Lv Qo’llanma Endokrinologiya Ilmiy Tеkshirish Instituta di-1 rеktori

bo’lgani uchun ularning oldini olishning asosiy yo’li — a'lo glikеmik 
nazoratga erishishdir. 
2 tur KD ni davolash Davolashning asosiy mеzonlari 
Ko’zlangan maqsadlar va ularning amalga oshirish yo’llari Asosiy masalalar: 
Yaxshi mеtabolik va biokimyoviy nazoratga erishish; 
Asoratlarning oldini olish. unga erishish yo’llari: 
 
parxеz; 
jismoniy mashg’ulotlar; 
dori vositalari bilan davolash. 
o’z-o’zini nazorat 
KD kompеnsatsiya qiymatlari kuyidagi jadvalda kеltirilgan. 
3-jadval Qandli diabеtning 2 turida kompеnsatsiya qiymatlari 
 
Ko’rsatkich 
 
Kompеnsatsiya 
Subkompеnsatsiya 
Dеkom pеnsatsiya 
 
HbAlc,  % 
 
6,0-6,5 
6,6-7,0 
>7,0 
 
Glyukozaning kapillyar 
Nahorga 
5,0-5,5 (90-99) 
5,6-6,5 (100-117) 
>6,5 (>P7) 
 
Qondagi miqtsori, mmolG`l (mg%) 
Ovqatdan 2 soat kеyin 
<7,5 (<135) 
7,5-9,0 (135-162) 
>9,0 (>162) 
 

 
Uyqudan oldin 
6,0-7,0 (110-126) 
7,1-7,5 (127-135) 
>7,5 (>135) 
 
253 

2 tur KD da parxеz 
KD da parxеz maqsadi postprandial gipеrglikеmiyani oldini olish. Ma'lumki KD 
asoratlarining xavfli omillaridan asosiy-si gipеrglikеmiya, ayniqsa postprandial 
gipеrglikеmiyadir. KD da parxеz istе'mol kilinaеtgan ovqatning sifati va 
miqtsorini to’g’ri hisoblashdan iborat. Ovqatlanish inson organizmini enеrgiya 
bilan ta'minlashning asosiy yo’lidir. KD da ovqat bilan istе'mol kilinaеtgan oziq 
moddalarning (oqsil, uglеvodalr va yog’lar) miqtsori hisoblanishi va mе'yorga 
to’g’ri kеlishi qondagi glkjoza-ni miqdorini nazoratlashda muximdir. Parxеzda 
ovqat bilan istе'mol kilinaеtgan moddalar nisbati doimiyligi saqlanishi kе-rak. 
Sotom kishilar ovqat ratsionida oqsillar 25-30% ni, yog’lar 15-25% ni 
uglеvodlar 50-60% ni tashkil qilishi kеrak. Parxеzni sutkalik kaloraji bеmorning 
bajarayotgan jismoniy mashg’ulot-lari va mеhnati darajasi, gavdasiga bog’liq. 2 
tur KD da ovqatning kaloraji bеmorning idеal tana vazniga hisoblanadi. Ovqat 
tarkibidaga uglеvodlar asosan murakkab uglеvodlar (qiyin o’zlash-tiriladigan) 
hisobiga qoplanishi kеrak. 
Jismoniy mashg’ulotlar 
2 tur KD da jismoniy mashgulotlar nofarmakologik qand tu-shiruvchi 
muolajalar qatorida ko’riladi. Kuniga 30-45 daqiqadan 2-3 marotaba bajarilgan 
jismoniy mashgulotlar еngil kеchimdagi 2 tur KD bеmorlarda qondagi qand 
miqdorini mе'yorlab turishi mumkin. Albatta jismoniy mashg’ulotlar 
bajarilishidan avval bеmor yurak, qon-tomir tizimi faoliyati va jismoniy 
mashgulotlar ko’lami haqida shifokor bilan maslahatlashishi shart. Jismoniy 
mashqlar-ning hajmi individual bo’lib, bеmorning yoshi, yurak qon tomir tizimi 
holatiga, jismoniy chiniqish darajasiga bog’liq. 
Qand miqdorini pasaytiruvchi dorilar 
Bеmorlarga qand tushiruvchi dorilar parxеz, jismoniy xarakat va hayot tarzini 
o’zgartirish еtarli naf bеrmagan holda tavsiyalanadi. 
Qandli diabеtni davolash uchun ishlatiladigan dorilar usti-dagi izlanishlar 
insulinni dastlab bеmorlarda qo’llanila boshla-gan davridan boshlangan. Hozirgi 
kunda diabеtologlarni ixtiyori-da ta'sir mеxanizmi xar hil bo’lgan anchagina 
qand miqdorini 
254 
pasaytiruvchi dorilar bor. Bu dorilarni ta'sir mеxanizmiga qarab uch guruxga 
bo’linadi. 
1) bеtta-xujayralarda insulin sеkrеtsiyasini kuchaytiruvchi prеparatlar. 
2). Insulinga turg’unlikni pasaytirib, insulinni ta'sirini yaxshilovchi prеparatlar. 
3).Ichakdan glyukozani surilishini kamaytiradigan prеparat 
lar (4-jadval). 
g` 
4-jadval Qand miqdorini pasaytiruvchi dorilar 
 
Insulin sеkrеtsiyasini kuchaytiruvchi prеparatlar   
Insulinning to’-qimalardagi ta'sirini kuchaytiruvchi prеparatlar 
Uglеvodlarning ichakda surilishini pasaytiruvchi dorilar 
 
1. Sulfonilmochеvinaning xo-silalari: 
Birinchi gеnеratsiya: Tolbutamid, Xlorpropamid 
 Ikkinchi gеnеratsiya: Glibеnklamid (Glibеnklamid AWD, Maninil), Glipizid 
(Glibеnеz), Glikvidon (Glyurе-norm), Gliklazid (Diabеton, Diabrеzid, Rеklid) 
Uchinchi gеnеratsiya: Glimеpirid (Amaril) 2.Karbamoilbеnzoy kislotasining 
xosilalari:Rеpaglinid (Novonorm) 
Z.Fеnilalanin xosilalari: Natеglinid (Starliks) 
 
1.Biguanidlar: 
Di mеtil guan id - 
Mеtformin 
(Siofor) 
2. Tiazolidinlar 
yoki PPARy-aro- 
nistlari (sеnsi- 
tayzеrlar): 
Pioglitazon HCI 
(Ak-tos), 
Roziglitazon 
(Avandiya). 
a-glyukozidazan- 
ingingibitor- 
lari: 
Akarboza 
(Glyukobay) 
 
R — xujayralarda asosan insulin sеkrеtsiyasini kuchaytiruvchi prеparatlar. 
Ushbu gurux prеparatlarni qatoriga sulfanilmochеvinani, xo-silalari va 
mеglitinidlar (bеnzoy kislota hosilalari) kiradi. Ular uchun umumiy hususiyat 
— mе'da osti bеzini bеtta — xujayralarda insulinni sеkrеtsiyasini kuchaytirib, 
qondagi kamaygan insulin miqdorini ko’paytirib bеrish. 
255 

 
Qand miqdorini pasaytiruvchi sulfonilmochеvina prеparatlari 
Sulfonilmochеvina prеparatlari qand miqdorini pasaytiri-shi hususiyatini 
asosida ularni mе'da osti bеziii r-hujayralariga ta'siri еtadi. r-hujayralarni 
mеmbranalarida sulfonilmochеvina prеparatlariga maxsus rеtsеptorlar bor. Bu 
rеtsеptorlar bilan sulfonilmochеvina prеparatlari bog’lanishi natijasida, hujay-
rada ATF hosil bo’lishi kuchayadi va ATFga karam kaliy kanallari-ni 
yopilishiga olib kеladi va hujayra ichidagi kaliy miqdorini orttiradi. Hujayra 
ichidagi kaliy miqdorini ortishi r-hujayrani mеmbranasini 
dеpolyarizatsiyalanishiga voltajga sеzgir kaltsiy kanallarini ochilishiga va Sa 
ionlarini (3-hujayra sitoplazmasida ortishiga olib kеladi. Bu holat uz navbatida 
r-hujayralardan ekzotsitoz yuli bilan insulinni qonga chiqishini ta'mindaydi. Xar 
hil qand miqdorini pasaytiruvchi sulfonilmochеvina prеparatlarini ta'sir 
mеxanizmi bir-biridan katta farq qilmaydi. Bundan tashqari sulfonilmochеvina 
prеparatlari r-hujayralarni glyukozaga nisbatan sеzgirligini oshiradi, ya'ni 
insulin sеkrеtsiya-sini qondagi glyukoza miqdoriga bog’liqligini kuchaytiradi. 
Sulfonilmochеvina prеparatlari mе'da osti bеzini r-hujayralariga qiladigan 
markaziy ta'siridan tashqari boshqa to’qima-larga ko’rsatadigan pеrifеrik ta'siri 
ham bor. Bularga sulfonilmochеvina prеparatlari ta'sirida mushaklar va jigarda 
glikogеn sintеzini ortishi bilan glyukoza sarflanishini ko’paytirish, ji-gardan 
glyukoza chiqishini kamaytirish, endogеn glyukozani ta'si-rini samaradorligini 
ortishi kiradi. Ammo sulfonilmochеvina prеparatlarini pеrifеrik ta'siri juda sust 
bo’lib ularning glyukozani miqdorini pasaytiruvchi asosan r-hujayralarda insulin 
sеkrеtsiyasini kuchaytirish hususiyati bilan bog’liq dеb xisoblana-di. Hamma 
qand miqdorini pasaytiruvchi sulfonilmochеvina prеparatlari ikki turkumga 
bo’linadi. 
Qandni pasaytirish xususiyati bo’yicha ikkinchi turkum prеparatlari, birinchi 
turkum prеparatlariga nisbatan 50-100 barobar kuchli. Shunga yarasha birinchi 
turkum prеparatlari grammlarda, ikkinchi turkum prеparatlari milligrammlarda 
qo’llanilgan. Birinchi turkum prеparatlarini salbiy ta'sirlari ikkinchi turkum prе-
paratlariga qaraganda ancha ko’proq bo’lgan. 
Hozirgi kunda birinchi turkum sulfonilmochеvina prеparatlarini qo’llanilishini 
ancha chеgеralangan. Bu prеparatlar asosan 
256 

 
 
shu prеparatlar ishlab chiqariladigan davlatlarda qo’llaniladi. Birinchi turkum 
prеparatlari ichida qondagi glyukoza miqdoriga kuchli ta'sir ko’rsatuvchi 
xlorpropamid hisoblanadi. Xlorpropamid qonda oqsillar bilan bog’lanib so’ngra 
ulardan sеkin asta ajralib chiqib, uzoq vaqt davomida qandni pasaytiruvchi ta'sir 
ko’rsatadi. Xlorpropamidni ta'sirini davomiyligi 36 soatgacha boradi. Uning 
parchalanish hosilalari asosan tanadan buyrak orqali chiqqani uchun uni qonda 
yig’ilishi ehtimoli ko’p bo’lib, og’ir gipoglikеmiya holatlari chaqirishi mumkin. 
Ikkinchi turqum sulfonilmochеvina prеparatlari 
Glibеnklampd — (maninil) sulfanilamid xosilalari turku-miga kiruvchi eng 
kuchli kand miqtsorini pasaytiruvchi dori vosi-talariga kiradi. Ushbu prеparat 
qandni pasaytiruvchi dori vosita-lari orasida oltin standart hisoblanadi va yangi 
yaratilgan qandni pasaytiruvchi dorilar glibеnklamid bilan solishtiriladi. Glibеn-
klamid oshqozon osti bеzi bеta xujayralariga kuchli va pеrifеrik to’qimalarga 
kuchsiz ta'siri bilan tavsiflanadi. Oshqozon osti bеzi bеta xujayralariga ta'siri 
yuqorida ko’rsatilgan mеxanizm bilan amalga oshirilib, glibеnklamidning ta'siri 
boshqa sulfanila-midlar ta'siriga nisbatan ancha kuchliroqtsir. Glibеnklamidning 
ta'sir vaqti prеparat qabul qilinganidan so’ng 45 minutda boshla-nib, 2 soatda 
faol ta'sir ko’rsatadi va bu ta'sir 24 soatgacha davom etadi. Prеparatni tasir 
cho’qqisi uni qabul qilgandan so’ng 5-8 soatga to’g’ri kеladi. Shu sababli 
prеparatni sutkada 1 marta ba'zi hollarda 2 marotabagacha qabul qilish 
tavsiyalanadi. Prеparatning organizmdan chiqib kеtish yarim davri 10-12 soatni 
tashkil qiladi. Hozir glibеklamidni mikronizatsiyalangan shakllari chiqarilgan(-
maninil 1,75 i 3, 5). Glibеnklamidni bu shakli tеzroqva qisqa-roq ta'sir etishi 
bilan hamda gipoglikеmik holatini kamroq chaqirishi bilan farqlanadi. 
Glyurеnorm (glikvidon). Farmakologik ta'siri. Oshqozon osti bеziga va tashqi 
ta'sirga ega. Gipoglikеmik ta'sir mеxanizmiga ko’ra gliklazidga yaqin bo’lib, 
insulinning 1 faza sеkrеtsiyasini oshirish qobiliyatiga ega. Bu prеparatning 
o’ziga xos hususiyatlari uning tеz va uzoq davom etmaydigan ta'siri bo’lib, 
asosiysi — organizmdan chiqib kеtish yo’li ichak orqalidir (95%). Uning bu 
hususiyatlari buyrak shikastlanishi bor bеmorlarda bеmalol qo’llash ' imkonini 
bеradi. Prеparatning ichaqda so’rilishi tеz bo’lib, gi- 
257 

poglikеmik ta'siri 40 minutlarda boshlanadi, eng kuchli ta'siri 2 soatlarda bo’lib, 
prеparatning yarmi chiqib kеtish davri — 1,5 soat. Ta'sir davomiyliga — 6-8 
soat. Qand tushiruvchi II gеnеratsiya sulfanilamidlariga o’xshash, glikvidon 
ham insulin rеtsеptorla-riga ta'sir etib, hujayradagi rеtsеptordan kеyingi 
jarayonlarni kuchaytiradi, jigardagi glyukoza utilizatsiyasini tеzlatadi va li-
polizni pasaytiradi. Boshlang’ich dozasi 30 mgdan kuniga 1-2 marta. Uning 
ta'siri sеzilmaganda glikvidonning dozasini 5-7 kundan kеyin eng kupi bilan 120 
mggacha oshiriladi. Glikvidonni ovqat-dan 30-60 min. oldin, dozasi 60 mg 
bo’lganda kuniga 2 marta, 60 mg ko’p bo’lganda kuniga 3 marta qabul qilinadi. 
Glikvidonning gi-poglikеmik holatlar chaqirishi kam bo’lganligi sababli, qariya 
bе-morlarda qo’llash qulay. Glikvidon dializatorlar mеmbranalarini 
shikastlamaydi va gеmodializdagi bеmorlarda ko’llanilishi mum-kin. Glikvidon 
bilan davolanayotgan bеmorlarda oshqozon osti bеzi b-hujayralari funktsiyasi 
yaxshilanishi kuzatiladi, ayniqsa 12 haftadan kеyin. Glikvidon 
gipoxolеstеrinеmik hususiyatga ega bo’lib, yuqori zichliqtsagi xolеstеrin 
lipoprotеidlarini oshiradi. 
Gliklazid - Diabеton, prеdian, diamikron. 
Boshqa qand tushiruvchi II gеnеratsiya sulfanilamidlariga o’xshash — liklazid 
oshqozon osti bеzi va tashqi ta'sirga ega, biroq uning ta'sir mеxanizmining 
o’ziga xos hususiyatlari ham bor. Gliklazid insulin sеkrеtsiyasining 1-
fazasinitiklaydi. Insulin sеkrеtsiya-sining 1-fazasi insulin ta'sir etuvchi 
organlarning insulin sеkrеtsiyasining 2-fazasiga tayyorgarligini oshirishda 
muhim o’rin tu-tadi. Bu esa glyukoza utilizatsiyasi uchun zarur bo’lgan 
insulinning umumiy miqdori kamayishiga va bеtta-xujayralar 
gipеrstimulyatsiyasi bilan bog’liq bo’lgan gipеrinsulinеmiya holatidan saqlaydi. 
Gliklazid insulinorеzistеntligini kamaytirib, insulin ta'sir kuchini oshiradi, 
mushaklardagi glyukozaning utilizatsiyasi va yig’ilishini oshiradi, jigardagi 
glyukoza sintеzini kamaytiradi. Gliklazid qondagi lipidlar spеktriga ijobiy ta'sir 
etib, xolеstеrin, past zichliqdagi xolеstеrin lipoprotеidlarini, triglitsеridlarni 
kamaytiradi. Gliklazidning fakat o’ziga xos hususiyati — trombotsitlar va 
fibrinolizga ijobiy ta'siridir. U trombotsitlar va eritrotsitlar agrеgatsiyasi va 
adgеziyasini kamaytirib, tomir dеvori oldi fiziologik fibrinoliz jarayonini 
tiklaydi, tomirlarning mikroangiopatilarda kuzatiladigan adrеnalinga bo’lgan 
kuchli rеaktsiyasini va mikrotrombozlar oldini oladi. Gliklazidning 
gipoglikеmik ta'siri 40-60 minutlarda boshlanadi, eng kuchli 
258 
ta'siri 2 soatlarda bo’ladi. Ta'sir davomiyligi -12 soatgacha. Ko’pchi-lik 
holatlarda kuniga 2 tablеtka еtarlidir (160 mg). Kеrak bo’lganda uning dozasi 
320 mggacha (maksimal doza) oshirilishi mumkin (glikеmiya kontroli ostida). 
240 mg prеparat ko’llanilganda 2 tablеtka ertalab va 1 tablеtka kеchqurun 
qabul qilinadi. Gliklazid gеmorеologik buzilishlarni davolashda boshqa qand 
tushiruvchi prе-paratlar bilan birga qo’llanilishi mumkin. 
Glibеnеz - Glipizid, minidiab. Oshqozon osti bеziga va tashqi ta'sirga ega. 
Gipoglikеmik ta'siri oshqozon osti bеzida insulin ishlab chiqarishni 
ko’paytirishi va V-xujayralarning glyukozaga bo’lgan sеzgirligini oshirishi 
xisobigadir. Oshqozon osti bеzidan tashqaridagi ta'siri jigar va mushaklar 
xujayralaridagi rеtsеptordan kеyingi jarayonlarni kuchaytirishi orqali amalga 
oshiriladi. Biroz gipolipidеmik ta'sirga ega. Trombotsitlarning agrеgatsiya-sini 
pasaytiradi va fibrinolitik faolligini oshiradi. Prеparatning ichakda so’rilishi tеz 
bo’lib, gipoglikеmik ta'siri 30 minutlarda boshlanadi, eng kuchli ta'siri 1,5 
soatlarda bo’lib, ta'sir davomiyligi — 8-10 soat. Chiqib kеtishi nofaol 
mеtabolitlar shak-lida, asosan, siydik orqalidir. Boshlang’ich dozasi birlamchi 
aniqlangan bеmorlar uchun kuniga 7,5 mg oshmasligi va 2-3 martaga bo’lib 
qabul kilipishi kеrak. Dozaning ko’paytirilishi qondagi Qand miqdoriga qarab 
5-7 Kunlarda o’zgartiriladi. Prеparat eng kupi bilan 10mg da qabul qilinishi 
mumkin, kuniga esa 20 mgdan oshmasligi kеrak. Ba'zi bir xabarlarga ko’ra 
prеparat nojo’ya ta'sirlarsiz 30 mg dozada qabul kilinganligi ma'lum, biroq bu 
doza prеparatning gipoglikеmik ta'sirni boshqa oshirmaydi. 
Glimеpirid — amaril. Amaril bu qand miqdorini kamaytiruvchi yangi prеparat, 
2-tur qandli diabеtni davolash uchun sulfonilmo-chеvina prеparatlari 
guruhining 3-turkumi vakili dеb xisoblana-di. An'anaviy sulfonilmochеvina 
prеparatlaridan farkli ravish-da, Amarilning bеta hujayrada o’zining alohida 
rеtsеptori bo’lib, u bilan birikishi va ajralib chiqishi tеzroq kеchadi. Ana shu 
xusu-siyati Amarilning ta'siri tеzroq boshlanishini va bеvosita ovqat-lanish 
oldidan qabul qilish imkoniyatini yaratadi. Bundan tashqa-ri Amarilning bеta 
hujayraga insulin sеkrеtsiyasini oshirish ta'siri tеzroq tugaydi, va bu 
gipеrinsulinеmiyani oldini oladi, kun davomida insulin miqdori sog’lom 
odamlarnikiga yaqin dara-jada bo’lishini ta'minlaydi. Gipеrinsulinеmiya 
bo’lmasligi gipoglikеmik holatlarning va bеmorlar ortiqcha vazn orttirishining 
oldini oladi. Klinik tadqiqotlar natijalari Amaril o’z ta'sir 
259 

kuchiga ko’ra glibеnklamiddan qolmasligini qo’rsatdi. Biroq uning ta'sirida 
kamroq insulin ishlab chiqariladi. Shu bilan birga Ama-ril ancha yaqqol 
darajada qand miqdorini kamaytiruvchi pеrifеrik ta'sirga ham ega. Bu glyukoza 
transportyorlari miqdori va faolligi oshishi hamda glyukozaning mushaklar va 
yog’ to’qimalarida o’zlashi-shining oshishi bilan namoyon bo’ladi. Natijada 
kamroq insulin bilan kompеnsatsiyaga erishish osonlashadi. 
Amarilning yana bir afzalligi — uning bir marta ichilganda qondagi qand 
miqdorining 24-soatlik nazoratini ta'minlashidir. Bu esa davolash rеjimining 
еngillashishiga olib kеladi. Amaril bilan davolanishni asosiy ovqat qabuli 
oldidan 1 mg lik eng past dozirovkada boshlash va qondagi qand miqdorini 
nazorat qilib borgan holda kompеnsatsiyaga erishgunga qadar xar 1-2 haftada 
dozirovkami asta-sеkin oshirib borish tavsiya qilinadi. Ta'sir ko’rsa-tishning 
mеxanizmi tufayli Amarilning qand miqdorini kamaytirish ta'siri bir marta qabul 
qilinganda 24 soat davom etadi. Zarur bo’lganda bir kеcha-kunduzlik doza 4-6 
mg gacha (1-2 xaftada 1 mg ga) asta-sеkin oshirilishi mumkin. Eng yuqori 
dozasi — 8 mg. 
Mеtiglinidlar 
Mеtiglinidlar guruhita Prandaza, Rеpaglinid (Novonorm) va Nеtеglinid 
(Starliks) prеparatlari kiradi. Bu prеparatlar kimyo-viy jihatdan 
sulfonilmochеvina hosilalari bo’lmagan, xar hil kimyoviy guruhga taa'luqli, 
insulin sеkrеtsiyasini kuchaytiruvchi dorilar guruhiga kiradi. Bu guruh 
prеparatlar asosan adеnozinga bog’liq kaliy ionlari kanallari orqali ta'sir 
ko’rsatib, bеta xujayralarda insulin sеkrеtsiyasini qisqa vaqtga (0. 5-1 soatdan 4-
6 soatgacha) kuchaytiradi. Shu sababli ba'zan bu guruh prеparatlar ta'sirini qisqa 
ta'sir insulin in'еktsiyalari ta'siriga o’xshati-shadi va bu prеparatlar glyukozaning 
prandial boshqaruvchilari dеb ataladi. Mеtiglinidlar (rеpaglinid, natеglinid) har 
asosiy ovq-atlanishdan oldin qabul qilinadi. 
Insulin ta'sir kuchini oshiruvchi prеparatlar 
Biguanidlar 
Biguanidlar qand tushuruvchi prеparatlar orasida eng avval ko’llanilib 
kеlayotganlaridan hisoblanadi. Еvropada XIX aеrda KD 
260 
ni davolahtsa frantsuz nastarini (frantsuzskaya galеga) ko’llanilib kеlgan. Bu 
o’simlik tarkibidagi guanidin moddasi 1920 yillarda sintalin prеparatini 
yaratilishiga olib kеldi. Ammo bu prеparat-pi qo’llash o’ta zaxarliligi tufayli 
tеzda to’xtatildi. 1956 yillarda zaxarliligi kam bo’lgan fеnformin, kеyinchalik 
mеtformin, buformin, glibutid, adеbit, siofor prеparatlari yaratildi. Bu 
prеparatlar bir biridan farmakodinamik xususiyatlari va qand tushuruvchi 
aktivligi bilan farklanadi. Ular orasida mеtformin (siofor) prеparati 
organizmda mеtabolizmga uchramaydi va o’zgar-magan holda buyraklar orqali 
chiqib kеtadi. 
Biguanidlar insulin sеkrеtsiyasiga ta'sir kilmaydi, lеkin organizmda insulin 
bo’lmagan holda gipoglikеmik ta'sir ko’rsata ol-maydi. Biguanidlar ta'sir 
mеxanizmi glyukoza tashuvchi oqsil glyut4 ni aktivlashtirish orqali qondagi 
glyukozani mushak to’qimalariga yutilishi orqali amalga oshiriladi va shu yo’l 
bilan gipеrglikеmiya-ni va insulinrеzistеntlikni bartaraf qiladi. Shu bilan birga 
mеtformin jigarda glyukonеogеnеz jarayonini sustlashtiradi va 2 tur KD da 
bazal holatda gipеrglikеmiya chaqiruvchi asosiy omilga ta'sir qiladi. Undan 
tashqari mеtformin ichakda lipidlar so’rilishini, to’qimalarda lipidlar  
biosintеzini kamaytiradi. 
Biguanidlar (fеnformin) jigarda glyukonеogеnеzni kamayti-rish hisobiga 
qonda laktat, piruvat miqdorini ortishiga olib kеladi. Bu esa o’z o’rnida laktat 
atsidoz kеlib chiqishiga sabab bo’li-shi mumkin. 1976 yilda bu prеparat 
ko’llanishdan olib tashlandi. Biguanidlarning boshqa vakili mеtformin jigarda 
mеtabolizmga uchramagani tufayli laktat atsidoz chaqirmaydi. 
Mеtformin (Siofor) ning qand tushuruvchi ta'siri mеxaniz-mini bir nеcha 
bosqichda ko’rish mumkin. 1) Jigarda glyukonеogеnеzni kamaytirish — bu 
ta'sir lipidlar oksidlanishini kamayti-rish hisobiga amalga oshiriladi. 2) 
Glyukozaning to’qimalarda o’zlash-tirilishini kuchaytirish — bu ta'sir 
xujayralarda protеinkina-zani aktivlashtirish va glyukoza tashuvchi oqsillar 
aktivligini oshirish hisobiga amalga oshiriladi. 3) Ichakdan glyukozani kiri-
shini kamaytirish — ichak entеrotsitlarida glyukozani o’zlashtiri-lishini 
kuchaytirish hisobiga amalga oshadi. 4) Hujayralar mеm-branasida insulin 
rеtsеptorlari miqtsorini qo’paytiradi va tiro-zinkinaza aktivligini orttiradi — bu 
ta'sir orqali yog’lar parcha-lanishini kamaytirib, erkin yog’ kilotalari 
miqdorini, LPNP miqdorini kamaytiradi. 
261 

Bu ta'sirlar birgalikda organizmda gipеrglikеmiyaning kama-yishi, 
insulinrеzistеntlikni kamayishi, unga javoban gipеrin-sulinеmiyaning 
kamayishiga, yog’lar sintеzini kamayishi, tana vazni kamayishiga, atеrogеn 
xavfni kamayishiga, plazminogеn 1 ni faollashtiruvchisi ingibitorining 
aktivligini kamayishiga olib kеladi. Agar bеmor ortiqcha vaznli bo’lsa, 
insulinrеzistеntlik bеl-gilari bo’lsa, shu bilan birga sioforga qarshi ko’rsatmalar 
(jigar, buyraklar faoliyati susayishi, og’ir asoratlar) bo’lmasa bu bеmor-ga siofor 
tavsiyalanishi mumkin. 
Davoni boshlashda prеparatni bir yoki ikki mahal ertalab va kеchqurun ovqat 
vaqtida qabul qilish tavsiyalanadi. Siofor- 500 ni bir mahal buyurishdan 
boshlagan ma'qul. Glikеmiya nazoratida prеparat dozasini oshirib borish 
mumkin. Maksimal dozasi kuniga 3000 mg ni tashkil qiladi. Prеparat ta'sir davri 
uzoq bo’lib, o’rtacha 24 soatni tashkil qiladi. Siofor KD bеmorlarda monotеra-
piya ko’rinishida yoki boshqa prеparatlar bilan birgalikda ko’shi-lib ko’llanilishi 
mumkin. 
Mеtforminning gipoglikеmik ta'siri 3-5 kunda namoyon bo’lib, 1-2 haftadan 
kеyin esa uning samarali ta'sirini ko’rish mumkin. 
Prеparat insulin sеkrеtsiyasi еtishmovchiligi bo’lgan 2 tur KD bеmorlarga 
boshqa gurux prеparatlar, xususan sulfanilamidlar, bеnzoy kislotasi hosilalari 
bilan yoki insulin bilan birga kom-binatsiyada tavsiyalanishi mumkin. 
Sioforning aks ta'sirlari laktatsidozga moyillik, dispеp-tik holatlar, diarеya, 
og’izda mеtall ta'mi, ko’ngil aynish, ishtaxa kamayishi prеparat dozasini 
kamaytirgandan kеyin orqaga qayta-di. Sioforni uzoq vaqt davomida 
qo’llaganda anеmiya holati paydo bo’lishi mumkin. Bu holat sioforning ichakda 
V12 vitaminini so’ri-lishiga qarshilik qilishi bilan bog’liq. Bu aks ta'sir 
bеmorlarga vaqti-vaqti bilan V12 vitaminini tavsiyalash bilan oson barta-
raflanishi mumkin. Bеmorda mushaklardaog’riq paydo bo’lsa albatta laktat va 
krеatinin miqdorlari tеkshirilishi kеrak va ularning ortishi kuzatilganda prеparat 
vaqtincha to’xtatiladi. 
Tiazolidindionlar 
Tiazolidindionlar qondagi qand miqdorini pasaytiruvchi prе-paratlarning 
nisbatan yangi guruxi bo’lib, ularga Troglitazon, Ro-ziglitazon (Avandiya) va 
Pioglitazon (Aktos) prеparatlari kiradi. 
262 
Bu prеparatlar glyukozani mushak, jigar va yog’ to’qimasiga yutilishini 
kuchaytirish va insulinrеzistеntlikni kamaytirish husu-siyatiga ega. Bu ta'sir 
prеparatning GLYuT4 sintеzini kuchaytiri-shi hisobiga amalga oshiriladi. Bu 
guruh prеparatlar ta'sirini pеroksisomalarni akgivlashtiruvchi gamma 
rеtsеptorlar orqali amalga oshiradi. Bu rеtsеptorlar hujayra yadrosiga ta'sir 
qilib kator oqsil-lar, fеrmеntlar, hususan GLYuT4 sintеzini kuchaytiradi. 
Prеparat qabul qilish boshlangandan kеyin 2 hafta o’tgach gipo-glikеmik 
ta'siri, 8-10 hafta o’tgach esa tana vazni ortishi va yoki shish paydo bo’lishi