|
İkilüləli qazma - bir buruq quruluşunda bir qazma alətləri komplekti ilə eyni zamanda iki maili quyunun qazılması üsulu. Bu üsulla bir quyuda qazıma zamanı, o biri quyu boş dayanır. Balta işlədikdən sonra bir quyuda qaldırma əməliyyatı apararkən o biri quyuya qazma aləti buraxılır. Hazırda bu üsul demək olar ki tətbiq olunmur, çünki qazılan lülələrin birində texnoloji dayanma müddətinin süni surətdə artması qəzalara və texnoloji çətinliklərə səbəb olur.
İnjeksiya quyusu - neft yatağında lay təzyiqini lazımi səviyyədə saxlamaq, neft yataqlarından təkrar istifadə zamanı neft hasilatını intensivləşdirmək məqsədilə konturarxası zonaya su və ya qaz vurmaq üçün İ.q.-navurucu quyu da deyilir. İ.q. ilə yeraltı qaz anbarlarına qaz vurmaq da mümkündür.
İnklinometr - qazıma quyusu oxunun şaquli vəziyyətdən meylinin bucaq və azimutunu ölçən cihaz. Quyunun faza vəziyyətinə nəzarət məqsədilə işlədilir.
İstismar boruları - maye-qaz qarışığını quyu dibindən yer səthinə qaldırmaq üçün quyuya buraxılan borular. İ.b. D, K, E, L, M markalı yüksək mexaniki xassəli poladdan, qaynaqsız hazırlanır. Muftalarla birləşdirilmiş İ.b. boru kəmərini təşkil edir. Azərbaycan Respublikasının neft sənayesində daxili səthi şüşə, emal, epoksid qatranı və s. ilə örtülmüş (parafinləşməyə qarşı tədbir kimi) İ.b.-dan istifadə olunur.
İştirak müqaviləsi, assosiasiya müqaviləsi - milli neft şirkəti ilə xarici neft şirkəti arasında konkret yataqların işlənməsi üçün hüquqi şəxsin yaradılmasını nəzərdə tutan müqavilə (bu, əslində birgə (müştərək) müəssisənin başqa bir variantı sayılır).
Y
Yanar qazlar - yanma qabiliyyəti olan qaz halındakı maddələr. Sənaye üçün daha böyük əhəmiyyəti olan Y.q., yerdən çıxan və çox vaxt tərkibində 99%-ə qədər müxtəlif karbohidrogenlər, əsasən metan və tərkibi ona yaxın olan qazlardır. Təbii Y.q. neft və qaz yataqlarından hasil edilir. Süni Y.q.-dan ən çox hasil edilənləri bunlardır.
Koks qazı - bərk yanacağın kokslaşdırılması zamanı alınır;
Generator qazı - yanacağın qazlaşdırılmasından əmələ gəlir;
Neft emalı qazları - neftin və ya neft məhsullarının termik və termokatalitik emalı zamanı alınır;
Kömür yataqlarının yeraltı qazlaşdırılması yolu ilə də Y.q. alınır.
Yanar şistlər - sülh kaustoibiolitlər qrupundan faydalı qazıntı; gilli, əhəngdaşlı, silisiumlu çökmə süxur. Tərkibində 10-15%-dən 60-80%-dək üzvi maddələr (kerogen) olur. Rəngi qəhvəyi-boz, qəhvəyi-sarı və s. olur. Y.ş.-nin quru distilləsindən qaz, benzin, kerosin, sürtkü yağları, parafin, koks alınır.
Yanacaq - yandıqda istilik verən maddələr. Y. kimi əsas tərkib hissəsi karbon olan boz kömür, yanar qazlar, yanar şistlər, daş kömür, neft, torf kimi üzvi mənşəli faydalı qazıntılar, eləcə də ağac tullantıları işlədilir.
Yanacaq kalonkası, benzin kalonkası - nəqliyyat maşınları və başqa motorlu maşınların bakına, həmçinin istehsalçının qabına ölçməklə duru yanacaq tökən mexanikləşdirilmiş qurğu.
Yanacaq sənayesi - müxtəlif yanacaq növlərinin çıxarılması və emalı ilə məşğul olan sənaye sahələrinin məcmusu. Y.s.-nə neft çıxarmaq, neftayırma, qaz, kömür, torf və şist sənayesi daxildir. Ağır sənayenin ən mühüm sahələrindən biridir.
Yataq, faydalı qazıntı yatağı - geoloji proseslər nəticəsində yer qabığında əmələ gəlmiş sənaye əhəmiyyətli təbii mineral xammal yığımı. Neft və qaz laylı və massiv Y.-lar əmələ gətirir. Laylı Y.-larda neft və qaz yığımları xüsusi laylara - kollektorlara toplanır. Massiv neft və qaz Y.-ları üstdən az keçirici laylarla örtülmüş keçirici süxurların çıxıntılarını doldurur və struktur, rif erazion çıxıntı Y.-larına bölünür.
Yatağın ehtiyatı - lay süxurunun tərkibində olan neftin və qazın həcmi.
Yatağın parametrləri - yataqdakı karbohidratların və süxurların bütün spesifik xüsusiyyətlərini (özlülük, sıxlıq, məsaməlik və s.) müəyyən etmək üçün işlədilən termin.
Yeraltı təmir, quyuların yeraltı təmiri - quyularda iş rejiminin bərpa edilməsi və yeni texnoloji rejim yaradılması məqsədi ilə aparılan işlər. Y.t. cari təmir və əsaslı təmir işlərinə ayrılır.
Yuyucu məhlul - bax: Gilli məhlul.
Yüksəkoktanlı yanacaq - karbüratorlu daxiliyanma mühərrikləri üçün hazırlanan avtomobil və aviasiya benzinləri. Y.y. detonasiyaya qarşı davamlıdır və mühərrikin böyük faydalı iş əmsalı ilə işləməsini təmin edir. Aviasiya benzinlərinin detonasiyaya qarşı davamlılığı onların oktan ədədi və çeşidi ilə, avtomobil benzinlərininki isə yalnız oktan ədədi ilə xarakterizə olunur. Aviasiya benzinlərinin ən yaxşı növlərinin oktan ədədi 98-100, çeşidi 130-160 olur. Avto-mühərrikləri, adətən oktan ədədi 72, 76, 93 və 95 olan benzinlə işləyir.
K
Kaberna ölçən - qazma quyusuna elektrik kabeli ilə salınaraq quyunun diametrini ölçən dərinlik cihazı. Mexaniki və ultrasəs K.Ö.-ləri tətbiq olunur.
Kaptaj - su, neft və qazın daha çox miqdarda itkisiz alınması məqsədi ilə onların yer altında, yaxud yerin səthindəki çıxış yerlərində qarşısını kəsib toplayan qurğu. K. maye və qazın təbii xassələrini saxlamağa, lazımi hallarda mənbələrin və ya quyuların rejimini tənzim etməyə imkan verir.
Karbohidrogenlər - molekulları yalnız karbon və hidrogen atomlarından ibarət olan üzvi birləşmələr sinfi.
Karotaj - geoloji kəsilişi öyrənmək və faydalı qazıntıları aşkar etmək üçün quyuların geofiziki tədqiqi. Quyularda ilk geofiziki tədqiqatları (quyularda temperaturun ölçülməsini) 1908-ci ildə Bakı neft mədənlərində D.V. Qolubyatnikov aparmışdır. K. dərin quyuların kəsilmişlərinin geoloji sənədləşdirilməsində əsas metoddur.
Katalizatorlar - kimyəvi reaksiyaların asanlaşmasına və ya tezləşdirilməsinə təsir göstərən kimyəvi birləşmələr.
Katlavan - tikinti üçün qazılmış xəndək.
Kern - quyuları sütuncuqlu balta ilə qazıyan zaman götürülmüş süxur sütunu. Layların fiziki xassələrini və neft-qazla doyma dərəcəsini, həmçinin, ayrı-ayrı quyuların metoloji - stratiqrafik kəsişini öyrənmək üçün kernlərin qaldırılması tələb olunur.
Kerosin, ağ neft - əsasən 140-3000C temperaturda qaynayan neft fraksiyası; maye karbohidrogen qarışığından ibarətdir. Neftin distilləsində və ya ağır neft məhsullarının krekinqi prosesində alınır, sıxlığı 0,79-0,86 q/sm3-dır. Kerosin maye yanacaqla işləyən raket mühərrikləri üçün effektiv yanacaq növüdür, bundan başqa K.-dən texnikada müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilir (traktor mühərriklərində, keroqaz və s. həmçinin çirkli alət və detalların yuyulmasında).
Kəşfiyyat - geologiyada təzə neft və qaz yataqlarını aşkar etmək üçün istifadə olunan metodlar məcmusu.
Kəşfiyyat quyusu - faydalı qazıntıların kəşfi, həmçinin süxurların xüsusiyyətlərini və yataq laylarının xarakterini öyrənmək üçün qazılan quyu.
Klapan - maşın və boru kəmərlərində qaz, buxar və ya maye sərfini tənzimləmək məqsədi ilə axın kəsiyinin sahəsini dəyişən detal, yaxud quruluş. Maşınlarda (nasos, kompressor, daxiliyanma mühərriki və s) K. qaz, buxar və ya maye sərfini idarə edən, yaxud paylaşdıran mexanizmin bir hissəsidir.
Kimya və neft maşınqayırması - kimya, neft kimyası, neft və qaz sənayesi üçün texnoloji avadanlıq, texnoloji xətt kompleksi və qurğular hazırlayan maşınqayırma sahəsi. Müasir K. və n.m. bir sıra sahələri özündə birləşdirir; bu sahələr ixtisaslaşdırılmış məhsullar (kimya, polimer, neft mədəni avadanlığı, kağız hazırlayan avadanlıq, neft emalı sənayesi üçün avadanlıq) və ümumi sənaye təyinatlı avadanlıq (kompressor soyuducu qurğular, müxtəlif tip nasoslar, qaztəmizləyən avadanlıq və boru kəməri armaturu və s.) buraxır.
Kompensatorlar - üzən qazma qurğusunun və ya qazma gəmisinin qazma zamanı yuxarı və aşağı hərəkətini tənzim etmək üçün hidravlik ötürücüsü olan qurğular.
Kompressor quyusu - sıxılmış qaz (hava) enerjisi hesabına nefti (onunla birlikdə qaz və lay suyu) yer səthinə çıxarılan quyu. Belə quyularda qazlift (erlift) quraşdırılır.
Kompressor yağı - neftdən alınan sürtkü yağı; komperssor və hava vuran aparatları yağlamaq üçün işlədilir. Sənaye yağları qrupuna mənsubdur.
Kompressor üsulu ilə neftçıxarma- kompressordan quyuya verilən sıxılmış təbii qaz (və ya hava) enerjisi hesabına neftin quyudan yer səthinə qaldırılması üsulu. Təbii lay enerjisi mayeni yer səthinə qaldıra bilmədikdə tətbiq olunur. Bu üsul qazliftlə (erliftlə) həyata keçirilir. K.ü.i.n-nin digər mexanikləşdirilmiş neftçıxarma üsullarından əsas üsulların üstünlükləri aşağıdakılardır: quyu avadanlığında hərəkət edən hissələrin olmaması; qaz amili çox olduqda prosesin idarə olunması və avtomatlaşdırılmasının sadəliyi. Böyük kompressor stansiyaları tikintisinin vacibliyi, quyularda (xüsusən qum tıxacı yaranan quyularda) boruların çox işlənməsi K.ü.i.n-nın əsas nöqsan cəhətləridir.
Kondensator - buxar şəklində olan maddəni maye şəklinə gətirən qurğu.
Konsessiya müqaviləsi (yaxud lisenziya müqaviləsi) - bizneslə dövlət arasında dövlət mülkiyyəti obyektlərindən (əksər hallarda məhz mineral ehtiyatlardan) şirkətin istifadə şərtlərini müəyyən edən uzunmüddətli müqavilə. Müqavilədə nəzərdə tutulan şərtlər çərçivəsində dövlət yerin təkinin mülkiyyətçisi kimi müəyyən sahələrin, yaxud konkret yataqların işlənməsi hüquqlarını bilavasitə şirkətə həvalə edir. Əvəzində konsessioner şirkət dövlətə konsessiya haqqı ödəyir.
Konsistent sürtkü yağları, plastik sürtkü yağları - üzərinə düşən yükün qiymətindən asılı olaraq, maye və ya bərk maddəyə məxsus xassələr göstərən sürtkü materialları K.s.y. neftdən alınan yağlara, adətən 10-20 % qatılaşdırıcı bərk maddə və müvafiq aşqar qatılmaqla hazırlanır.
Konsorsium - umumi razılıq və qarşılıqlı mənfəət əsasında birgə fəaliyyət ğöstərən müəssisələr birliyi, Məsələn, Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti (AƏBŞ).
Kontinental şelf - beynəlxalq qanunlara əsasən hər hansı bir dövlətin sahil sularından kənarda suüstü və sualtı yerləşən dəniz sahələrinin yerləşdiyi ərazi. Kontinental şelf sərhədləri BMT-nin 1982-ci ildə qəbul olunmuş Dəniz konvensiyasına əsaslanan normalar ilə müəyyən olunur.
Koks - neftayırma zamanı əmələ gələn kömürə bənzər bərk (sərt) maddə.
Kokslama -kokslama aparatında karbohidratlar 8000C-yə qədər qızdırılır, bu vaxt bütün yüngül məhsullar buxarlanır və koks barabanı adlanan yerdə bərk koks əmələ gəlir, alınan məhsul oradan yüksək təzyiqli su ilə çıxarılır.
Kollektor - geologiyada məsamə boşluq və çatlarında neft, qaz, su saxlayan məsaməli və çatlı süxurlar.
Korroziya - (metalda) xarici mühitin kimyəvi və ya elektrokimyəvi təsiri nəticəsində metalın dağılması. K.-dan hər il bəşəriyyətin istehsal etdiyi metalın 1-1,5 %-i itirilir.
Köpüklə yanğınsöndürmə - yanğının (xüsusilə yanan maye neft məhsullarının) köpüklə söndürülməsi. Köpük yanan mayenin səthini örtərək istiliyin alovdan mayeyə ötürülməsinə, habelə maye buxarının çıxmasına mane olan təbəqə əmələ gətirir.
Krekinq - mühərrik yanacağı və kimya sənayesi üçün xammal almaq məqsədi ilə neft və onun fraksiyalarının destruktiv emalı. K. mühərrik yanacağı (xüsusən benzin) almağın əsas üsullarından biridir. Proses 2 yolla aparıla bilər: yüksək temperaturda və katalizatorun iştirakı ilə. Birinciyə termik K., ikinciyə katalitik K. deyilir.
Krekinq benzini - ağır neft fraksiyalarının termik və katalitik krekinqi prosesində əmələ gəlib 2000C-yə qədər qaynayan fraksiya. Termik krekinq benzinlərinin oktan ədədi 66-69, katalitik benzinlərinki isə 71-81-dir.
Kükürdlü neft - tərkibində yüksək miqdarda kükürd olan xam neft.
G
Generator qazı - qaz yanacaq növlərindən biri: daş kömür, torf, mazut, koks və s. yanacaqları qaz generatorunda qazlaşdırmaqla alınır.
Geoloji axtarış - faydalı qazıntı yataqlarının açılmasındakı işlərin məcmusu. G. a.-ın elmi əsasını tədqiq edilən sahədə faydalı qazıntıların ehtimal olunan yayılma xəritələri və ya faydalı qazıntıların yerləşməsinin proqnoz xəritələri təşkil edir. G.a. zamanı faydalı qazıntının əmələgəlmə şəraiti və ya mənşəyi nəzərə alınır.
Geofiziki tədqiqatlar faydalı qazıntı kütləsinin və yerləşdirici süxurların bir sıra fiziki xassələrinin fərqlənməsinə əsaslanır. Əlverişli strukturların, karbohidrogen qazları nişanələrinin, palçıq vulkanlarının, neft sızıntılarının olması neft - qaz yataqlarının axtarışı üçün əsas amillərdən hesab olunur.
Gilli məhlul, yuyucu məhlul - gilin suda dispers məhlulu; qazma prosesində işlədilir. Hazırlanmasında əsasən, bentonit gilindən istifadə edilir.
Qazılan süxurlardan, quyuların dərinliyindən, temperaturdan və s. asılı olaraq lazımi xassəli G.m. almaq üçün müxtəlif kimyəvi reagentlər, ağırlaşdırıcı maddələr və s.-dən istifadə olunur. Nasosla quyuya vurulan G.m. baltanın quyu dibində doğradığı süxurları quyudan çıxarır, quyunun dibinə və divarlarına hidrostatik təzyiq yaradaraq quyu divarının davamlığını təmin edir, neft, qaz və sulu laylara əks təzyiq göstərir, işləyən baltanı soyudur və s.
L
Lay - qalınlığı yayılma sahəsindən dəfələrlə az olan və iki təqribi paralel səthlə (üstdəki tavan, altdakı daban adlanır) hüdudlanan, eyni tərkibli geoloji kütlə, çökmə süxurların əsas yatım forması.
Lay enerjisi - lay və mədən təzyiqinin təsiri ilə gərgin halda olan maye, qaz və layın elastiklik enerjisi. Yataq quyu vasitəsilə açıldıqda L.e. neftin quyuya doğru hərəkət etməsinə və bu hərəkət zamanı əmələ gələn müqavimət qüvvəsinin dəf edilməsinə sərf olunur. L.e. sərf olunduqca lay təzyiqi azalır.
Lay suları - iki su keçirməyən süxur arasındakı layda olan və ya cərəyan edən sular adətən təzyiqli olur. Neft geologiyasında neft yataqlarında rast gələn sulara da L.s. deyilir və neft yatağına nisbətən yatma şəraitinə görə yuxarı konturarxası, aşağı konturarxası, daban və aralıq suları adlanır.
Lay təzyiqi - neft və qaz yataqlarında maye və qazın məruz qaldığı təzyiq. Neftli, qazlı və sulu layların enerjisini xarakterizə edən mühüm amil. Başlanğıc L.t. adətən hidrostatik təzyiqə bərabərdir, dərinliyə getdikcə hər 10 m-dən təqribən 0,1 mn/m2 artır. Yatağın işlənmə prosesində təzyiqin saxlanması metodlarından istifadə edilmədikdə L.t. azalır.
Laminar axın - meyenin və ya qazın nizamlı axını; bu zaman maye (qaz) sanki axın istiqamətinə paralel laylarla hərəkət edir.
Lift (nasos kompressor boruları, istismar kəməri) - filtratın yuxarı verilməsi üçün quyunun mərkəzində yerləşdirilmiş polad boruların birləşmiş sistemi.
Litr - metrik ölçü sistemində həcm və tutum vahidi. 111. = 1dm3 . kimi qəbul olunub.
M
Maqnit tutucu - qazılan quyunun dibində qazma nəticəsində qalan metal əlavələrin təmizlənməsi üçün nəzərdə tutulmuş qurğu.
Manifold, şaxələnmiş boru kəməri, bölüşdürmə magistralı - filtirat və neft məhsulları axarını bir neçə kanala bölüşdürməyə imkan verən klapan boru sistemi.
Mazut - neftdən distillə yolu ilə benzin, liqroin, kerosin və dizel yanacağı fraksiyaları çıxarıldıqdan sonra qalan qalıq. Kimyəvi tərkibi və xassələrindən asılı olaraq M.-dən maye yanacaq kimi, eləcə də sürtkü yağları almaq, krekinqləşdirmə, yaxud hidrogenləşdirmə vasitəsilə benzin və dizel yanacağı istehsal etmək və başqa məqsədlər üçün istifadə edilir.
Maili qazma - neft və qaz quyularının şaqula nisbətən müəyyən bucaq altında qazılması. M.Q.-dən sahənin relyefi şaquli qazma üçün əlverişli olmadıqda, yəni neft və qaz yataqları dəniz, göl, yaşayış məntəqəsi və s. - nin altında yerləşdiyindən qazma avadanlığı quraşdırmaq mümkün olmadıqda; kiçik meydançadan müxtəlif istiqamətlərə bir neçə quyu qazmaq lazım gəldikdə istifadə edilir.
Magistral qaz kəməri - yanar qazları çıxarılan yerdən işlədici məntəqələrə nəql etmək üçün boru kəmərləri və köməkçi qurğular kompleksi. Magistral, yerli və daxili qaz kəmərləri var. M.Q.k. qazı istehsal olunduğu yerdən xeyli uzaq məsafədəki yaşayış məntəqələrinə, sənaye obyektlərinə və s.-yə nəql edir.
M.Q.k.-nın son məntəqəsində qazın təzyiqini lazımi səviyyəyə endirmək üçün qazpaylayıcı stansiya quraşdırılır.
Magistral neft kəməri - nefti çıxarıldığı yerdən uzaq məsafədə yerləşən emal yerlərinə nəql etmək üçün kompleks qurğu. M.N.k. borular, neftvurma nasos stansiyası, rabitə vasitələri və köməkçi qurğulardan ibarətdir. Neftin boruda hərəkət sürəti 1 -1,5 m/san - dir.
Kəmərdəki neft axını M.N.k.-nın bütün uzunluğu boyu quraşdırılmış qurğular vasitəsilə tənzim edilir. Onlar arasında məsafə relyefindən asılı olaraq müəyyən olunur (20 km - dən çox olmamaq şərtilə) özlülüyü çox olan neftlər neftvurma stansiyalarında, yaxud aralıq məntəqələrdə qızdırılır.
Manometr - maye və qazların təzyiqini ölçmək üçün cihaz.
Mancanaq dəzgahı - ştanqlı neft nasosunun intiqalı; mühərrik valının fırlanma hərəkətini neft nasosu plunjerinin şaquli irəli-geri xətti hərəkətinə çevirmək, neft nasosunu işə salmaq və dayandırmaq, habelə neftvurma rejimini tənzimləmək üçündür. Dəqiqədə gedişlərinin (irəli-geri) sayı 3-15 qəbul edilir.
Merkaptan - tərkibində kükürd atomları olan az çəkili molekul birləşmələri.
Metan, bataqlıq qazı və ya mədən qazı - rəngsiz və iysiz qazdır. -164,50C-də mayeləşir, -18-2,50C-də donur. M. neftlə birlikdə yerdən çıxan qazların (34- 40%) əsas komponentidir. Ondan sənayedə yanacaq və xammal kimi geniş istifadə olunur.
Mədən - yer altından kimyəvi xammal, filiz və s. faydalı qazıntı çıxaran sənaye müəssisəsi.
Mədən vergisi - daha geniş yayılmış ödəniş formasıdır, istehsalçının ümumi gəlirindən müəyyən faizlə ödənilir. Bu zaman təbii ehtiyatların mülkiyyətçisi olan dövlət mədənlərinin işlənməsi hüququnu şirkətə verilməsinin əvəzində istehsal olunan məhsulun dəyərinin müəyyən hissəsini ondan götürür.
Mədən qazmaları - faydalı qazıntıları çıxarmaq üçün mədən işləri nəticəsində Yer qabığında yaradılmış süni qurğular.
Mədən işləri - Yer təkindən faydalı qazıntıların çıxarılması proseslərini əhatə edən elm və texnika sahəsi. XIX əsrin 2-ci yarısından neft, XX əsrin əvvəlindən isə təbii qaz hasilatı da M.i.-nə daxil edilib.
Məhlul - iki və ya daha çox maddənin komponentin termodinamiki tarazlıqda olan mikroskopik bircinsli qarışığı. Neft müxtəlif üzvi komponentlərin M.-dan ibarətdir.
Məşəl, çıxarış borusu - işlədilməyən (səmt) qazların çıxarılması və yandırılması üçün qurğu.
Məhsuldar qat - Azərbaycan Respublikasında əsas neftli-qazlı çöküntü kompleksi; orta Pliosenə müvafiqdir. Qalınlığı, əsasən, Abşeron yarımadasında, Kür düzənliyində və Xəzər dənizinin altında 3000 - 4000 m-ə çatır.
Mineral yağlar - neft, yanar şist və qazıntı kömürünün emalının maye məhsullarından hazırlanan sürtkü yağları.
Mineral xammal - bax: Faydalı qazıntı.
Müqavilə - fiziki və hüququ şəxslər, dövlətlər arasında imzalanan və razılaşmanı bildirən hüquqi sənəd. Məsələn, neft müqavilələri.
Mümkün ehtiyatlar - mütəxəssislərin fikrincə öyrənilməmiş süxurlarda mümkün olan neft və qaz ehtiyatları.
Mühəndis - ali texniki təhsil almış mütəxəssis.
Mühərrik, motor - hər hansı bir enerji növünü mexaniki işə çevirən enerji - güc maşını.
Mühərrik yağları - daxiliyanma mühərriklərini (porşenli və reaktiv) yağlamaq üçün işlədilən sürtkü yağları. Əsasən neftdən alınır, lakin bəzi sintetik yağlardan və ya onların neft yağları ilə qarışığından da hazırlana bilir. İşlədilmə sahəsindən asılı olaraq 3 sinfə ayrılır: avtomobil yağları, dizel yağları və aviasiya yağları.
Mühərrik yanacaqları - daxiliyanma mühərriklərində işlədilən maye və ya qaz yanacaqları iki qrupa ayrılır: karbürator yanacaqları, o cümlədən aviasiya və avtomobil benzini: müxtəlif məqsədlər üçün işlədilən mühərriklər üçün yanacaqlar (məs, qaz - turbin yanacağı, reaktiv mühərrik yanacağı, dizel yanacağı və s.). M. y. neftdən və karbohidrogen qazlardan alınır. Neft emalı sənayesinin istehsal etdiyi məhsulların təqribən 63%-i bu yanacaq növlərindən ibarətdir. Daş kömür, şist və başqa bərk yanacaq növlərindən də M.y. almaq müm kündür (İkinci Dünya Müharibəsində almanlar daş kömürü hidro gen ləşdirmək yolu ilə milyonlarla ton m.y. almışdılar).
N
Nasos - mayeyə kənardan enerji (potensial və kinetik) verməklə onu təzyiq altında bir yerdən başqa yerə vurmaq üçün aparat və cihaz.
Naftalan - müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində istifadə edilən yeganə neft növü. Bir sıra fiziki-kimyəvi xassələrinə və karbohidrogen tərkibinə görə başqa neft növlərindən fərqlənir. Naftalan nefti 200-2500C arasında qaynamağa başlayır. Mənfi 20-300C-də donur. Tərkibində 50-55% naften karbohidrogenləri, 30-35% aromatik karbohidrogenlər və 14-16% qatranlı maddələr var. Naftalan neftində 0,25-0,30% kükürd və 0,24-0,26% azot olur. Tədqiqatlar nəticəsində məlum olub ki, naftalan neftinin müalicəvi təsiri, əsasən naften karbohidrogenləri ilə əlaqədardır. Naftalan nefti dünyada yalnız Azərbaycan Respublikasının Naftalan şəhərinin yaxınlığında çıxarılır.
Naften turşuları - neftin oksigenli komponentlərin 0,5-3%-ini təşkil edən və çoxu birəsaslı karbon turşuları. Özlü, rəngsiz mayelərdir. Suda həll olmur. Neft məhsullarında və s. üzvi həlledicilərdə olur.
Naftenlər - əsasən, neftlərdə olan donmuş alisikl karbohidrogenlər. Mühərrik yanacaqları və sürtkü yağlarında N. arzu edilən komponentlərdir. Benzində N.-in çox olması antidetonasiya xassələrini yaxşılaşdırır, kerosin, dizel yanacağı və sürtkü yağlarının donma temperaturunu aşağı salır.
Neft - yanar maye, faydalı qazıntıdır. Yer səthinə yaxın laylarda və ya qatlarda yerləşərkən oksidləşərək qatı maptaya, yarım bərk asfalta və başqa eninafildə çevrilir. Spesifik qoxusu var. Rəngi açıq qəhvəyidən tünd qonura və qarayadək dəyişir. Neft müxtəlif karbohidrogenlərdən (alkanlar, silkoalkanlar, aronlar - aromatik karbohidrogenlər və onların hibridləri) və tərkibində C və H- dan əlavə O, S və N olan birləşmələrdən ibarətdir. Element tərkibi karbon (82,5-87%), hidrogen (11,5-14%), oksigen (0,05-0,35%) nadir hallarda 0,7%-ə qədər kükürd (0,001-5,3), azot (0,001-1,8). Alimlərin əksəriyyəti neftin yüksək temperatur və təzyiqin təsiri ilə çökmə süxurlarda səpələnmiş üzvi maddələrin qalıqlarından, bəziləri isə dərin maqmatik proseslərlə əmələ gəldiyini hesab edirlər. Bütün kontinentlərdə (Antraktidadan başqa) və onlara bitişik akvatoriyaların xeyli sahəsində neft yataqları aşkar edilib. Dünyada ən nəhəng neft yataqları Qavar (Səudiyyə Ərəbistanı) və Əl- Bürgan (Küveyt)-dadır. Azərbaycan Respublikası ərazisi mühüm neftçıxarma rayonu kimi dünyada məşhurdur. Dünyada ilk neft quyusu məhz burada, Abşeron yarımadasında qazılmışdır (1847). Azərbaycan ərazisində əsas neft - qaz yağları məhsuldar qat (orta pluosen) çöküntüləri ilə əlaqədardır və Azərbaycan nefti dünyada ən yüksək keyfiyyətli neftlərdən biri sayılır. Neftin böyük iqtisadi əhəmiyyəti var. O, maye yanacaq, sürtkü yağları, müxtəlif neft məhsulları və kimya sənayesi üçün xammaldır.
Dostları ilə paylaş: | 
