boʻladi. Shu bilan birga, yogʻlar tana uchun kerakli va bir qancha muhim vazifalarni ham bajaradi.
Misol uchun, bir qancha vitaminlar yogʻda eruvchandir, yaʼni bu vitaminlar tanada yaxshi soʻrilishi uchun yogʻ molekulalari bilan bogʻlanadi. Shuningdek, yogʻlar energiyani uzoq vaqt mobaynida saqlab beradi, ular uglevodlarga nisbatan ikki baravar koʻproq energiya saqlaydi, shu bilan birga, tana uchun izolyatsiyani ham taʼminlaydi.
Boshqa barcha yirik biologik molekulalar singari, muayyan miqdordagi yogʻlar tanamizning (va boshqa organizmlarning jismlarini) toʻgʻri ishlashi uchun zarurdir.
Mumlar – lipidlarning yana bir biologik jihatdan muhim boʻlgan turi. Baʼzi suv qushlarining patlari va ayrim oʻsimliklarning barglari mum bilan qoplangan boʻlib, uning gidrofob (suv oʻtkazmaydigan) xossalari suvni soʻrib olish yoki suvda ivib qolishning oldini oladi. Shuning uchun koʻplab oʻsimliklarning barglarida suv tomchi boʻlib qoladi va yomgʻir yogʻayotgan paytda ham ayrim qushlar ivib ketmaydi.

Mum bilan qoplangan yorqin barg yuzasi tasviri.
Grafik material OpenStax Biologyʼdan olindi.
Struktura jihatidan mumlar odatda murakkab efir bogʻlari orqali spirtlarga bogʻlangan uzun yogʻ kislotalari zanjirlarini oʻz ichiga oladi, oʻsimliklarda hosil boʻlgan mumlar koʻpincha oddiy uglevodorodlar bilan ham yaxshi aralashadi66start superscript, 6, end superscript.
Fosfolipidlar
Hujayra ichidagi suyuq shilimshiq modda (sitozol)ni nima himoyalab turadi? Hujayralar plazmatik membrana bilan qoplangan boʻlib, u hujayraning ichki muhiti va atrofdagi muhitdan toʻsiq boʻlib xizmat qiladi.
Fosfolipidlar deb nomlanuvchi lipidlar plazmatik membrananing asosiy komponenti hisoblanadi. Yogʻlar kabi ular ham odatda glitserin asosiga birikkan yogʻ kislotalari zanjirlaridan iborat. Fosfolipidlarda odatda ikkita yogʻ kislotasi dumchalari bor va glitserin asosining uchinchi uglerodini modifikatsiyalangan fosfat guruhi egallagan. Turli xil fosfolipidlar fosfat guruhida har xil modifikatorlarga ega, xolin (azotli saqlovchi birikma) va serin (aminokislota) bularga umumiy misol boʻladi. Modifikatorlar fosfolipidlarga turli xossa va funksiyalarni beradi.

Fosfolipid strukturasi: yogʻ kislotasining gidrofob dumlari va gidrofil boshchasi (murakkab efir bogʻlari, glitserin asosi, fosfat guruhi va fosfat guruhiga biriktirilgan R guruhni oʻz ichiga oladi) koʻrsatilgan. Ikki qavat boʻylab tizilgan fosfolipidlardan iborat qoʻshqavatli membrana, yogʻ kislota boshchasi tashqi tomonga yuzlangan, yogʻ kislota dumi esa oʻrtada joylashgan.
Fosfolipid – amfipat molekula, yaʼni unda gidrofob va gidrofil qismlar mavjuddir. Yogʻ kislotasi zanjirlari gidrofob boʻlib, suv bilan aralashmaydi, fosfat saqlovchi guruh esa (oʻzidagi zaryad tufayli) gidrofildir va suv bilan taʼsirlashadi. Membranada fosfolipidlar qoʻshqavatli strukturani hosil qiladi, ularning fosfat boshchalari suvga yuzlanadi va dumchalari ichki tomonga yoʻnaladi (yuqoridagi rasmga qarang). Bunday joylashuv gidrofob dumchalarga suv tegishining oldini olib, uni past energiyali va barqaror tartibga aylantiradi.
Agar bir tomchi fosfolipid suvga tomizilsa, u oʻz-oʻzidan mitsella deb nomlanuvchi shar shaklidagi strukturani hosil qilishi mumkin, undagi gidrofil fosfat boshchalari tashqi tomonga yuzlanadi, yogʻ kislotalari esa ichki yuzada qoladi. Mitsellaning hosil boʻlishi energetik jihatdan afzaldir, chunki u gidrofob yogʻ kislota dumchalarini berkitib, gidrofil fosfat boshchalarining atrofdagi suv bilan oʻzaro taʼsirlanishiga imkon beradi.
Steroidlar
Steroidlar lipid molekulalarning yana bir sinfidir. Steroidlar toʻrtta halqaning birlashishidan hosil boʻlgan strukturani namoyon qiladi. Struktura jihatidan ular boshqa lipidlarga oʻxshamasa-da, ular suvda eruvchan boʻlmagani va gidrofobligi sababli lipidlar turkumiga kiritiladi. Barcha steroidlarda toʻrtta bir-biriga bogʻlangan uglerod halqalari mavjud va ularning koʻpchiligida, jumladan, xolesterinda ham kaltagina dumcha bor. Shuningdek, koʻpgina steroidlar quyida xolesterin misolida koʻrsatilganidek, OH funksional guruhiga ega; bunday steroidlar spirtlar sifatida ham turkumlanadi va shuning uchun sterollar deb nomlanadi.

Steroidlarga misol: xolesterin va kortizol. Har ikkisida ham toʻrtta birlashgan uglevodorod halqalari mavjud.
Xolesterin eng koʻp uchrovchi steroid boʻlib, asosan jigarda sintezlanadi va koʻpgina steroid gormonlar uchun boshlangʻich asos hisoblanadi. Bularga jinsiy bezlar (urugʻdon va tuxumdon)da ajralib chiqadigan jinsiy gormonlar – testosteron va estradiol kiradi. Xolesterin tanadagi boshqa muhim molekulalar, jumladan, D vitamini va safro kislotalari uchun boshlangʻich modda sifatida ham xizmat qiladi, bu esa oziq-ovqatlardagi yogʻlarni hazm qilish va tanada soʻrilishiga yordam beradi. Shuningdek, u hujayra membranalarining asosiy tarkibiy qismi boʻlib, ularning oquvchanligi va dinamikasini oʻzgartiradi.
Albatta, xolesterin qon tarkibida ham uchraydi va qondagi xolesterin darajasi haqida biz shifokorlardan yoki yangilik xabarlarida ham tez-tez eshitib turamiz. Qondagi xolesterin yurak-qontomir tizimiga (oʻzining yuqori zichligida) himoyalovchi taʼsir koʻrsatishi ham, (oʻzining past zichligida) salbiy taʼsir koʻrsatishi ham mumkin.
aqinda lipidlarning biokimyosi befarq va umidsiz chalkashliklarga duch kelishdi. Biroq, lipidlarni tahlil qilish va ajratishning yangi usullarini takomillashtirish va rivojlantirish maqsadida (birinchi bo'lib, eng avvalgi xromatografiya) ularning eng chuqur tadqiqoti uchun imkoniyat ochdi.
Ichida kundalik hayotYog 'so'zi bilan uchrashganda, biz odatdagidan, yog', margarin, kungaboqar moy, yog 'va boshqa oziq-ovqat yog'lari bilan bir zumda tasavvur qilamiz. Bu biokimyoviy lipidlarni chaqiradigan aralashmalar sinfining bir nechta namunalaridir.
Ko'pincha "lipidlar" va "yog'lar" tushunchalarini birlashtiradi, ammo bunday emas. "Lipid" tushunchasi eng kenglik tushunchasi. Lipid guruhlaridan birining ismi, ya'ni semiz, umuman sinfni belgilash uchun olingan. Turli organizmlardan olingan lipidlarda bepul yog 'kislotalari ham topiladi, odatda ular neytral lipidlarning (3%) cheksiz miqdorning nisbatan kichik qismini tashkil qiladi.
Lipidlar juda xira belgi beradi. Odatda, organik moddalar suvda va polar eritg'unlarda efirli efirlar bilan efir, xloroform, benzol bilan olib tashlanishi mumkin. Ushbu birikmalarning ushbu guruhini aniqlang, ularning juda katta kimyoviy xilma-xilligi tufayli yanada qat'iyroq usul bo'lishi mumkin, ammo buni haqiqiy deb aytish mumkin lipidlar - Bu pomatomik yoki maxsus yog 'kislotalari yuqori bo'lgan spirtli ichimliklar esterlari. Ushbu birikmalarga qo'shimcha ravishda, fosfor kislotasi qoldiqlari, azotli tarkibiy birikmalar, uglevodlar va boshqa ulanishlar lipidlarga kiritilishi mumkin. Shunday qilib, lipidlar organik birikmalarning prefax guruhidir, shuning uchun bitta kimyoviy xususiyatga ega emas.
Lipridlar gidrofob xususiyatlari bilan tabiiy birikmalar bo'lib, ular oqsillar va uglevodlar bilan birga tirik hujayralar va to'qimalarning organik moddalarining organik moddalari, o'simliklarda, o'simlik va bakterial hujayralar mavjud. Katta hayvonlar va odamlar tanasida turli organlar va matolardagi mazmuni juda katta. Boycer lipid asabiy to'qima bo'lib, unda lipidlarning tarkibi quruq vaznning 50 foiziga, xolesterol, xolesterin (10%), ganglozlar va miyaurlar (7%). Jigarda odatda lipidlarning umumiy soni 10-13% dan oshmaydi, voizlikdagi yog 'quruq vaznning 75% gacha. Ushbu birikmalar membrana lipoproteinlarining tarkibiy qismidir, ularning quruq massasining kamida 30 foizini tashkil qiladi.
Lipidlar tana vaznining 10-20 foizi inson organizmi. O'rtacha, ularda televizion yuklarda 10-12 kg, 2-3 kg, biologik membranalar (protoplazik yog ') bo'lgan tarkibiy lipidlar, qolganlari (ehtiyotkorlik bilan) %, ularning bezak to'qimalarida to'plangan.
Ushbu birikma oziq-ovqat dietasining ajralmas qismidir. Oziq-ovqat dietasida muvozanatli ovqatlanish, oqsillar, lipidlar, uglevodlarning nisbati 1: 1: 4. O'rtacha, o'simlik va hayvonlarning 80 ga yaqin yog'lari katta yoshli odamning organizmiga oziq-ovqat bilan oqishi kerak. Keksalarda, shuningdek, past fizikli yukda, gulminatka, sovuq iqlim sharoitida va og'ir jismoniy ishlarda bo'lgani uchun ehtiyoj seziladi.
Tanadagi lipidlarning asosiy massasi - bu energiya omonat shakli bo'lib xizmat qiladigan urug' - uch metrlyadol. Ular asosan teri osti bezak to'qimalarida joylashgan va issiqlik izolyatsion va mexanik himoya qilish funktsiyalarini bajaradi. Oziq-ovqat mahsuloti sifatida ularning ma'nosi juda xilma-xil. Avvalo, oziq-ovqat yog'lari katta energiya qiymati. Proteinlar va uglevodlar bilan taqqoslaganda yuqori kaloriya miqdori katta miqdordagi energiyani sarflashda ularga maxsus oziq-ovqat qiymatini beradi. Tanada oksidlanish paytida 1 g yog'li yog'lar 38,9 kj beradi, 1 g protein yoki uglevodlar 17,2 kj.
Shuni esda tutish kerakki, yog'lar A, D, E, K, Q vitaminlari, va shuning uchun organizmning bu vitaminlar tomonidan oziq-ovqat mahsulotlarini qabul qilishiga bog'liqligini eslash kerak. Bundan tashqari, ular bilan ba'zi to'yintirilmagan kislotalar (linoleik, linolenik, Arachidon butlari) bilan tanishtiriladi, bu EXTERTLINASIYASIYALIGIGA tegishli, chunki Erkak va hayvonlar matolari ularni sintez qilish qobiliyatini yo'qotishdi. Ushbu kislotalar shartli ravishda chaqirilgan guruhga birlashtirilgan f.A vitamini. Va nihoyat, tanasi metabolizmda muhim rol o'ynaydigan fosfolipidlar, sterollar va boshqa kabi biologik faol moddalar majmuasini oladi.
Fosfolipidlar - bu fosfor kislotasi qoldiqligi tufayli uning nomini olgan yirik lipidlar guruhidir. Ushbu mol-mulk tufayli fosfolipidlar membrananing bir bileyer tuzilishini hosil qiladi, ularda oqsillar solinadi. Membranalar bilan o'ralgan hujayralar hujayralari yoki hujayralari atrof-muhitdan farq qiladi, shuning uchun hujayradagi kimyoviy jarayonlar metabolizmni tartibga solish uchun zarur bo'lgan kosmosga yo'naltirilgan va kosmosga yo'naltirilgan.
Hayvonot dunyosida namoyish etilgan steroidlar Xolesterol va uning derivativlari turli funktsiyalarni bajaradi. Xolesterol muhim membrana tarkibiy qismidir va gidrofob qatlamining xususiyatlari. Xolesterin derivativlari (safro kislotalari) yog'larni hazm qilish uchun kerak. Xolesteroldan sintez qilingan steroid gormonlar energiya, suv-tuz almashinuvi, jinsiy funktsiyalarni tartibga solishda ishtirok etadilar. Ukol gormonlaridan tashqari, ko'plab lipid derivativlari gormonlar singari normal funktsiyalar va harakatlarni amalga oshiradilar, juda kam konsentratsiyalarda.
Yuqorida aytilganlarning barchasini umumlashtirib, lipidlarni bajarishi kerak quyidagi asosiy funktsiyalar:
· Tarkibiy qismi. Fosfolipidlar oqsillar bilan birgalikda biologik membranalar (hujayra membranalarida lipidlarning 40 foizi va 60 foiz oqsillar mavjud). Membrana ham sterollarni o'z ichiga oladi. Membranadagi fermentlarning faoliyati membrana lipidlarining xususiyatlari va tuzilishiga, oksidlovchi fosforatsiya jarayonlaridagi xususiyatlarga bog'liq.
· Energiya. Oksidlash yog 'bo'lsa, ATP shakllanishiga o'tadigan katta miqdordagi energiya chiqariladi. Lipidlar shaklida tananing energiya zaxiralarining muhim qismi ozuqa moddalari etishmasligi bilan saqlanadi. Kambag'al va o'simliklar oqadigan hayvonlar yog 'va moylarni to'playdilar va hayot jarayonlarini saqlab qolish uchun ularni iste'mol qiladilar. O'simlik urug'larida lipidlarning yuqori miqdori embrion va ko'chatlarni mustaqil ovqatlanishga o'tishdan oldin rivojlantiradi.
· Himoya va issiqlik izolatsiyasi. Teri osti to'qimalarida va ba'zi a'zolar (buyraklar, ichaklar) atrofida yig'ilishi, yog 'qatlami hayvonlarning organizmini va uning shaxsiy organlarini mexanik zarardan himoya qiladi. Bundan tashqari, issiqlik o'tkazuvchanligi sababli teri osti yog 'qatlami issiqlikni saqlashga yordam beradi, bu, masalan, ko'plab hayvonlarga sovuq iqlimda yashashga imkon beradi. Kitda, bundan tashqari, u yana bir rol o'ynaydi - bu suzish uchun hissa qo'shadi.
· Moylash va suvni qaytarish. Mam go'shti terini, jun, patlarni qoplaydi, ularni yanada elastik qiladi va namlikdan kelib chiqadi. Muming tushishi ko'plab o'simliklarning barglari va mevalariga ega.
· Tartibga soluvchi. Ko'p gormonlar xolesterin deriassiyasi, masalan, jinsiy aloqa (testosteron) w. Erkaklar va progesteronda) va kortikosteroidlar (aldosteron). Xolesterin deriassiyasi, D vitamini kaltsiy va fosfor almashinuvida muhim rol o'ynaydi. Cheling kislotalari hazm qilish jarayonida (yog 'emulsifikatsiyasi) va yuqori karboksil kislotalarini so'rib olishadi. "Polipenold Comences" - normativotlararo faoliyatga ega bo'lgan tashuvchilar o'zaro aloqalar sirini yaratishda ishtirok etmoqda.
· Metabolik suvni shakllantirish manbai. 100 g yog 'miqdori taxminan 105 g suvni beradi. Bu suv ba'zi cho'l aholisi uchun, xususan suvsiz 10-12 kun davomida suvsiz qila oladigan tuyalar uchun juda muhimdir: yog 'bu maqsadlar uchun aniq ishlatiladi. Urushlar, Surki va boshqa hayvonlar hayotiy faoliyat uchun zarur bo'lgan kabizatsiyaning oqishi natijasida yog 'oksidlanish natijasida olinadi.
· Asab tizimining ishlashiga jiddiy ta'sir ko'rsatadi. Uglevodlar bilan lipid komplekslari - glikolipidlar - asab to'qimalarining eng muhim tarkibiy qismlari bo'lib, ular translyatsiyaga jalb qilingan asab impulsi. Myelin qobig'ining aksonlarida asab hujayralari Nerv impulslarini ko'tarishda lipidlar izolyatordir.
2. Lipid tasnifi
Lipidlar o'z yo'llarida juda aniqlar kimyoviy tuzilma Moddalar va hatto biokimyogarlar ularni tasniflash va ismlarini standartlashtirishga qiynalayotgan deb bilishadi. Lipid tabiatining haddan tashqari xilma-xilligi qat'iy tasnifini yaratishni qiyinlashtiradi, ammo uch xil eng ko'p tan olinadi:
1) tomonidan kimyoviy tuzilma;
2) fiziologik ahamiyatga ega;
3) fizik-kimyoviy xususiyatlarga ko'ra.
1) lipid kimyoviy tuzilishi ikki katta sinfga bo'linadi: oddiy va murakkab lipidlar.
Oddiy lipidlar Molekulalar ester rishtalari (yog'lar, mumlar, steridlar) bo'lgan qoldiq yog 'kislotalari va alkogollaridan iborat moddalarni o'z ichiga oladi.
Murakkab lipidlar Yogin kislotalar va alkogoldan tashqari uch yoki undan ortiq komponentlardan iborat, fosfor kislotasi ( fosfolipidlar ), shakar qoldiqlari ( glikolipidlar ), azot aralashmalari va boshqalar.
Tabiiy materialdan ajratib olingan lipidlarning umumiy qismida hali ham shunday deb nomlanadi lipidlarning cheksiz qismi. U eng yuqori eng yuqori yog'li kislotalar (GWC), yuqori alkogol, poliklipik alkogollar - sterollar va ularning hosilalari - asosiy moylar turli xil sabzavot pigmentlar kiradi.
2) lipidlarning fiziologik ahamiyati zaxira va tarkibiy qismlarga bo'linadi.
Zaxira lipidlar Katta miqdorda to'plangan va keyin tananing (yog ') energiya ehtiyojlari uchun iste'mol qilinadi.
Boshqa barcha lipidlar - tarkoriyali - biologik membranalar, himoya qoplamalari qurishda ishtirok etish, asab tizimi faoliyatida ishtirok etish.
3) Fizik va kimyoviy xususiyatlardagi lipidlarning bo'linishi ularning qutbini hisobga oladi.
Ajratmoq neytral yoki polar bo'lmagan lipidlar (yog ', mum, sterid) va qutb (fosfolipidlar, glikolipidlar).
Asosiy samaraliroq va lipid derivativlari:yog 'kislotalari, glitserin, sterol va boshqa spirtli ichimliklar (glitserin va sterollarga qo'shimcha ravishda) yog' kislotalari, uglevodorodlar, yog 'eriydigan vitaminlar va gormonlar.
3. Yog 'kislotalarining tuzilishi, tarkibi va xususiyatlari
Yog 'kislotasi- turli lipidlarning tarkibiy qismlari. U birinchi navbatda, birinchi navbatda, yog'larga kiritilgan.
Triacyl glycers tarkibida, yog 'kislotalari energiya koni funktsiyasini bajaradi, chunki ularning radikallarida boy energiya ch 2-guruh mavjud. C-N-obligatsiyalarning oksidlanishida energiya uglerod atomlari qisman oksidlangan bo'lsa, uglerod atomlari allaqachon oksidlangan
Fosfolipidlar va qo'shniliklar tarkibida yog 'kislotalari uning xususiyatlarini belgilab, gidofbonik membofob membraniya qatlamini hosil qiladi. Tana va tananing fosfolipidlari oddiy tana haroratida suyuqlik mavjud, chunki to'yinmagan yog 'kislotalari to'yinganidan keyin to'xtagan.
Fosfolipidlarda to'yinmagan kislotalarning membranalari 80-85% gacha va teri osti yog 'yog'i tarkibida 60% gacha. To'lovsiz yog 'kislotalari odatda hayvonlarda va o'simliklarda, to'yingandan keyin 2 baravar ko'p uchraydi. Erkin, beg'araz holatda, tanadagi yog 'kislotalari oz miqdorda, masalan, qonda proteinli albumin bilan olib boriladigan qonda mavjud.
Tabiiy lipidlarning bir qismi sifatida so'nggi ma'lumotlarga ko'ra, ikki yuzdan ortiq yog 'kislotalari topilib, aniqlangan:
1) zanjirdagi uglerod atomlari soni;
2) to'yinganlik darajasi;
3) ikki kishilik aloqaning joylashgan joyi;
4) oksid, keeto va boshqa funktsional guruhlar mavjudligi.
Yog 'kislotalari - bu golokroteka bo'g'ilib turiladigan zanjir, uning uchida va boshqa birovning yonida joylashgan. Tabiiy birikmalarda va inson tanasida, ularning aksariyati tarkibida puxtauglerod atomlari soni 16 dan 20 gacha (1-jadval).
Yog 'kislotalarining homodum qatori, har bir keyingi atama avvalgisidan - -ch guruhidagi avvalgisidan farq qiladi. Yogrofin kislota molekulalarining uglevodorod "quyruqlari" (Gidro-suv, fojatlar - qo'rquv) lipidlarning ko'plab xususiyatlarini, shu jumladan suvda beqarorlik bilan bog'liq.
To'yinganlik darajasi - bu yog 'kislotalar tasnifining asosiy belgisidir to'yingan va to'yinmagan.
Ikkita aloqada bo'lmagan yog 'kislotalari deyiladi to'yingan . Inson lipidlarida boy yog 'kislotasi palpqchikdir (30-35% gacha). Umumiy formula to'yingan yog 'kislotalari: N 2 n +1 Coksi bilanUglerod atomlari soni 88 ga, masalan, mikolik kislota bilan 87 n 175 bilan uchrashishi mumkin.
Ikkita aloqani o'z ichiga olgan yog 'kislotalari deyiladi to'yinmagan. To'yinmagan yog 'kislotalari tasvirlangan monoenov (bitta juft rishta bilan) va polenkov (ikkitasi bilan) katta raqam Ikki tomonlama aloqa). Agar yog 'kislotasining tarkibi ikki yoki undan ortiq ikki yoki undan ortiq rishtalar bo'lsa, ular -ch 2-guruh orqali joylashgan.
Yog 'kislotalari tuzilishini tasvirlashning bir necha usullari mavjud. Raqamli kislotali kislota belgisi bilan (1-jadval, ikkinchi grafik), uglerod atomlarining umumiy soni yo'g'on ichakka, yo'g'on ichakni ko'rsatadi. Ikkita rishtalar pozitsiyasi DUL belgisi bilan ko'rsatilgan, shundan so'ng uglerod atomi soni darhol ikki tomonlama ulanishga ega. Masalan, C18.1.1 yog 'kislotasi 18 ta uglerod atomlari va 9-uglerod atomida karbonat atomining uglerod atomidan hisobni hisobga olgan holda. Ikki tomonlama aloqa holati boshqa usul bilan ham, yog 'kislotasining metall uglerod atomi sotgan joyida ham ko'rsatiladi. Masalan, linoleik kislotani C191 yoki C13-6 sifatida ko'rsatish mumkin: 2Ō-6. Metil ugleroddan birinchi marshrutlar, polienkov yog 'kislotalaridan (ō-3 va ō-6) pozitsiyasining holatiga ko'ra