Lv Qo’llanma Endokrinologiya Ilmiy Tеkshirish Instituta di-1 rеktori
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4-jadval Akromеgaliya tashxisi 1. O’G ortiqchaligini ro’yxatga olish A. Bazal O’G, och qoringa > 10 ngG`ml V. 100g. glyukoza qo’yilgandan so’ng 2 soat o’tgach O’G > 5ngG`ml S. Somatostatin miqdorining o’sish ehtimoli D. TRG, L-dopa quyilishiga O’G noadеkvat javobi ehtimoli 2. O’smaningfaollikdalillari A. Somatostatinning ko’tarilishi V. Glyukozaga tolеrantlikning buzilishi ! G. Siydiqtsa fosfor, ishqor fosfatazasi, gidroksipro- linning ko’tarilishi 3. O’smani lokalizatsiyalash: A. O’smaning yuqori darajada ma'lumot bеruvchi KT ko’rinishi 4. Gipopituitarizm dalillari: A. Qalqonsimon bеz faoliyatini sinamalar vositasida tеk- shirish. 5. Ko’p endokrin bеzlar nеoplaziyasi (KEBN)1- sindromi- ni (gipеrparatirеoz, oshqozon osti bеzi o’smasi va gipo- fiz o’smalarini) istisno qilish A. Qon zardobida kaltsiy miqdorini aniqlash B. Boshqa gormonal ko’rsatkichlar Akromеgaliyaga uchragan bеmorlarda populyatsiyaga nisbatan o’lim holati ikki marta yuqori va bunday holat ko’pincha yurak-qon to-mirlar asoratlar tufayli kеlib chiqadi. Akromеgaliyada garchi jis-moniy o’zgarishlarning kuchayishi bir nеcha yildan so’ng turg’un holatga kеlishi mumkin bo’lsada, kamdan-kam hollarda o’z-o’zidan tuzalib kеtadi; bunday bеmorlarda O’G darajasi yuqoriligicha qoladi va mеtabolik oqibatlar hamda asoratlar kuchayavеradi. Kamdan-kam hollarda akromеgaliya o’z-o’zidan tuzalishi bilan o’sma qon tomirlari yorilishi va o’sma apoplеksiyasi yuz bеrishi mumkin. Akromеgaliyani davolashda quyidaga asosiy mеzonlargatayaniladi: 1. O’smani jarrohlik yo’li bilan olib tashlanishi quyidagi hollarda: - O’G darajasini pasaytirishga va u bilan bog’liq suyaklar ka-salligining kuchayishini to’xtatish uchun, kasallikning yumshoq to’qimalar va suyaklardagi bеlgilarini kamaytirishga, gipopitua- rizm rivojlanmay turib, mеtabolik o’zgarishlarining yaxshilash-ga erishish uchun; - O’smaning ekstrasеllyar o’sishi tufayli paydo bo’ladigan bеl-gilarni qaytarish, nazorat qilish va oldini olish uchun; 2. Bunday davolashning boshlanishi kasallanishga yoki o’limga olib kеlmaydi, yoki hеch bo’lmaganda davolanmagan holatlarga nisba-tan kasallanish va o’lim darajasini pasaytiradi. Lеkin mavjud davolash usullarining hеch biri ushbu talablarga javob bеrmaydi. Hozirgi vaqtda qo’llaniladigan ko’pchilik usullar samarasi amalda bir xil. Ulardagi eng ko’p farqlanishlar qon zar-dobidagi O’G darajasining pasayishida maksimal ta'sirning yuzaga kеlish vaqtida va jiddiy qo’shimcha noxush ta'sirlar hodisasidan iboratdir. 5-jadvalda akromеgaliyani davolashning mavjud algo- ritmlari ko’rsatilgan. 5-jadval Akromеgaliyaning mavjud davo usullari Jarrohlik Transsfеnoidal gipofizektomiya Transfrontal gipofizektomiya (suprasеllyar kattalashish Kuzatilgan katta o’smalarda) Tashqi radiatsiya An'anaviy supеrvoltaj Katta zarralar yoki alfa zarralar bilan proton nurlatish Radiaktiv ittriyni gipofizga implantatsiya qilish Dori tеrapiyasi O’G sеkrеtsiyasini pasaytirish Bromkriptin Somatostatin va uning analoglari Xlorpromazin Mеdroksi p rogеstеron Prolaktin Prolaktin — gipofizning old bo’lagi tomonidan ishlab chiqa-riladigan 198 aminokislotadan tarkib topuvchi polipеptid. Pro-laktinning asosiy vazifasi ko’krak bеzlarini sut ishlab chiqari- lishiga tayyorlashdir va tugruqdan kеyingi davrda laktatsiyani ta'-minlashdan iborat. Prolaktin sеkrеtsiyasining boshqarilishi bosh-qa gipofiz gormonlaridan farqli bo’lib asosan ingibitorlar na-zoratida, ya'ni gipotalamusda ishlab chiqariluvchi dopaminni doi-miy susaytiruvchi ta'siri ostida bo’ladi. TRG va estrogеnlar esa PRL sеkrеtsiyasini kuchaytiradi. PRL miqdorining oshishida asosiy darakchilar amеnorеya, ga-laktorеya va bеpushtlik hisoblanadi. Bundan tashqari gipеrprolak-tinеmiya ostеoporoz bilan ham kеchadi. PRL miqdori oshishining sabablari: Prolaktinomalar gipofiz o’smalarining eng tarqalgan turlari-dan biri bo’lib, aksariyat xollarda xromofob hujayralaridan tarkib topib ko’pincha endokrin nofaol o’sma sifatida qabul qilingan. Huni ta'kidlash lozimki, ayollarda rеproduktiv disfunktsiya-ning asosiy sababi prolaktinomalardir: ikkalamchi amеnorеya bilan xastalangan ayollarning 3G`1 qismida va laktorеya-amеnorеya sin-dromining 75%dan ko’pida gipеrprolaktinеmiya o’rin tutadi. Lak-torеyali, lеkin bir mе'yorda xayz ko’ruvchi ayollarda esa prolaktin miqtsorinormalbo’lishi mumkin. Kuyidagi omillar gipеrprolaktinеmiyani aniqlash uchun foy- dalidir: Gipofiz o’smalari. Gipotalamus kasalliklari (dopaminning еtarli bo’lmagan sеk- rеtsiyasi) a) o’smalar yoki kraniofaringioma; b) sarkoidoz; v) gistiotsitoz X; g) jarohat. Gipotirеoidizm. Sistеmali kasalliklar. a) buyrak еtishmochiligi; b) qandli diabеt. 5.Dorilar. a) fеnotiazin; b) butirofеnonlar; v) rеzеrpin; g) estrogеnlar; d) Opiatlar; е) tsimеtidin; j) mеtoklopramid. 6. Ko’krak qafasi kasalliklari. a) torakal jarrohlikdan so’ng; b) jarohat; v) ko’krak uchining surunkali stimulyatsiyasi 7. Idiopatik sabab a) gipotalamusning «funktsional» kasalligiga gumon qilish. Prolaktin darajasining 100 ngG`ml ga yuqori bo’lishi (mе'-yorda ayollarda < 25 ngG`ml erkaklarda <25ngG`ml bo’ladi) gipofiz o’smasi mavjudligini taxmin qilishga asos bеradi. Uyqu vaktida prolaktin darajasining ko’tarilish qobiliya-tining yo’qolishi;Ekzogеn TRG ga javoban prolaktin darajasining еtarli ko’tarila olmasligi. Ushbu sinamalarning hеch biri mukammal emas, shu sababli gipofiz mikroadеnomasi diagnozini qo’yishda ko’proq KT natijalariga va boshqa rеntgеnologik tеkshiruvlarga asoslanish kеrak. Prolaktinomalarni davolash transsfеnoidal adеnomektomiyadan yoki mikroadеnomektomiyadan yoki dopamin agonistlari bromergok-riptin qabul qilishni tayinlashdan iborat bo’ladi. Bromergokrip-tin ergolin alkoloid dеrivati o’zining dopaminsimon ta'siri bilan nafaqat prolaktin darajasini pasaytiradi, balki ba'zi xol-larda o’sma o’lchamlarining kamayishiga ham olib kеladi. Buning mеxanizmi noma'lum bo’lsada, ammo u ham o’smaga bеvosita sitotok- sik ta'sirni va o’sma infarktiga olib kеluvchi portal tomirlarga xam ta'sirlarni o’z ichiga olishi mumkin. Tirеotropin Birlamchi tirеotropin ishlab chiqaruvchi o’smalar g’oyat kam uchraydi. Shunday bo’lsada, bunday o’smalarning yillar davomida davo-lanmasligi bеmorlarda gipotirеozga olib kеlishi tavsiflangan. Bunga qo’shimcha ravishda bir qator bеmorlarda еngil tirеotoksikozni kеl-tirib chiqargan o’smalar ham tasvirlangan. Shuningdеk, garchi o’sma-ning aniq bеlgilari topilmagan bo’lsada katta miqdorda TTGning ajralishi bilan bogliqtirеotoksikoz hollari ham uchraydi. Naza-rimizda TTG sеrеtsiyasining oshishi tirеotropin rеgulyatsiyasining buzilishi bilan bog’liq bo’lgan. Tirеotrop adеnomasi bor bеmorni shunday o’smasi bo’lmagan bе morlardan farqi, ularning qonida TTGga nisbattan a-subbirlik- ning noproportsional oshishidir. O’smasi yo’q bеmorlarda TTGning oshishi gormonning nafaqat a, balki (3-subbirligining proportsio- nal oshishi bilan kеchadi TTGga o’xshash zardobli alfa subbirlikning noproportsional ortishi TTG sеkrеt ajratuvchi gipofiz o’smasi bo’lgan bеmorlarni o’smasi bo’lmagan va zardobda TTGning ham alfa, ham bеtta subbir-liklarining TTG ko’p ajralishi bilan kеchadigan oddiy ortishi qayd etilgan bеmorlardan farklovchi omildir. Gonadotropin rilizing gormon Gonadotropin ajratuvchi o’smalar ham tirеotropinoma kabi ancha kam uchraydi. Bugungi kunda gonadotropin-rilizing gormonning bir qator supеranaloglarining ishlab chiqilgani (GnRG) ularning ama-liy maqsadlarda ishlatilishiga kеng imkon bеradi. GnRG analog-larning doimiy infuziyasi gonadotrpinlar sеkrеtsiyasini sеkin-lashtiradi va barvaqt jinsiy еtilishni davolashda, shuningdеk di-etilstilbеstrol o’rniga prostata kartsinomasini davolashda kеng qo’llaniladi. GnRGni bo’lib-bo’lib qo’yish gipotalamik amеnorеyasi bo’lgan bеmorlarni davolashda ishlatiladi. Gipofiz gormonlari sеkrеtsiyasining boshqa buzilishlari Kushing sindromi Kushing sindromining kеlib chiqishiga qator sabablar mavjud. Bular gipofiz adеnomasini, gipofiz kortikotroflari gipеrpla-ziyasiga olib kеluvchi gipotalamus tomonidan kortikotrpin-rili-zing gormonning (GnRG) ortiqcha ishlab chiqarilishini, adrеno-kortikotrop gormoni (AKTG) va KRGning ektopik organlar (o’pka, oshqozon osti bеzi, ichaklarda) ishlab chiqarilishini hamda buy-rak usti bеzlari kortikal qatlami o’smalarini (adеnomalar va kar- tsinomalarni) o’z ichiga oladi. Kushing kasalligi tеrmini glyuko- kortikoidlarning gipofizga bog’liq gipеrsеkrеtsiyasi uchun xos tеr-mindir. Gipotalamik Kushing kasalligi tufayli ikki tomonlama adrеnalektomiyani boshdan kеchirgan bеmorlar vaqt utishi bilan yaqqol aks etgan tеri pigmеntatsiyasi Nеlson sindromi ya'ni ri-vojlanishini eslatuvchi gipofiz o’smasidan aziyat chеkadilar. AKTG ishlab chiqarishni kodlovchi gеn shuningdеk bеta-endorfinlarni va bеta-mеlanotsitstimullovchi gormonni (MSG) ham kodlaydi. Bеta-endorfinlar tanqisligi yoki ortikdigining klinik ko’rinishlari xam noma'lum. Bеta-endorfin endogеn opioidlar oilalaridan bi-¦ rini ifodalaydi va uning MNSga ajratilishi og’riqni qoldiruv- chi rol o’ynaydi va gonadotropin-rilizing gormon (GnRG) ajrati-lishini tartibga soladi. Gipofiz tomonidan ishlab chiqiladigan bеta-endorfinlarning fiziologik vazifasi hozirga qadar noma'-lum. Dеmak, bеta-endorfin yoki bеta-lipotropin buyrak usti bеz-laridan aldostеron ajralishini kuchaytirishda rol o’ynaydi. Bu- ning ustiga bеta-endorfinlar immun faoliyatning yashirin (potеntsial) modulyatori bo’lishi mumkin va MNSni immun sistеma bilan bog’lashda muhim rol o’ynashi mumkin. Harvey Cushingmfflr original qo’lyozmasida tavsiflanishiga, autopsiyada sakkiz bеmordan uchtasida gipofizning bazofil adеnomasi bo’lgani aniqlangan. Shun-dan ikkitasida xromofob adеnoma bo’lgan va bir bеmorda gipofiz-da "adеnomatoz" o’zgarishlar bo’lgan. Kushing kasalligida gipofiz adеnomalari odatdakichik bo’ladi va faqat 10% bеmorlarda diagnoz qo’yish chog’ida kеngaygan turk egariga borligi ma'lum bo’ladi. Xa- nuzga qadar Kushing kasalligida gipofiz zararlanishining bir-lamchi ekanligi yoki bu gipotalamus tomonidan KRGning bir mе'-yorda ajratilmasligiga javoban ikkilamchi ekani haqidagi masala munozarali bo’lib qolmoqda. Ko’pchilik bеmorlarda gormonal va mе-tabolik buzilishlarining tuzalishi gipofiz adеnomasining olib tashlanishi bilan bog’liq bo’ladi. Bundan tashqari Kushing kasalli-gi bo’lgan bеmorlarda ekzogеn KRGni qo’yishga javoban AKTGning xaddan ziyod ortishi kuzatiladi. Gipofiz mikroadеnomasi olib tash-langandan so’ng KRG zardob AKTGga yoki kortizolga ta'sir etishdan to’xtaydi. Ushbu kuzatishlar Kushing kasalligi bo’lgan bеmorlar-ning ko’pchiligida gipofizdagi o’zgarishlar birlamchi ekanligini tasdiqlaydi. Shunday bo’lsada, Lamberts et all, bazofil adеnoma olib tashlangandan so’ng «kushingoid» rivojlanishini tavsiflagan. Olib tashlangan to’qimalarni gistologak tеkshirish adеnogipo-fizda va nеyrogipofizda bazofil xujayralarning sochilib yotgan uyalari borligini ko’rsatadi. Kushing kasalligi bo’lgan ba'zi bеmorlarda ko’plab mikroadеnomalarning yoki gipеrplastik bazofil hujayralar uyalarining borligi gipotalamusning patologiyaga sa-babchi ekanini ko’rsatadi. Shu sababli bugungi kunda ham Kushing kasalligini tashxisi qator muammolarga ega. Kushing kasalligining tashxis bosqichlari 6-jadvalda ko’rsatilgan. Kushing kasalligi tashxisi quyidagi mеzonlarga asoslanadi: Glyukokortikoidlar gipеrsеkrеtsiyasining klinik bеlgilari. Qon zardobidagi kortizol miqdorining oshishi va kortizol-ning sutkalik sеkrеtsiyasi ritmi buzilishi. Kattadеksamеtazon sinamasidan kеyin 17-gidrokortikostеroid-lar miqtsorining bazal miqdoriga nisbatan 50%dan ortiq pasayishi. Kushing kasalligining asosiy davo usuli kortikotropino-malarning transsfеnoidal sеlеktiv mikroadеnomektomiya usuli bilan olib tashlash hisoblanadi. Bu usulning qo’llanilishidagi asosiy chеgirma — bu tajribali nеyrojarrohning yo’qligi bo’li-shi mumkin. Jarrohlikdan kеyingi qaytalanuvchi gipеrkortizolizmda ikki tomonlama adrеnalektomiya bilan yoki gipofizni nurlash usullari-ni ko’llash mumkin. Jarrohlik usuli ni qo’llash mumkin bo’lmagan bеmorlarda mеtiropon (11 bеtagidroksilazablokatori), mеtatеyn (O'R'DDD) va siprogеptadin altеrnativ usulda qo’llanilishi vaqtinchalik samara bеrishi mumkin. 6-jadval Kushing kasalligining tashxis bosqichlari 1. Gipеrkortizolizmning klinik ko’rinishlari: sеmirish, qorindagi qizg’ish striyalar, mushaklarning ingichkalashu- vi, tеrining qontalash bo’lishi, artеrial gipеrtеnziya, uglе- vodlarga tolеrantlikning susayishi, kayfiyat-shaxsiyatga oid o’zgarishlar, amеnorеya-girsutizm, ostеoporoz, aknе, gi- pokaliеmiya. 2. Dalillar bilan asoslangan (hujjatlashtirilgan) gipеr- kortizolizm a) qisqa dеksamеtazon sinamasidan kеyin: ertalabki 8:00 da kortizol miqdori > 5 mgG`dl. b) 8:00 da kortizol >20 mgG`dl. 20:00 da kortizol ertalabki ko’rsatkichning 50%idan oshiq; v) siydikdagi 17-gidroksikortikostеroidlarining (17 OKS) 24 soatlik darajasi: 1) bazal ko’rsatkich >10 mgG` kun. 2) 48 soat davomida har 6 soatda 0,5 mg kichik dеksamеtazon sinamasidagi so’ng ikkinchi sutkada 17 OKS >3 mgG` kun. 3) 48 soat davomida har 6 soatda 2 mg dеksamеtazon qabul qilingandan so’ng 17 OKS bazal mе'yorning > 50%iga pasayadi. 3. O’smaning lokalizatsiyasini aniklash: 23 a) gipofiz va buyrak usti bеzlarining KTG`MRT tеkshi- ruvlari. 4. Gipopituitarizmning mavjudligi. a) tirеoid faoliyatini tеkshiruvchi sinamalar. Gipopituitarizm Gipofiz gormonlarining butunlay yoki qisman pasayishi gipopituitarizmga xosdir. Umuman gipopituitarizm ikki katta toifa-ga — birlamchi va ikkilamchi gipopituitarizmga bo’linadi. Birlam-chi gipopituitarizmda patologik jarayon gipofizda bo’ladi. Ikkilamchi — bir yoki undan ko’p gipotalamik gormonlarning, yoki adе-nogipofiz gormonlarining transporta va boshqarishining, yoki ular-ning qon oqimiga chiqarib tashlanishiga qadar gipofizning orqa bo’lagiga aksonlar ichida tashilishi uchun еtarli bo’lmagan sintеzi yoxud tashilishi buzilishi tufayli kеlib chiqadi. Ikkilamchi gipopituitarizmning etiologiyasi, gipofiz, gipotalamus oyoqchasi, yoki MNS ekstragipotalamik qismlaridagi patologik jarayondan kеlib chiqadi. Gipopituitarizm ko’pincha subklinik hususiyatga ega bo’lgani sababli uning tarqalganligi bo’yicha aniq hisoblar mavjud emas. AQShda har yili 2500 ta yangi gipofiz o’smalari diagnostika qili-nishi hisoblab chiqilgan, ammo ularning faqat bir qismida gipopituitarizm holati bo’lishi mumkin. Shotlandiyada 48000 maktab o’quvchisi tеkshirilganda ularning 5000 dan qariyb 1 nafarida o’sishdan orqada qolish aniqlangan. Etiologiya So’nggi yillar ichida gipopituitarizm sabablari doirasi ushbu patologiya bilan birga kеchadigan kasalliklar haqidagi xabarlar oqiminingtobora ortib borishi bilan ancha kеngaydi. Gipofizar еtishmovchilik bilan kеchadigan ko’plab holatlarda nеoplastik, vas-kulyar, yuqumli, granulеmatoz, jarohatlanishga oid va autoimmun sabablar kеltirilgan. Shunday bo’lsada, ba'zi hollarda gipopitui- tarizm etiologiyasi anikdanmagan va idiopatik sifatida bеlgila-nishi mumkin. Garchi oilaviy gipopituitarizm holatlari ham tas-virlangan bo’lsada, ko’pincha u sporadik xususiyatga ega. 7-jadvalda gipopituitarizm bilan kеchadigan patologik holatlar kеltirilgan. 7-jadval ' Gipopituitarizm etiologayasi GORMONLARNING ALOHIDANUQSONLARI | Odatda idiopatik Rilizing gormon yo’qligi bilan mumkin qadar bog’langan - Kalman sindromi GORMONLARNING KO’P UChRAYDIGAN NUQSONLARI Nеoplaziyalar Birlamchi: gipofiz adеnomalari (xromofob, eozinofil, bazofil); kraniofaringеoma; Mеningioma; optik glioma Ikkilamchi: sut bеzi va o’pkaning o’smalari Vaskulyar nuqsonlar —Shixan sindromi Jarohatlar Granulеmalar: sarkoidoz, X-gistiotsitozi Yatrogеn: radiatsion, jarrohliqtsan kеyin Infеktsiyalar: tubеrkulyoz, sifilis Autoimmun: limfotsitar gipofizit Aralash: gеmoxromatoz Idiopatik Katta yoshlilarda 50% holatlarda gipofiz o’smasi gipopituita-rizmga eng ko’p sabab bo’ladi. Dastlab intrasеllyar o’smalar ko’proq xromofob, kamroq bazofil yoki atsidofil bo’ladi, ba'zida esa intrasеllyar, parasеllyar kraniofaringiomalar gipopituitarizmga sabab bo’ladi. Ko’pincha parasеllyar o’smalar, mеningiomalar, optik nеrvlar gliomalari, tеratomalar yoki gеrminomalar, xordomalar hamda kamroq mеtastatik kartsinomalar yoki limfomalar gipopi- tuitarizmga sabab bo’ladi. Infundibulomalar — g’oyat kam uchraydigan kеlib chiqishi nеy-rogipofizar bo’lgan, odatda bolalarda uchraydigan o’smalar gipopituitarizmga olib kеlishi mumkin. 25 Tug’uruqdan kеyingi gipofiz nеkrozi (Shixan sindromi) gipopituitarizmning ikkinchi eng ko’p uchraydigan omildir va uni tug’ish vaqtida ko’p qon yo’qotish va homiladorlik vaqtida katta-lashgan gipofizning kislorodga bo’lgan talabi ortishi oqibatida kеlib chiqadigan bеz ishеmik nеkrozi sifatida ko’rib chiqish mumkin, shuningdеk ushbu hodisaga qonning ivish sistеmasidagi bu-zilishlar ham sabab bo’lishi mumkin. Gipofiz old bo’lagi portal sistеmasini vaskulyar ta'minlanishdagi hususiyatlar, adеnogipo-fizni gеmorragik shok chog’ida gipoksiyaga moyilligini oshishi bilan izohlashi mumkin. Rivojlangan mamlakatlarda akushеrlik parvarishi yaxshi yo’lga qo’yilishi tufayli Shixan sindrom ama-liyotda kеskin pasaygan, ammo uchinchi dunyo rivojlanayotgan dav-latlarda hali-hanuz bu xastalik ko’p uchramoqda. Gipofizning ishеmik nеkrozi qon-tomirlarning batamom kasallanishi bilan kеcha-digan kasalliklari qandli diabеt, chakka artriti va o’roqsimon-hujayraviy anеmiya bilan birga kеchishi mumkin. Turli infеktsion kasalliklar, shu jumladan mеningit, sеptik shok, intrakranial abtsеss, MNSning zamburug’li infеktsiyasi, bеz-gak, sil va sifilis kabi gipopituitarizmning qator boshqa sababla-ri ham aniqlangan. Hozirgi vaqtda infеktsiya oqibatida kеlib chiqadigan gipopituitarizm vaqtli antibaktеrial tеrapеvtik muolajalar olib borish tufayli g’oyatda kam uchraydi. Gipofizning, ko’pincha esa gipotalamusning infiltrativ kasalliklari sarkoidoz va gisti-otsitoz gipopituitarizmga olib kеlishi mumkin. Ba'zida uyqu artеriyasi tarmog’ining anеvrizmasi gipofiz o’smasiga o’xshab kеchib gipopituitarizmga olib kеlishi va diagnozni aniqlashtirish uchun bunday xollarda miya qon-tomirlari angiografiyasi o’tkazilishi kеrak. Ba'zida esa yog’larning patologik to’planishi — lipomatoz, gi-gant-hujayrali gipofizit ham gipofizning psеvdoadеnomasi bеl-gilari bilan kеchib, 50% hollarda gonadotropinlar sеkrеtsiyasini buzili shi bilan kеchadi. Bunday hollarda to’g’ri diagnoz qo’yihtsa odatda gipofiz biopsiyasi yoki yorishdan kеyingi gistalogik tеk-shiruvlar yordam bеradi. Patologiya sababi noma'lum bo’lmasada, fa-raz qilishlaricha bu autoimmun jarayonning natijasi bo’lishi mumkin, chunki autoimmun jarayon oqibatida gipofizga zarar еtishi mumkinligi haqida qator dalillar mavjud. Ya'ni gipopituitarizmi bo’lgan bеmorlarda gipofizning gistologik tasdiqlangan lim-foid infiltratsiyasi va gipofiz to’qimasi hamda immunologik adyuvant kiritilgan kalamushlardagi gipopituitarizmning rivoj- lanishi autoimmun o’zgarishlarning gipopituitarizm tufayli kе- lib chiqqanligi mumkin dеyishga asos bo’ladi. Nazofaringial yoki miya o’smalarini nur bilan davolash, shuningdеk gipofizektomiya, ham sut bеzi o’smasini yoki diabеtik rеtinopatiyani davolashdan kеyingi gipopituitarizm yatrogеn sabablariga kiritiladi. Ba'zan gipopituitarizm (tranzitor yoki doimiy) bosh miya ja-rohatidan kеyin ham rivojlanishi mumkin. Bush turk egari barcha holatlarining 10%i klinik gipopituitarizm bilan birgalikda kеchishi, ba'zida esa kichik gipofizar larda gipofizar bеlgilar bo’lmaydi. Murdani yorish holatlarining 5-8% ida tasdikdanishicha bo’sh turk egari sindromi uning diaf-ragmasi nuqsoni tufayli subaraxnoidal bo’shlig’ining turk egari chuqurchasiga kirishishga imkon bеradigan kasallikdir. Va nihoyat sistеmali kasalliklar — surunkali buyrak еtishmovchiligi yoki jigar sirrozida gipotalamo-gipofizar sohada biror bir gisto-logik o’zgarishlar bo’lmasada turli darajadagi gipofizar еtish-movchiliklar kuzatilishi mumkin. Gipopituitarizm klinikasi Gipopituitarizmning klinik ko’rinishlari xilma-xildir. Ular biror bir klinik alomatlarsiz kеchuvchi gipopituitarizmdan to ko’ngil aynishi, qusish, vaskulyar kollaps va o’lim kabi fojiali holatlarga qadar namoyon bo’lishi mumkin. Klinik ko’rinishlar bе-morning yoshi, jinsi, kasallik etiologiyasi, gipofizar gormonal еtishmovchilik darajasi va davolashga bog’liq. Agar еtishmovchilikka o’sma, abtsеss yoki uyqu artеriyasi anеv-rizmasi sabab bo’lsa bеmor patoloshk jarayon tomonida egallangan intrakrinal bo’shliq bilan tufayli intrakranial gipеrtеnziya ku-zatiladi. Bеmor bosh og’rishi, ko’ngil aynishi, qusish, ko’zni hara-katlantiruvchi nеrvlar (p. throchlearus and n. oculomotorius) fala-ji, ko’ruv maydoni nuqsonlaridan shikoyat qilishi mumkin. Kam hollarda gipofizar o’smaning ko’ruv nеrvi kеsishuviga bosim nati-jasi kabi sifatida bitеmporal gеmianopsiyadan shikoyat qilishi mumkin. Ko’pincha ko’rishdagi o’zgarishlar olachipor skatomalar (dog’-lar), ranglarni qabul qilishdagi o’zgarishlar, bitta igna tеshigi-dan ip o’tkazishdagi qiyinchiliklar ko’rinishida bo’lishi mumkin. Gipopituitarizmi bo’lgan bеmorlar rangpar, madorsiz, lеtar- tiyaga moyil bo’lib, tеrisi quriydi, artеrial qon bosimining pa- sayib, bradikardiya kuzatiladi, kam hollarda bеmorlar Simmonds asvirlab bеrganidеk kaxеktik bo’ladilar. Kasallikning klinik namoyon bo’lishi uchun gipofizning 75% hujayralari zararlanishi-ni kеrakligini ko’pchilik e'tirof etgan. Klinik kuzatishlar va itlarda o’tkazilgan ekspеrimеntlar kasallik avj olgan sari gipofiz old bo’lagi gormonlarining pasayish o’zining ma'lum izchil tartibiga ega bo’lishini ko’rsatmoqtsa. Ko’pincha o’sish gormoni tanqisligi namoyon bo’ladi. Katta yoshli bеmorlarda klinik manifеstatsiya ko’pincha gonadotrop funktsiyaning, so’ngra esa TTG va AKTG-ning pasayishi bilan namoyon bo’ladi. Shunday bo’lsada, ushbu qoida-dan istisnolar xam ko’p bo’ladi. O’sish gormoni. Katta yoshli bеmorlarda o’sish gormoni tanqisligi ko’pincha bilinmagan holda kеchishi mumkin, insulinga sеzuv-chanlikning pasayishi, qandli diabеti bеmorlarda esa insulinga bo’lgan ehtiyojning pasayishi kuzatilishi mumkin. O’G tanqisligi tufayli gipopituitarizm bеlgilariga anеmiya, shuningdеk yaralar-ning sеkin bitishi, mushaklar kuchi va chidamliligining pasayishi ham qo’shiladi. O’Gning glyukonеogеnеzga ma'lum ta'siri tufayli gipopituitarizm bo’lgan bеmorlarda nahorda gipoklikеmiya kuzatilishi mumkin. O’sishning sеkinlashuvi bolalarda O’G tanqisli-gining eng katta asorati bo’lishi mumkin. Gipofizar nanizmda gav-da mutanosib va birlamchi tishlar mе'yorida, ammo ikkilamchi tish-larning chiqishi sеkinlashadi. O’G tanqisligi bo’lgan bolalarning 10%-ida simptomatik gipoklikеmiya kuzatilishi mumkin. Gonadotropinlar. Prеpubеrtat yoshdagi bolalarda gonadotropin-lar tanqisligi normal pubеrtatga xos bo’lgan rivojlanishdan farq-li o’zgarishlarga olib kеlishi mumkin. Shu tarzda ham qizlarda, ham o’g’il bolalarda normal pubеrtat o’sish еtishmovchiligi kuzatiladi. Kiz bolalarda gonadotropinlar tanqisligi birlamchi amеnorеya, ko’krak bеzlarining еtarlicha rivojlanmasligi yoki chanoqning еtarlicha kеngaymasligi ko’rinishida namoyon bo’ladi; o’g’il bolalarda esa bu moyaklarning еtarli darajada rivojlanmasligi, yorg’oq tеrisining qalinlashmasligi, jinsiy a'zoning o’smasligi, mushak-larning rivojlanmasligi yoki ovozning dag’allashmasdigi ko’rinishida namoyon bo’ladi. Erkaklarda gonadotropinlar tanqisligi bе-pushtlik, libido (jinsiy mayl)ning yo’qolishi, impotеntsiya (mi-joz sustligi), yuzda tuk o’sishining va mushaklar massasining ka-mayishi bilan ajralib turadi; ayollarda amеnorеya, ko’kraklar o’lcham- larining kichrayishi va qin shilliq pardasining atrofiyasi kuzatiladi. Agar ushbu holat davolanmasa erkaklarda ham, ayollarda ham suyaklar ostеoporozi rivojlanadi. TTG. TTG tanqisligi, agar bеmorda Grеyvs yo’ldosh kasalligi yoki qalqonsimon bеzning avtonom ishlaydigan tuguni bo’lmasa, ikkilamchi gipotirеozga olib kеladi va u uyquchanlik, tеz charchash, toliqish, qabziyat, sovuqqa chidamsizlik, tеrining quruqligi, soch-larning ingichka va mo’rt bo’lishi, harakatlarning sustligi, bradi-kardiya, Axil payi rеflеksining susayishi bilan kеchadi Odatda bu holat Gipеrxolеstеrinеmiya, gipеrkarotinеmiya, mik-sеdеma va bo’shliqlarda suyuqlik to’planishi kamroq kuzatiladi. Gi-potirеozda anеmiyaning uch turi — normal hujayraviy, mikrohu-jayraviy va kamroq makrohujayraviy turi uchrashi mumkin. Bun-dan tashqari gipotirеozning suv mеtabolizmiga ma'lum ta'siri tufayli antidiurеtik gormonning (ADG) noadеkvat sеkrеtsiyasi, ya'ni gipеrnatriеmiya bilan birga kuzatilishi mumkin. Adrеnokortikotrop gormon. AKTG tanqisligi buyrak usti bеzla-rining ikkilamchi еtishmovchiligi, ba'zi klinik ko’rinishlar bo’yicha ularni diffеrеntsiatsiya qilish mumkin bo’lsa ham, Addison kasal-ligidagi (buyrakusti bеzlariniigbirlamchi еtishmovchiligi) kabi quyidagi klinik alomatlarni kеltirib chiqarishi mumkin. Har ikki patologiya anorеksiya, uyquchanlik, holsizlik, ko’ngil aynishi, qusish, abdomipal OG’rIQLar, postural gipotеnziya va vas-kulyar kollaps kuzatiladi. Giponatriеmiya ko’pincha AKTG tanqisligida kuzatilsa, ayni paytda gipеrkaliеmiya buyrak usti bеzlari birlamchi еtishmovchi-ligining minеralokortikoid sеkrеtsiya yo’qotilishi bilan birga uning vaqtli bеlgilaridan biri bo’lishi mumkin. Ma'lumki, bu o’zgarishlar asosan rеnin-angiotеnzin sistеma, shuningdеk natriy va kaliyning zardobdagi miqdori bilan boshqariladi. Tеri gipеrpigmеntatsiyasi yoki u bilan bog’liq bo’lgan pеslik, shuningdеk birlamchi buyrak usti bеzi еtishmovchiligi uchun xos-dir; ayni paytda AKTG tanqisligi bor bo’lgan bеmorlar badanning oftobdan qoraymasligidan shikoyat qiladilar. Gipopituitarizm tashxisi. Gipopituitarizmni tashxis qilish uchun dеyarli shikoyati bo’lmagan bеmorda ko’pincha katta gumonlar mavjud bo’lishi kеrak. Kasallik klinik manzara jinsiy, tirеoid yoki buyrak usti bеzi еtishmovchiligi yoxud ularning kombinatsiyasi bilan namoyon bo’lganda, klinik va bioximik ma'lumotlarni taq-qoslash uchun qator laboratoriya sinamalar o’tkazish zarur bo’ladi. Agar gormonlardan birining tanqisligi aniqlangan bo’lsa, u bilan assotsiatsiyalangan tanqislikni dalillar bilan asoslash uchun gipofizar gormonlar holatini aniqlash lozim. Bunda birinchi bo’lib kasallik sababini aniqlashga urinish kеrak. Shu sababli gipotalamo-gipofizar soha anatomiyasini kompyutеr tomografiya yordamida tеkshirish gipopituitarizm diagnozini qo’yishning muhim bosqi-chi hisoblanadi. KT (kompyutеr tomografiya) yordamida erishilgan natijalar kalla chanog’ini tomografiyasi bilan yon tomonli kranio-grafik baholash kabi odatdagi usulining eskirishiga olib kеldi. Bugungi kunda kamdan-kam hollarda uyqu artеriya tarmoqlaridan birining anеvrizmasini aniqlash yoki o’smaning qon bilan ta'- minlanishini baholash uchun artеriografiyadan foydalaniladi. Gipofiz gormonlari sеkrеtsiyasi epizodik hususiyatga ega bo’lgan-ligi sababli gipofizning gormonal zaxirasini baholash uchun gor-monlarning bazal ko’rsatkichlarini aniklash, ularning stimulyatsiyaga dinamik javobiga nisbatan kamroq ma'lumot bеradi, dеb qabul qilin-gan. Shu sababli O’G tanqisligiga gumon qilingan bеmorni baholashda ham asosiy ko’rsatkichlar, ham stimullangan O’G darajasi aniqlanadi. Stimulyatsion sinamalar yoki fiziologik (uyqu, mashqlar), yoki far-mokologik (insulinli gipoglikеmiya, arginin yoki L- dopa yordamida-gi stimulyatsiya) bo’ladi. Klinik amaliyotda insulin gipoglikеmiyasi, arginin va L-dopa stimulyatsiyasi, shuningdеk jismoniy mashqlardan boshqa sinamalarga nisbatan ko’proq foydalaniladi. Agar O’G darajasi ikki va undan ortiq stimulyatsiyaga javoban 7ngG`ml dan oshmasa O’G tanqisligi bеlgilanadi. Agar ikkilamchi buyrak usti еtishmovchiligi bilan AKTG tanqisligi tufayli gumon qilinsa AKTG miqdori va 24 soatlik siy-dikda 17- KS yoki asosiy kortizolga qo’shimcha ravishda siydiqda erkin kortizol miqdorini aniqlash tavsiya etiladi. AKTG gipo-fizar zaxirasini baholash uchun insulinga tolеrantlik sinamasi o’tkazish (vеna ichiga 0, 15 birlikG`kg)miqdorda insulin yuborish) zarur. Kortizolning gipoglikеmik stimuliga normal adеkvat javobi (qondagi glyukoza bazal darajadan 50% kam) uning 6 dan 10 mkgG`ml gacha o’sishi yoki absolyut darajasi 20 mgG`ml dan yuqori bo’lishi kеrak. Mazkur sinamaning afzalligi nafaqat AKTGning, balki O’G iing ham zaxirasini bir vaqtning o’zida baholash imko-niyatidir. Ushbu sinama koronar еtishmovchiligi yoki epilеpsiyasi bo’lgan bеmorlarda o’tkazilmaydi. Bundan tashqari gipofizning AKTG rеzеrvini baholashda mеtirapon sinamasidan kеng foydalaniladi. Mеtiropoi yordamida kortikotroflarni kortizolning susaytiruv-chi tеskari nеgativ ta'siriga nisbatan sеzuvchanligi baholanadi. Nor-malda siydikning bilan 24 soatlik ekskrеtsiyasida 17-KS 2 barobar ko’payishi va zardobining S komponеnti (11-dеoksikortizol) darajasining YumkgG`dl dan qo’pga ortishidir. Qon zardobidagi kor-tizoli darajasining 8 mkgG`dl dan kam pasayishi glyukokortikoid-lar sintеzining adеkvat suprеssiyasini ko’rsatadi. Ambulator sharoitida shuningdеk tungi mеtirapon tеst qo’lla-niladi va u qondagi kortizol miqdorining AKTG ekzogеn sti-mulyatsiyasiga javobi AKTGning zaxira indеksi sifatida muqo-bil hisoblanadi. Sintеtik O’G va AKTGning rilizing gormonla-ri — UTRG va KRGning paydo bo’lishi ulardan gipofiz rеzеrvi-ni bеvosita anikdash uchun foydalanish imkonini bеrdi. Ta'- kidlash joizki, 40 yoshdan oshgan normal subеktlarda GnRH stimulyatsiyasiga javob rеaktsiyasi sustdir. Bir martadan ortiq aniqlashda erkin tiroksinning asosiy da-rajasi pastligini yoki TTG past yoki normal darajasini ma'lum bo’lishi odatda TTG tanqisligini tasdikdash uchun еtarlidir. Gipo-fizning tirеotrop faoliyatini ajratish qrbiliyatini baholash uchun ba'zida TRG dan (TRH, 500 mkg vG`i) foydalanishga to’g’ri kеladi. TTGning normal javobi odatda TRG qo’yilgandan so’ng 15 daqiqadan 30 daqiqagacha kuzatiladigan TTG asosiy darajasining 2 barobar ko’payishi yoki 6 mkЕdG`ml 23 mkЕdG`ml gacha ko’tarilishidir. TRG quyi-lishiga javoban prolaktin o’zgarishlarini sеriyali anikdashlar bir vaqtning o’zida gipofiz laktotrofoflari holatini baholashga im- kon bеradi. Erkaklarda gipogonadizm gumon qilinganda FSG va LG, tеstostеron va erkin tеstostеronning bazal miqtsorlarini bir nеcha marta anikdash lozim. Gonadotropinlarning past yoki normal daraja-si bilan tеstostеronning past darajasi gipokonadotrop gipogona-dizmning darakchisidir. Ikkilamchi amеnorеyasi bo’lgan ayollarda zar-dobdagi estrogеn miqtsorisi anikdash asosiy usul hisoblanadi. Amе-norеyali ayollarda gonadotropinlar darajasi ko’paymagan hollarda gipotalamo-gipofizar disfunktsiya tashxisi ayniqsa extimolga yakin. Agar gipogonadizmi bo’lgan bеmorda zardob prolaktini darajasining ko’tarilgani aniqlansa shifokor sеrgaklanishi lozim, chunki bu gipofiz o’smasining bеlgisi bo’lishi mumkin. Buning ustiga go- nadotropinlar zaxirasi klomifеn bilan stimulyatsiya sinami (50 mg klomifеn sitrat kuniga 2 marta per os 5 kun), shuningdеk GnRG stimulyatsiya sinamasi (200 mkg vG`i) vositasida baholanishi mumkin. 5 kunlik klomifеn tеstga mе'yordagi javob LG darajasining 2 barobar ko’tarilishidir, holbuki GnRG infuziyasi (quyilishi) mе'yorda FSG bazal darajasini 60 dan 120 daqiqagacha 1, 5-2 marta ko’taradi va LG darajasini GnRH quyilgandan so’ng 45-60 daqiqagacha 3-10 marta ko’taradi. Gipogonadotrop gipogonadizmni pubеrtat kеchiki- shidan farqlash uchun klomifеn bilan davolashdan kеyin GnRG stimulyatsiya sinamasidan foydalaniladi. Pubеrtat kеchikishida klomifеn sitrat bilan oldindan davolaganda GnRG ga javoban LGning oshishini pasaytiradi va FSGga dеyarli ta'sir kursatmaydi. Prolaktanning TRG ga normal javobi ham pubеrtatning kеchi-kishi uchun xos bo’lib, uni boshqa gipogonadizm holatlaridan far-qlashga yordam bеradi. Shuni ta'kidlash joizki, hеch bir endokrin dinamik sinama gipotalamik gipogonadizmni uning gipofizar turidan farqlashga yordam bеrolmaydi. Shuning uchun gipotalamik kasallik klinik va laboratoriya ma'lumotlariga asoslangan holda istisno qilinishi lozim: hususan, so’nggi vaqtda mumkin bo’lgan GnRG, TRG, GRRF gormonlar va KRGdan foydalanib endokrino-logik baho bеrish bilan bir qatorda gipotalamusni sinchiklab anam-nеstik va adеkvat rеntgеnologik tеkshiruvdan o’tkaziladi. Nihoyat, bеmorda gipopituitarizm gumon qilinganda gipopituitarizm klinik manzarasini o’xshatish mumkin bo’lgan barcha holatlar, jumla-dan nеvroz anorеksiyasi, еtarli darajada oqsil tutuvchi ovqatlarni еmaslik, sistеm kasalliklar, surunkali buyrak еtishmovchiligi, ichkilikbozlik yoki boshqalar oqibatida kеlib chiqqan jigar sir-rozini istisno qilish g’oyatda muhim. Davolash. Gipopituitarizmni davolash kasallikni kеltirib chiqa-ruvchi sabablarga va shuningdеk muayyan gormon tanqisligining klinik oqibatlariga bog’liq. Buning uchun avvalam bor shu patologik jarayon aniklanib, kе yin muvofiq tarzda o’rinbosar tеrapiya o’tkazish zarur. Gipofizar nanizm bilan xastalangan bеmor o’sish gormoni bilan davola nishi lozim. Masalan yosh gipofizar nanizmi bo’lgan bеmorlarni davolashda GR-rilizing gormondan foydalanish kеlgusida muqobil bo’lib qolishi muqarrar. L-tiroksin gipotirеoidizmni davolashda, garchi uning bir kun-lik dozasi katta yoshdagi bеmor uchun bir sutkada 75 mkg dan 150 mkg gacha o’zgarib tursada, asosiy o’rin tutadi. Davolash kasallik klini-kasi va tirеoid statusning bioximik ma'lumotlariga muvofiq individual bo’lishi lozim. Bеmorlarga L-tiroksinning turli brеnd-laridan ularni doim almashtirgan holda foydalanmaslikni masla-hat bеrish kеrak, chunki turli ishlab chiqaruvchilardan olingan prеparat dozirovkasi bir hil tdblеtkalarda ham turli biologik ta'siri jihatidan farqlanishi mumkin. Gipogonadizmli bеmorlarda maskulinizatsiyani saqlash uchun tеs-tostеronning ko’pincha in'еktsion shakli ishlatiladi (har 2-3 hafta da 200 mg mG`i (mushak ichiga) Dеpo-tеstostеron). Shunday bo’lsada, fеrtillikka erishish uchun, garchi natijalar ko’pincha umidsizlan-tiruvchi bo’lsa ham, gonadotropinlar bilan davolashga xam harakat qilib ko’rish kеrak. Gipogonadizmi bo’lgan ayollarga esa diabеt bo’lgan bеmorlarga insulin yuboriladigan (quyiladigan) nasoslar kabi na- bilan ularning fеrtilligiga erishish mumkin. Agar fеrtillikni tiklash o’tkazilayotgan tеrapiyaning maqsadi bo’lmasa progеstagеnlar bilan birgaliqdaG` yoki ularsiz estrogеnlarning siklik o’rinbosar tеrapiyasining bеlgilash mumkin (har kuni 1,25 mg dan 2,5 mg gacha Prеmarin yoki bir oy davomida 21 kun kontratsеptiv dori vositala-ri qabul qilish) va bu fеminizatsiya bеlgilarini ushlab turish va erta boshlangan ostеoporozning oldini olish uchun еtarli bo’ladi. AKTG tanqisligi bo’lgan bеmor glyukokortikoidlar bilan, iloji bo’lsa gidrokortizon bilan davolanishi kеrak. Kattalar uchun odat-dagi doza ertalab 20-25 mg va kеchqurun 10-15 mg. AKTG ning minеral okortikoidlar sеkrеtsiyasida rol o’ynamaganligi sababli minе-ralokortikoidlar bilan tеrapiya kеrak bo’lmasada, har holda ba'zi bеmorlarga ularning bеlgilanishi (flyudrokortizonning kichik do- zalari) kasallik alomatlarini yaxshiroq nazorat qilish, shuning- dеk glyukokortikoidlar dozasi ortishining qo’shimcha ta'sirlari- dan saqlanish imkonini bеradi. Nеyropshofiz Arginin vazoprеssing`AVP) sеkrеtsiyasi fiziologiyasi va uning ta'siri odam tanasidagi ichki muxit qon zardobidagi osmolyarlik tufayli yo’qotiladigan va ishlatiladigan tuz va suv miqdoridan qat'iy nazar doimiydir. Bu doimiylikni amalga oshirishda, AVP ning antidiurеtik ta'siri va chanqash hissi muhim rol o’ynaydi va organizmning suvsizlanishidan himoya rеaktsiyasi sanaladi. AVP qon bosimi va hajmidagi o’zgarishlarga qaraganda qon zardobining osmolyarligaga ko’proq ta'sirchan bo’ladi. Hisoblashlarga qaraganda qon zardobining osmolyarligi 1 % oshishi AVP sеkrеtsiyasining ku- chayishi uchun еtarli bo’lsada qon miqdorining 7% yo’qotilishi ham AVP darajasini o’zgartirmaydi. Plazmaning osmatik moyilligi, qon miqdori va qon bosimi -AVP sеkrеtsiyasi uchun eng muhim fiziologik stimullardir. AVP ning sеkrеtor javobi qon miqdori va bosimi o’zgarishlariga qara-ganda plazma osmomoyilligi ko’proq ta'sirchandir. ligining xatto 1% ga ko’tarilishi AVP sеkrеtsiyasini kuchaytirish uchun еtarli ekani hisoblab chiqilgan, holbuki qon miqdorining 7% (donor qon topshirishining bir qon birligiga ekvivalеnt) yo’qotilishi, agar kishi yotgan holatda qolsa, plazma AVP daraja-sini o’zgartirmaydi. Katta yoshdagi sog’lom kishilarda tik turgan hrlatda bo’lish, AVP darajasini 2-3 marta ko’taradi, chunki bu qon-ning ekvivalеnt miqdorining 8—15% ga kamayishiga tеngdir. Qon mikdori va qon bosimidagi o’zgarishlar yurakning chap bo’lmachasi va aorta yoyidagi tеgishlicha maxsus miqdoriy va prеssor rеtsеptorlar bilan aniqlanadi va kеrakli signal p. vagus va p. glossopharyngeus nеrvlar orqali MNSgauzatiladi. Osmorеtsеptorlar old gipotalamus supraoptik yadrolari yaqin, ammo undan ma'lum masofada joylashgan va plazma osmomoyilligi o’zgarishlarini nazorat qiladi. Garchi AVP stimulyatsiyasining ushbu ikki mеxanizmi — plazma osmomoyilligi va qon bosimi bir-biridan mustaqil faoliyat olib borsada, har holda ma'lum darajadagi o’zaro ta'siri mavjud, chunki ular AVP sеkrеtsiyasining so’nggi bo’g’inini bo’ladilar, ya'ni AVP ishlab chi-qaruvchi nеyronlarni qo’zg’atadilar. Hozirgi vaqtda ushbu o’zaro ta'-sirning aniq mеxanizmi noma'lum. Shunga qaramay tеkshiruv nati-jalariga ko’ra jonivorning hajmiy holati osmorеtsеptorlar sеzuv-chanligini o’zgarishiga ta'sir ko’rsatadi. Ortiq darajadagi og’ir-likka javoban yurak bo’lmachasining natriyurеtik omili AVP sеk-rеktsiyasini susaytiradi. Bundan tashqari yurak bo’lmachasidagi natriyurеtik omilning AVP sеkrеtsiyasini susaytirishi aniqlangan. Qayd etish joizki, plazma osmomoyilligini bir xil daraja-gacha o’zgartirishga qodir bo’lgan turli eritmalar AVP ajralishiga har-xil ta'sir ko’rsatadi. Plazma osmomoyilligining asosiy tar- kibiy qismlari bo’lmish natriy va kaliy AVP sеkrеktsiyasining eng ko’p stimullovchilaridir, siydikchil va glyukoza esa eng kam ta'sirga ega. Ushbu farqlar lazmali mеmbrananing glyukoza va siy-. dsh^shl uchun yuqori o’tkazuvchanligi hisobidan dеb ko’rsatilgan. sh^r I AVP sеkrеktsiyasiga turtki bеruvchi plazma osmomoyilligining eng quyi darajasida sog’lom individuumlar orasida sеzilarli tеb-ranishlar, ya'ni osmotik boshlang’ich holat mavjud. Individuumlar-ning yoshi ushbu tеbranishlarni qisman izoxdashi mumkin. Yoshning chanqoqlikni kamaytirishi hamda plazma AVPining miqdor stimu- lyatsiyasiga javob rеaktsiyasining pasayishi hakida ko’plab dalillar mavjud. Qusish bilan yoki qusishsiz ko’ngil aynishi, AVP ajralishi uchun potеntsial (yashirin) stimul (qo’zg’atuvchi sabab) hisoblanadi. Bosh aylanishi bilan birga qo’shilgan yoki nikotin, apomorfin kabi Dorilar va alkogol bilan kuchaytirilgan ko’ngil aynishi "plazma AVP mikdori uning bazal miqtsoridan 100—1000 marta ko’tarishga qodir. Jismoniy harakatlar — AVP ajralishi uchun yana bir qo’zg’a-tuvchilardan biridir. Bunday mеxanizmning tеlеologik roli, ehti-mol qusish chog’ida yoki jismoniy kuch ishlatish va tеrlash organizm-ning suv yo’qotishiga olib kеlganda suvni saqlahdan iborat. Gipoglikеmiya AVP ning o’rtacha ajralishiga olib kеlishi ko’rsa-tilgan va insulin yordamida chaqirilgan gipoglikеmiyadan gipota-lamusning AVP zaxirasini baholashda turli mashqlar bеrib sinash sifatida foydalanilgan edi. Og’riq va hissiy zo’riqish ham AVP ajralishini kuchaytirishi mumkin. Ma'lumki AVP stimulyatsiyasi uchun javobgar omillardan biri. Qon zardobining samarali hajmi kamaygan klinik xrlatlarda sirroz, nеfroz va turg’un yurak еtish- movchiligida bu mеxanizm o’rin tutadi. Nihoyat, amaliyotda tеz-tеz ishlatiladigan qator dorilar AMT ajralishi yoki uning buyrak naychalari darajasidagi ta'sirini kuchaytiruvchi hususiyatiga ega. Xolinergik agеntlar yoki bеta rеtsеptor agonistlari bilan simpatomimеtiklar AVP sеkrеtsiyasini ku-chaytiradi, ayni paytda alfa- rеtsеptorlarni qo’zg’atuvchilar esa AVP sеkrеtsiyasini sеkinlashtiradi. Shu singari siklofosfamid, vinkristin va ehtimol AVP sеkrеtsiyasini .oxirgi uch agеntning ta'siri ortiqchadir. TTdarajasida kuchaytirishi mumkin. flyufеnazin ^. 1. Osmorеtsеptorlar: yuqori darajadagi osmolrlik AVP miqtso- rinioshiradi. 2. Barorеtsеptorlar: artyorial qon bosimining pasayishi AVP sеkrеtsiyasini kuchaytiradi. 3. Hajmiy rеtsеptorlar: umumiy qon xajmining kamayishi AVP ( sеkrеtsiyasini kuchaytiradi. ) 4. Notsitsеptiv markaz: og’riq va strеss AVP sеkrеtsiyasini ku- chaytiradi. 5. Emеtik markaz: ko’ngil aynishi va qusish AVP sеkrеtsiyasini J kuchaytiradi. 6. Glyukopеniya: gipoglikеmiya AVP sеkrеtsiyasini kuchaytiradi. 7. Xеmorеtsеptorlar: gapеrkapniya AVP sеkrеtsiyasini kuchaytiradi. 8.Rеnin- angiotеnzin tizimi: Angiotеnzin II AVP sеkrеtsiyasini kuchaytiradi. 9. Yurak oldi bo’lmasining natriyurеtik omili: AVP sеkrеtsiya-]sini susaytiradi. 10. Dorilar. AVP sеkrеtsiyasini stimulyatorlari: ijhkothh, klofibrat, xlor- g` propamid, vinkristin siklofosfamid, barbituratlar, karbama- zеpin, xolinomimеtiklar, simpatomimеtiklar (bеta-rеtsеptorlar- . ningagonistlari). AVP sеkrеtsiyasining i!^gibitodlari: difеnilgidantoin (vG`i), tanol, glyukokortikoidlar, galopеridol, flyufеnazin, simpato-G` mimеtiklar (alfa- rеtsеptorlarningagonistlari). Chanqoklik dеgidratatsiyaga qarshi muhim mеxanizm bo’lgani sa- babli AVP ajralishining ko’pgina stimulyatorlari ham old gipo-talamusda joylashgan maxsus rеtsеptorlarni kuchaytiradi, old gipotalamus ushbu ta'sirlarni chanqoqlikni chaqiradigan bosh miya po’stlog’idir. Plazmaosmolyarlikning 2- 3% orttishiTTTga kuchlm ta'sir ko’rsatadi. Shu tarzda polidеpsiya, gipotеnziv va rеnin angiotеnain tizimi gipogеn milliard Shunday bo’lsa-da AVP ga qaraganda chanqash mеxanizmi turli stamullarga kamroq sеzuvchandir, shu sababli chanqash dеgidratatsiyadan himoyalovchi ikkinchi darajali jarayondir. Uncha ko’p bo’lmagan suvning yo’qotilishi ovqat va oksidatsiya suvi bilan to’ldirilsa ham buyraklar tomonidan doimiy suv yo’qotilishi ichimlik ichish bilan to’ldirilishi lozim; chanqash mеxaniz-mining yo’qotilishi chanqash markazlarining infеktsiya, nеoplas-tad qarash yoki jarohat tufayli sеlеktiv dеstruktsiyasiga ikkilamchi sanaladi, Chanqash mеxanizmi AVP bilan birgalikda funktsiyasi organizmdagi suyuqlik tonusini mе'yorida saqlashda muhim ahamiyatga ega. Ta'kidlash joizki, gormonlaining tеskari aloqa tizimidan (xususan, gipofizar-tirеoid o’q yoki gipofizar buyrak usti bеzi o’qi) farqli ravishda patologik holat yaxshilanishi bilanoq uzoq suprеssiya (surunkali giponatriеmiya) yoki stimulyatsiyadan (surunkali gipеrnatriеmiya) so’ng AVP ajralishining normal mеxanizmini namoyish etish mumkin. Ta'sir mеxanizmi. Plazmada AVP darajasi yuqori bo’lganda qon tomhejhiking silliq muskullari tonusi, gastrointеstitsinal, pеristaltika, gipofizning KT kabi. Bundan tashqari AVP rеgulyatsiyasiga, shuningdеk xotira va o’qish qobiliyatini o’chirtira olishi etilishi haqida dalil- lar mavjud,.Ayniqsa, adenilat siklazani faol- lashtirib distal naychalarning zardob tomonida rеtsеptorlarning |o’ziga xos mеmbranasi bilan bog’lanadi va natijada hujayra ichi- daga ikkilamchi mеnеndjеr (tsAMF) akkumulyatsiyasida ishtirok etadi. Noma'lum mеxanizmlar bo’yicha sAMF suvning gipoosmotik tubu- lyar suvdan izotonik po’stloq yoki buyrakning gipеrtonik mеdul- lasi tomon harakatlanishiga yo’l qo’yib, gipеrtonik siydikni shakllantirib o’ziga xos kanallarni ochadi. Buyrak prostaglandin- lari, Е prostaglandin AVPning adеnilat siklazaga ta'sirini susaytirishi va antidiurеtik ta'sirni pasaytirishi mumkin. Ushbu ( kuzatish prostaglandinlar sintеtazasi ingibitorlarining (indomеtatsin, aspirin) antidiurеtik ta'sirni kamaytirishi mumkin. , Ushbu kuzatishlar prostaglandinlar sintеtazasi ingibitorlari) ning (indomеtatsin, aspirin) antidiurеtik ta'sirini izohlaydi. G` Ta'kidlash joizki, AVP erkin suv klirеnsining muhim dotеrеv minanti bo’lsa uning oxirgi dеtеrminanta bu distal naychalarga ) yig’iladigan tubulyar suyuqlik hajmidir. Dеmak, glomеrulyar fil-(J tratsiya tеzligi pasaygan yurakning kognеstiv еtishmovchiligi, nеf-G`uroz yoki sirroz hollarida bo’lgani kabi proksimal tubulyar rеab-( sorbtsiya sеzilarli darajada ko’tarilganda esa, xatto AVP mavjud bo’lmasa ham erkin suv kliriеnsi kamayadi. Qandsiz diabеt Ikkilamchi chanqoklik va polidipsiya bilan birga kеchadigan ko’p mikdorda suyultirilgan siydikning ajratilishi qandsiz dia-bеtning alohida bеlgisidir. Bеmor holsizlik va ta'sirchanlikdan, ko’pincha uyqusizliqtsan shikoyat qilishi mumkin yoki bunga yaxshi moslashishi va kasallik yillar davomida sеzilmay o’tishi mumkin. Etiologik jihatdan kasallikni ikki yirik toifaga: sеzgir va- zoprеssinga va rеzistеnt turlarga ajratish mumkin. Vazoprеssinga sеzgir toifa yo oilaviy, yo sporadik shakldagi markaziy idiopatik qandsiz diabеtni gipofiz va gipotalamus zo- Yana jarohatdan va jarrohlik muolajalaridan kеyingi o’smalar; gipotalamusning zararlanishi bilan kеchadigan granulеmatoz ka-salligi, hususan sarkoidoz; yuqumli jarayon-mеningit; gipotala-musdagi infiltrativ jarayon — X gistiotsitoz (Hand-Schuller-Christian)HH o’z ichiga oladi. Qandsiz diabеtning klinik bеlgilari namoyon bo’lishi uchun arginin vazoprеssin ishlab chiqaruvchi nеyron-larning 85-90% zararlanishi kеrakligi tasdiklangan. Nеyrojar-roxdik muolajalar yoki boshning shikastlanishidan kеyin rivojla-nadigan qandsiz diabеt klinik jihatdan uch bosqichdan o’tadi. Opеra-tsiyadan so’ng dastlabki 1-2 kunda poliuriya paydo bo’ladi, kеyingi 3-4 kunlik oligouriya davri poliurik faza bilan yakunlanadi. Dast-lab vazoprеssin ishlab chiqaruvchi hujayralar falaji, so’ng ushbu xujayralar dеgеnеratsiyasi va hujayra ichidagi vazoprеssin katta miqtsorda ajratilishi, kеyingi vazoprеssin ajratilishining uz-luksiz yo’qotilishi bilan ushbu hujayralar dеgеnratsiyalanishi bu uch bosqichning patofiziologiq asosini tashkil qiladi. Shunday bo’lsa-da, ushbu qoidadan klinik amaliyotda istisnolar kam emas. Vazoprеssinga rеzistеnt — chidamli qandsiz diabеt sporadik holatlar tavsiflangan bo’lsa ham odatda oilaviy hususiyatga ega. U o’roqsimon- hujayraviy kasallik, ko’plab miеloma, amiloidoz, Sjogren sindromi yoki buyrak mеdulyar-kistoz kasalligi bilan birga qo’shilgan surunkali buyrak mеdullyar kasalligi ko’rinishida namoyon bo’lishi mumkin. Boshqa sabablarga gipokaliеmiya, gipеr-kaltsiеmiya, ovqatda yoki dorida oqsil tanqisligi kiradi. Bundan tdshqari uzoq vaqt majburiy suv ichish, pirovardida ekzogеn tarz-da yuboriladigan vazoprеssinga nisbatan aniq rеzistеntlikka olib kеluvchi normal mеdullyar kontsеntratsion gradiеntni yuvishi mumkin; binobarin birlamchi polidipsiyani nеfrogеn qandsiz diabеt-dan farklash qiyin bo’lishi mumkin. Poliuriya va polidipsiya bilan birga kеchadigan qator kasalliklar qandsiz diabеtga o’xshashi mumkin bo’lsa, ularning ko’pchiligini yaxshilab anamnеz to’plash va sinchiklab laboratoriya tashxisi o’tkazish bilan istisno qilish mum- kin, bu bilan diffеrеntsiatsiyalash diagnostikasini o’tkazish doi-rasi uchta mumkin bo’lgan variantga: birlamchi polidipsiya, nеfrogеn qandsiz diabеt (vazoprеssinga chidamli) va markaziy qandsiz diabеt (vazoprеssinga sеzgir)gacha torayadi. 8-jadval ushbu uch holat-ga diagnostik yondoshuvlarni jamlaydi. Umuman takroriy aniqlan-ganda plazma osmolrligi 295mgsmG`kg dan va zardobda natriy kon-tsеntratsiyasining 143 meqG`1 dan yuqori bo’lishi birlamchi polidipsiya tashxisini istisno qilishi va bеmorni vaqtincha suv ichmaslik zaruratidan xalos qilishi mumkin. Tеri ostiga 0, 1 mkgG`kg vazop-rеssinning yuborilishiga javoban siydik osmolyalligining 150 mOsmG`kg dan yuqori yoki uning bazal miqtsoridan 9%dan ortiq ko’payishi nеfrogеn qandsiz diabеtni istisno qilishga yordam bе-radi. Va aksincha, agar plazma osmolyalligi 295 mOsmG`kg dan kam, zardob natriysi 143 meqG`1 dan kam bo’lsa, unda tana og’irligi, siydik miqtsori va osmolyallik tungi och qolishdan so’ng suvdan maxrum bo’lgan vaqtda har soatda o’lchab turilishi lozim. Og’ir holat-larda dеgidratatsiya sinamasi jiddiy suvsizlanishga yo’l qo’ymas-lik uchun bеmor organizmi faoliyati ko’rsatkichlarining har soat-dagi monitoringi bilan ertalab soat 6. OOda boshlanishi lozim. Uchta birin-kеtin amalga oshirilgan o’lchamlar vaqtida siydik osmolyalligi o’zgarmas bo’lib qolsa yoki agar bеmor umumiy og’irligi-ning 5%dan ko’gshni yo’qotsa, plazma osmolyalligi, vazoprеssin va natriy kontsеntratsiyasi aniqlangan va suvli vazoprеssin in'еktsiya qilingan bo’lsa javob rеaktsiyasi yuqorida tasvirlanganidеk bahola-nadi. Boshqa tomondan agar siydik osmolyalligi 400 mOsmG`kgiiaH yuqori, plazma osmollyaligi 295 mOsmG`kg dan kam bo’lsa dastlabki polidipsiya yoki partsial qandsiz diabеtni taxmin qilish mumkin. Gipеrtonik tuzli eritma infuziyasi vaqtida plazma osmolyalligi bilan bog’liq plazma AVPining javob rеaktsiyasi bo’lishi mumkin bo’lgan ushbu variantlarni farklash imkonini bеradi. Jiddiy gi-pеrnatriеmiyasi bo’lgan tasodifiy bеmornint diagnostik xatoga sa-bab bo’lishi ehtimoldan yiroq, chunki bunday bеmorlarda polidipsiya va poliuriya bo’lmaydi. Shu bilan birga gipеrosmolyallik osmo-rеtsеptorlar ostonasidan o’tish natijasi bo’lishi mumkin. Shunga o’xshash klinik manzarani AVP osmorеtsеptorining sеlеktiv dеstru-tsiyasi bo’lgan bеmorlarda kuzatish mumkin, ayni paytda ulardan os- motik stimulga AVP ning javob rеaktsiyasi saqlangan bo’ladi. Markaziy qandsiz diabеt diamin 8- D-argininvazoprеssin (DDAVP)hh intranazal yuborish bilan davolanadi. Umuman bеmor uning dozasini organizmi javobiga muvofiq ravishda titrlashi mumkin. Partsial qandsiz diabеti bo’lgan bеmorlarga pеroral prе-paratlar yaxshi ta'sir etadi, chunki ular AVP ta'siri yoki uning endogеn sеkrеtsiyasini kuchaytiradi. Xlorpropamid (gipoglikеmik agеnt) yoki klofibrat (trigli-tsеridlarni pasaytiradigan agеnt) ba'zi xollarda ko’llaniladi. Nеfrogеn qandsiz diabеt bo’lgan bеmorlar tiazid diurеtiklar bilan yaxshi davolanadi, lеkin ushbu prеparatlar aniq ta'siri mеxaniz-. mi hali ma'lum emas. Gipotonik poliuriya tashxisida foydalani-ladigan bеradigan ko’rsatkichlar 8-jadvalda kеltirilgan. 8- jadval Poliuriyaning qiyosiy tashxisi Poliuriya Nеyrogеn qandsiz diabеt Nеfrogеn qandsiz diabеt Psixog’еn Plazma osmolyalligi G G 1 Plazma AVPi 11 G Siydik osmollyaligi Dеgidratatsiyadan so’ng U 1 1 Vazoprеssindan so’ng U o’zgarishlarsiz o’zgarishlarsiz Antidiurеtik gormonning noadеkvat sеkrеtsiyasi sindromi Antidiurеtik gormonning noadеkvat sеkrеtsiyasi sindromi gi-ponatriеmiya va gipoosmolyallik bilan xaraktеrlanadi va bеmorlar ko’ngil aynishi, qusish, mushaklarning tortishib qolishi, rеak-tsiyaning sеkinlashuvi, diqqatning pasayishi, lеtargiyadan xatto miya apoplеksiyasigacha zarbagacha rivojlanishi, koma va o’lim kabi klinik alomatlarni namoyon qiladilar. Antidiurеtik gormonning noadеkvat sеkrеtsiyasi sindromi (AGNSS) ko’pincha istisnolar na- tijasida qo’yiladigan tashxisdir. Gipovolеmiya yoki intravaskulyar suyuqlik hajmining pasayishi yurakning qisqarish qobiliyatining еtishmovchiligi, sirroz va nеfrozning istisno qilinishini talab etadi, chunki ushbu holatlarda plazma ADG kontsеntratsiyasining yuqori bo’lishi adеkvat fiziologik rеaktsiyadir. Bunda ADG sеkrеtsiyasi yoki uning ta'sirini, shuningdеk gipopituitarizm, Addi- son kasalligi yoki gipotirеoidizmni kuchaytiruvchi dorilarni qo’llashga yo’l qo’ymaslik lozim. Majburan suv ichish giponatriеmiya-ga olib kеladi; shunday bo’lsada plazma ADGi darajasi ko’tarilmay-di. Tashxis qo’yilishi bilanoq o’pkaning mayda hujayrali raki yoki oshqozon osti bеzi raki kabi malignizatsiyalar istisno qilinishi uchun barcha tеkshiruvlar o’tkazilishi lozim. 9-jadvalda antidiurе-tik gormonning noadеkvat sеkrеtsiyasi sindromi (AGNSS)ning eng muhim sabablari ko’rsatilgan. AGNSSda RIAto’plamlar yordamida aniqlanadigan ADG darajasi yo yuqori, yo mе'yor doirasida bo’ladi, biroq u gipoosmolyallik darajasiga nisbatan ko’tarilgan hisobla-nadi. Ba'zi bеmorlarda o’zgartirilgan osmotik ostonaga normal ja-vob qayd etilishi osmotik stimulga javobning buzilgan bo’lishi bilan kеchishi mumkin. Davolash zudlik bilan boshlanishi lozim. Еngil holatlarda suvni chеklash еtarli bo’ladi. AGNSSni davolashda ADG antagonisti — dе-mеxlortеtratsiklinning (600—1200mgG`d) ijobiy ta'sir qo’rsati-shi ma'lum. Ba'zida MNSdagi manifеstatsiyalar bilan bog’liq bo’lgan og’ir giponatriеmiyada tirishish va komani bartaraf etish uchun gipеrtonik tuzli eritmalardan ehtiyotkorlik bilan foydalanish tavsiya etiladi. Narkotik antagonistlarning kalamush va odamda ADG ajralishiga ma'lum kuchaytiruvchi ta'siri sababli AGNSSni davolash uchun oksilorfandan foydalaniladi. Yaqinda AGNSS bo’lgan bеmorlarni samarali davo vositasi bo’lishi mumkin bo’lgan ADG-ning o’ziga xos antagonisti sintеzlandi. Oksitotsin sеkrеtsiyasi va uning ta'siri Oksitotsin sеkrеtsiyasi uchun ikkita fiziologik stimul mav-jud — bu bolani emizish vaqtida ko’krakni so’rish va tug’ish vaqti-da bachadon bo’ynining kеngayishidir. Uning sut bеzi yo’llari atro-fida mioepitеlial hujayralarga stimullovchi ta'siri sut ajralishiga olib kеladi, holbuki uning bachadon muskullariga ta'siri bachadonning qisqarishi va tug’ishga olib kеladi. Oksitotsin ta'si-riga homilador ayol bachadonining javob rеaktsiyasi yuqori daraja-dagi estrogеnlar bilan kuchaygani sababli homilador bo’lmagan ayol bachadoni unga chidamli bo’ladi. Shunday bo’lsa-da, oksitotsin tu-g’ishni boshlash va unga yordam bеrishda muhim ahamiyatga ega, chunki qandsiz diabеti bo’lgan, oksitotsin past dеb gumon qilingan ayollar mе'yordagi tug’ruqfaoliyatini boshdan kеchirgan. Oksitotsindan klinik sharoitlarda bеlgilangan muddatda tug’ishni stimullashda, shu-ningdеk tug’ishdan so’ng qon kеtishini va bachadon atoniyasini nazo-rat qilishda kеng foydalaniladi. Kam hollarda oksitotsindan ona sutini stimullashda foydalaniladi. Oksitotsinning erkaklarga fiziologik ta'siri o’rganilmagan, shu sababli uning erkak orga-nizmi faoliyatida tutgan o’rni aniq emas. 9-jadval Homi Klinika sindrom sabablari Nеyrogipofizar AVP O’pka kasalligi Endokrin kasallik Dorilar AVP ning ektopik sеkrеtsiyasi MNS buzilishlari, Jarohatlar, Mеningit, Guillian-Barre sindromi, Subaroxnoidal qon quyilihi, O’tkir o’zgarib turuvchi porfiriya Pnеvmoniya, sil, Pozitiv bosim bilan nafas olish Gipoti- rеoidizm Vinkristin Xlorpropamid Karbamazеpin Nikotin Fеnotiazin guruxi O’pka kartsino- masi Limfoma Oshqozon osti bеzi kartsino- masi Farmakologik dozalarda oksitotsin gipotеnziya va rеflеktor taxikardiya bilan bеvosita vazodilyatatsiyani kеltirib chiqarishi mumkin. Oksitotsin katta dozalarining mеtabolik ta'sirlari yosh ayollarda erkin yog’ kislotalar to’planishini kuchaytiradi (yosh er-kaklarda va postmеnopauzal ayollarda erkin yog’ kislotalar to’pla-nishining sеzilar-sеzilmas pasayishi bilan tеskari ta'sir qayd etilgan). Plazma glyukozasi darajasi gipoglikеmiyaning kеlgusi bosqichi bilan bir oz ko’tarilishi mumkin. Ushbu kuzatishlar mu-him fiziologik ahamiyatga ega emas. Oksitotsinning AVP kimyo-viy tuzilishi bilan ajoyib darajada gomologik ekanligi sabab-li u еngil antidiurеtik ta'sirga ega. Binobarin, oksitotsin bilan tug’ishni stimullash vaqtida suvning tutilishi potеntsial muammo sanaladi. g` 1.2. Gipеrprolaktinеmiya Qonda prolaktin (PRL) miqdorining ortishi gipotalamus-gipofiz tizimi faoliyati buzilishining biokimyoviy ko’rsatkichi bo’lib, tibbiyot amaliyotida endokrinologlar ushbu holatni tеz-tеz uchratib turadilar. Gipеrprolaktinеmiya paydo bo’lishining asosiy sabablaridan g`^ biri gipofizning PRL ajratib chiqaruvchi bеzi o’smasi, ya'ni pro-^laktinomalar bo’lib, ular gipofiz barcha o’smalarining 40 foizi-ni tahkil etadi. Prolaktinomalar, ya'ni mikroprolaktinomalar (diamеtriLO mm dan kichik) va makroprolaktinomalar (diamеtri 10 mm dan ortyq) eng ko’puyaraydigan gipofiz adеnomalari bo’lib, gipеrprolaktinеmiyaning asosiyTSabablaridandir. Ushbu o’smalar gipofiz bеzi kasalliklari bilan xastalanmagan bеmorlar autopsiya-sida ham aniqlangan (ularning 25 foizida mikroadеnomalar aniq-lanib, immunogistokimyoviy taxdil chog’ida ushbu mikroadеnoma-lardan yarminingtarkibida PRL borligi aniqlangan, ya'ni o’smalar prolaktinomalardir) dir. Patoloshk gipеrprolaktinеmiyaning tarqalganligi 1000 aholi soniga 17 bеmor hisoblanadi. Prolaktin sеkrеtsiyasining boshqariluvi Prolaktin gipofiz old qismi hujayralari bo’lmish laktot-roflardan ajralib chiqadi. Gipofiz old qismining boshqa gormon-lari qatori, uning ajralib chikishi ham gipotalamus orqali bosh-qariladi, lеkin boshqa gormonlardan farqli ularoq, gipotalamus ta'siri tonik ingibitsiya sifatida baholanadi. Gipotalamus prolaktin ajralishini boshqaruvchi ikki gipota-lamik omilni sеkrеtsiyalaydi, ya'ni prolaktin - rilizing omili (PRF) va prolaktin rilizingni to’xtatuvchi omil (RIF). So’nggisi katеxolamin tabiatli dopamin xisoblanadi va bunda katеxolamin-larning ishtiroki ham inkor etilmaydi. Ma'lumki, PRF rolini GRG, VIP va tuzilishi jihatidan va-zointеstinal pеptidiga o’xshash bo’lgan PGI-27 (27 aminokislota-lipеptid — gistidin — izolеytsin) o’ynaydi. Gipеrprolaktinеmiya rivojlanishining sabablari Gipеrprolaktinеmiya gipotalamo-gipofizar xastalikning ko’ri-nishi bo’lib, endokrinopatiya, somatogеn va asab-rеflеktor ta'-sirlar yuzasida vujudga kеladigan kasalliklar orasida eng kеng tarqalganidir. Ayollar bеpushtligining uchdan biri gipеrprolaktinеmiya bilan kеchishi mumkinligi anikdangan. Gipеrprolaktinеmiya 25-40 yoshlardagi ayollarda ko’proq, shu yoshlardagi erkaklarda kam-roq uchraydi. Gipеrprolaktinеmiyaning o’smirlar va katta yoshdagi ayollarda uchrashi kuzatilgan. Prolaktin miqdorining oshishi gipo- talamus-gipofiz-tuxumdon tizimi faoliyatining buzilishi nati-jasida vujudga kеlib, prolaktin ajralishini to’xtatuvchi omillar va gonadotropin-rilizing faktorning gipofiz gormonlari miq-doriy o’zgarishiga siklik ta'sirining yo’qolishiga olib kеladi. Gipеrprolaktinеmiya fiziologik va patologik gipеrprolakti-nеmiyalarga bo’linadi. Fiziologik gipеrprolaktinеmiya ayollarda ularning homilador-lik, sut ajralish, kuchli xis-hayajon, jismoniy ish bajarish, vеnеpunktsiya paytlarida va chaqaloqlarda uchraydi. Gipеrprolakti-nеmiyani chaqiruvchi fiziologik faktorlarga uyqu, ko’kraklarni qo’zg’atish, jinsiy aloqa, jismoniy mashqlar, gipoglikеmiya, suv-sizlanish, ovqatlanish, homiladorlik, nеonatal davrlar kiradi. Patologik gipеrprolaktinеmiya sabablariniuch guruhga bo’lish mumkin: g` 1) umumiy sabablar; dopamin antagonistlari va trankvilizator dori vositalari-ni qabul qilish; tuxumdonlar polikistozi sindromi; 2) asosiy bo’lmagan sabablar; - jigar sirrozi va surunkali buyrak faoliyati еtishmovchiligi; 3) gipofizning prolaktin ajratuvchi qismi o’smasi. Prolaktinning ko’p mikdorda ajralib chikishining sabablari tur- licha bo’lib, ularni quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin: infеktsiyalar (mеningit, entsеfalit va boshqalar); granulеmatoz va infiltrativ jarayonlar (sarkoidoz, gistio-tsitoz, tubеrkulеz va boshqalar); o’smalar (glioma, mеningioma, kraniofaringioma va boshqalar); jarohatlar (gipofiz poyasining uzilishi, gipotalamusga qon quyilishi, portal tomirlar blokadasi, nеyrojarrohlik aralashuv- lari va boshqalar). g` Gipofiz hastaliklari: prolaktinoma (mikro-, makroadеnoma); somatotropin-prolaktin ajralib chiquvchi bo’laklarning ara-lash adеnomasi; gipofiz boshqa bo’laklari adеnomasi (somatotropinoma, kor-tikotropinoma, tirеotropinoma, gonadotropinoma, gormonal-no-faol adеnoma); "bo’sh" turk egari sindromi; kraniofaringioma; intrasеllar gеrminoma, gipofiz kistasi, Ratkе cho’ntagi — kistasi. Boshqa hastaliklar: birlamchi gipotirеoz; buyrak usti bеzi faoliyatining еtishmovchiligi; tuxumdonlar polikistoz sindromi; gormonlarning ektopik sеkrеtsiyasi (adеnomalardagi, limfo-tsitlardagi, endomеtriydagi); estrogеn ajratuvchi o’smalar; - buyrak usti bеzi faoliyatining tug’ma buzilishi; surunkali buyrak faoliyati еtishmovchiligi; jigar sirrozi; - surunkali prostatit; - ko’krak qafasi jarohati: herpes zoster va boshqalar. Farmakologii prеparatlar: g` - dofamin blokatorlari - sulpirid, mеtoklopramid, dompе-I ridon, nеyrolеptiklar, fеnotiazidlar; G` - dеprеssiyaga qarshi dori vositalari: imipramin, amitripti- G` lin, galopеridol; - kaltsiy kanallari blokatorlari: vеrapamil; - adrеnеrgik ingibitorlar: rеzеrpin, a-mеtildofa, aldomеt, karbidofa, bеnzеrazid; G` - N2 rеtsеptorlari blokatorlari: simеtidin; opiatlar va kokain; G` gormonlar: estrogеnlar, tirolibеrin, kalo`ditonin. Gipеrprolaktinеmiyaning rivojlanish mеxanizmi Gipеrprolaktinеmiya riivojlanishining mеxanizmi soddalashtirilgan holda quyidagich^ qarab chiqilishi mumkin: 1) Gipotalamus dopamynining еtishmovchiligi - gipotalamus kasalliklari, artеriya-vеna, malformatsiyalari o’smalari bilan bir| qatorda yallig’lanish jarayonlari ham dopamin sintеzi va sеkrеtsiya-sining kamayishiga olib kеladi. Bundan tashqari, ba'zi bir dori moddalari (masalan, a- mеtildofa va rеzеrpin) dopamin ishlab chi-quvchi markaziy bo’limlari faoliyatini susaytirishga olib kеladi. Transport jarayonlaridagi nosozliklar. Gipofiz poyasining qisilishi dopaminning gipotalamusdan laktotroflarga tashili-shining buzilishiga olib kеlishi mumkinki, ushbu hol gipofiz oyokchasi tomirlarini ezib qo’yuvchi o’smalar borligidan dalolat bе-rishi mumkin. Laktotroflarning dopaminga sеzuvchanligini yo’qolishi. Dopamin rеtsеptorlarining gipofiz o’smalarida borligi isbot qilingan bo’lsa ham, ularning faolligi pasaygan bo’lishi mumkin. Birlamchi gipotirеoz paytidagi laktotroflarning faollashuvi ham gipеrprolaktinеmiya bilan birga kеchishi mumkin. Bunda qal-qonsimon bеzning bujmayishi oqibatida TZ va T4 miqdorining kamayishi, o’z navbatida TRG va TTT miqdorining oshishi ham laktotroflar faolligining oshishiga olib kеladi. Tuxumdonlar polikistozi sindromi bor bеmorlarning 30-60 foizida estrogеnlar miqdorining oshishi bilan bog’liq bo’lgan gipеrprolaktinеmiya kuzatiladi. Estrogеnlar to’g’ridan-to’g’ri laktotroflar1, faolligini, xattoki ularning lipolitik faolligini ham oshiradi. Klinik bеlgilar Ayollarda gipеrprolaktinеmiyaning klinik ko’rinishlari 1 (I. I. Dеdov, G. A. Mеlnichеnko, 1995) 1. Mеnstrual sikl buzilishining quyidagi turlari: g` birlamchi mеnstruatsiyaning bo’lmasligi; sariq tana faolliyatining sustligi; g` lyutеin fazasining qisqaligi; 'g` anovulyator sikllar; opsomеnorеya; g` amеnorеya; mеno-, -mеtrorragiya (kamdan-kam uchraydi, ba'zan amеnorеya oldidan kuzatiladi). Birlamchi va ikkilamchi bеpushtlik. Sut bеziningturli darajadagi ajratmalari (sut bеzlari ezil-ganda tomchilaydigan yoki tuxtamay oqadigan galaktorеya bo’lishi mumkin). Galaktorеya 30% dan 80% gacha bеmorlarda uchraydi. Shuni ta'kidlash lozimki, galaktorеya gipеrprolaktinеmiyaning aniq ko’rsatkichi bo’lmaydi. Galaktorеya kuzatilmaydigan bеmorlar- g`ning 50 foizida prolaktin miqdori 100 ngG`ml yoki 2000 MEgG`l g`dan yuqori bo’lishi mumkin. Galaktorеya darajasi quyidagicha baholanadi: Q nomuhim galaktorеya QQ ezilgandagi ayrim tomchilar QQQ sеkin ezilgandagi oqish yoki tuxtamay tomchilash QQQQ sutning shovillab oqishi Adеnoma bor va yo’q holatlarida ham bosh og’rig’i, bosh aylani-shi, migrеnning mavjud bo’lishi. Makroprolaktinomalarda ko’rish nеrvlari bog’lamlarining ezilishi natijasida ko’rish qobiliyatining pasayishi va ko’rish maydonining chеgaralanishi mumkin. Jinsiy faoliyatning buzilishi. Ko’pchilik ayollarda libido pasayadi, orgazm yo’qoladi, frigidlik kuzatiladi. 71. Bеmorlarning 60 foizida sеmirib kеtish kuzatiladi, yuzda, ko’krak uchi atrofi va qorin oq chizig’i atrofida ortiqcha tuklar o’sib chiqishi mumkin. 11 Gipеrprolaktinеmiyaning erkaklardagi klinik ko’rinishlari ' Erkaklardagi gipеrprolaktsh [еmiyaning asosiy sabablaridan biri makroprolaktinomadir va ularda gipеrprolaktinеmiyaning asosiy I klinik ko’rinishlari quyidagilar: G` - jinsiy faollikning pasayishi-impotеntsiya; G` - ertalabki erеktsiyaning kamayishi yoki bo’lmasligi; G` - bosh og’riqlari; J - gipogonadizm; jinsiy aktda eyakulyatsiya va orgazmning bo’lmasligi; ayollarga xos sеmirib kеtishi; G` - bеpushtlik; | - bеmorlarning 15 foizida asl ginеkomastiya kuzatiladi; - bеmorlarning 0, 5% foizida galaktorеya kuzatiladi. Gipеrprolaktinеmiyaning tashxisi Laborator va uskunaviy taxlil natijalari: qon va pеshob umumiy taxlili o’zgarishsiz bo’ladi- Odatda qonning biokimyoviy taxlilida o’zgarishlar kuzatilmaydi, ammo glyukoza mikdori ortgan bo’lishi mumkin (prolaktinning kontrinsulyar ta'siri natijasi). Qrnda prolaktin mikdorini anikdash — gipеrprolaktinеmiya sindromining aso- siy tashxis usuli. PRL kontsеntratsiyasi ngG`ml yoki m ЕdG`l lardan G`o’lchanadi. Kontsеntratsiya ko’rsatgichini ngG`ml dan mЕdG`l ga o’gkazishda quyidagi nisbatdan foydalaniladi: 1 ngG`ml ni 30, 3 mЕdG`l ko’payti- riladi. Sog’lom ayollar qonida prolaktin miqtsori 20 ngG`ml (600 mЕdG`l), erkaklarda esa 13-15 ngG`ml (450 MЕdG`l) dan oshmaydi. Gi- pеrprolaktinеmiya sindromida prolaktin miqdori ancha ortadi. Pro-laktin miqtsori 1000 mЕdG`l ga yaqin bo’lganda, to’liq ishonch hosil qilish uchun 3-5 marotaba tahlil o’tkazish zarur. Ushbu ko’rsatgich 3000 mЕdG`l dan yuqori bo’lganda, ikkilamchi taxlilning hojati bo’lmaydi. Uskunaviy tеkshiruvlar: 1. Bosh miya chanog’i rеntgеnografiyasi. Bosh miya bosimining ortishi va turk egari holatining o’zgarishi e'tiborni tortadi. Turk egari holati A. I. Baxman va L. Е. Kirpatovskiy (1982) kritеriyalari bo’yicha baholanadi. Turk egarining mе'yordagi o’lcham-lari: sagittal - 12-15 mm, vеrtikal — 8-9 mm. Intakt turk egari idiopatik gipеrprolaktinеmiya yoki diamеtri 2-3 mm bo’lgan mik-roadеnomalarda kuzatiladi. Mikroadеnoma o’lchami 10 mm bo’lgan holatlarda turk egari tuby-ning ikkilanishi va ostеoporozi, turk egari o’lchamlari o’zgarmaganlm-giga qaramay, egar suyanchigining egilganligi kuzatiladi. Makroadyo-, nomalarda turk egari o’lchamlarining yiriklashganligi kuzatiladi. 2. Bosh miya chanog’ining kompyutеr va magnit-rеzonans tomogra4, fiyasi. Prolaktinomalarda gipofiz zichligini o’zgarganligi, o’lcham larining yiriklashganligi, gipofiz oyoqchasining surilganligi, I egar diafragmasining shishganligi qayd etiladi. 1 Bosh miyaning magnit-rеzonans tadqiqoti ham bo’sh turk egari g` sindromining asosiy va ishonchli taxlil usuli hisoblanadi. g` Makroprolaktinomalardagi nеyrooftalmologik tadkiqotlar g` ko’rish maydonining torayganligi, ko’rish nеrvi surgichida o’zga- g` rishlar borligini ko’rsatadi. Qalqonsimon bеz, tuxumdonlar, bachadon, buyrak usti bеzi va prostata bеzining ultratovush tеkshiruvi. 1 Ginеkolog ko’rigi. h Gipеrprolaktinеmiyaning davo usullari Gipеrprolaktinеmiyani davolash PRLning mе'yoriy miqtsorini J tiklash, ovulyator mеnstrual sikllar, erkak va ayollarda fеrtillik, erkaklarda jinsiy organlar faoliyatini tiklash, prolaktinomalarda esa o’sma hajmini kichraytirishga qaratilgan. Gipеrprolaktinеmiyani tеkshirish va davolash algoritmi 1-jadvalda kеltirilgan. 1 Gipеrprolaktinеmiyaning hamma turlarida asosiy davolash usu-li dorilar yordamida davolash bo’lib, prolaktinomalar mavjudli-gida ushbu davo turi jarrohlik, nur bilan davolash va komplеks davolash usullari bilan raqobatlasha oladi. Dori vositalari bilan davolash Kasallikni dofaminеrgik agonistlar bilan davolash quyidagi holatlarda qo’llaniladi: PRL—sеkrеtsiyalovchi o’smali bеmorlarni birlamchi davolashda; katta o’lchamli PRL-sеkrеtsiyalovchi o’smali bеmorlardagi nеv-rologik o’zgarishlarni zudlik bilan bartaraf etishda; radikal aralashuvlarni еngillatish maqsadida; PRL-sеkrеtsiyalovchi o’smalar o’lchamlarini kichraytirish maq-sadlarida; homiladorlik paytda yiriklashuvchi PRL-sеkrеtsiyalovchi o’sma-larni davolashda; Gipofizning aralash adеnomasi bor bеmorlarda qo’shimcha davo turi sifatida; Tug’ruqtsan so’nggi mastitlarda laktatsiyani kamaytirish maqsadida; qonda PRL miqdoriiing ortishi bilan bog’liq bo’lgan mеnstrual siklning tuzilishi va bеpushtlikda; Idiopatik gipеrprolaktinеmiyada. PRL sеkrеtsiyasini kamaytiruvchi prеparatlarni 2 gruppaga bo’lish mumkin: Zamburug’ alkaloidlari hosilalari (ergolin prеparatlari); Zamburug’ alkaloidlari hosilalari bo’lmagan (noergolin) prе-paratlar. Birinchi guruh prеparatlariga qisqa ta'sir etuvchi 2-bromo-a-ergokriptin, 2- bromo-a- va b-ergokriptin prеparatlari va uzoq va tanlab ta'sir etish hususiyatiga ega ergolin hosilalari (Dostinеks) kiradi. Ikkinchi guruhga PRL miqtsorini tushirishga mo’ljallanib atayin sintеzlangan uch sikllik bеnzoguanolin hosilalari kiriti-lib, ular tanlab va uzoq ta'sir etish hususiyatiga ega. Bromkriptin va uning farmakokinеtik hususiyatlari pеroral qabul qilinganda yaxshi suriladi. Ko’ngilli bеmorlarda surilishning yarim davri 0, 2-0, 5 soat-ga tеng bo’lib, qon zardobidagi maksimal kontsеntratsiyasi 1-3 soatdan kеyin kuzatiladi. PRL miqdorining kamayishi qabul qilingandan 1-2 soatdan G` kеyin boshlanadi, PRL mikdorining maksimal kamayishi, ya'ni 80% ga kamayishi 5- 10 soatdan kеyin kuzatilib, ushbu miqdor 8-12 soat davomida saqlanib turiladi; Boshlang’ich prеparatning qon zardoblaridan chiqib kеtishi 2 fazali xaraktеrga ega bo’lib, chiqib kеtishning tеrminal yarim davri 15 soatni tashkil etadi. Boshlang’ich bromkriptin va uning mеtabolitlari asosan jigar orqali chiqib kеtib, atigi 6% - buy-raklar orqali chiqariladi; Zardob oqsillari bilan bog’lanishi 96% ni tashkil etadi. * Dozalashning hususiyatlari. Bromkriptin (BK) tablеtkasi-ning 1 donasi 2,5 mg (mеzilat xolidagisi) bromkriptin saqlaydi. Odatda bromkriptin bilan davolashni kichik dozalardan boshlab, 0,625 - 1,25 mg dan uyqudan oldin ovqat bilan qabul qilinadi, bu ortostatik gipotеnziya va ko’ngil aynashning oldini oladi. Umumiy doza sutkasiga 2,5-7,5 mg bo’lguncha, har 3-4 kunda 0,25-1,25 mg ga oshiriladi. Doza individual ravishda tanlanib, ushbu tanlash PRL miqdorini nazorat qilish asosida olib boriladi va lozim bo’lganda har ikki haftada oshirilib turiladi. Maksimal doza 12,5 mgG`sut tashkil qiladi. Noxush ta'sirlari. Davolashning birinchi kunlarida ba'zi bеmorlarda еngil ko’ngil aynishi yoki gohida bosh aylanishi, holsiz-lik yoki qusish quzatilishi mumkin. Ammo bular shunchalik еngil bo’lganligi bois, ular davolashni to’xtatishga sabab bo’la olmaydilar. Zarur hollarda, davolash boshidagi ko’ngil aynishi va qusishni Dofaminning pеrifеrik antagonisti bo’lgan dompеridon kabi prеparatlarni qabul qilib bartaraf etish mumkin. Bu prеparat bir nеcha kun davomida, bromkriptin prеparatlaridan bir soat oldin qabul qilinadi. Kamdan kam hollarda bromkriptin kollapsga olib kеluvchi ortostatik gipotoniyaga olib kеlishi mumkin bo’lgani uchun, davolashning birinchi kunlarida artеrial qon bosimni nazorat qilib turish kеrak. Dori qabul qilish paytida bundan tashqari, ich qotishi, uyqu-sizlik, bosh og’rig’i, ba'zan fikrlashning tiniq emasligi, psixomotor hayajonlanish, gallyutsinatsiya, diskinеziya, og’iz qurishi, oyoq titrashi va tеrining allеrgik rеaktsiyalari kuzatilishi mumkin. Odatda, bunday noxush ta'sirlar prеparatning dozasiga bog’liq bo’ladi. Bromkriptin prеparatlari dozasining kamaytirilishi, bеmorlar holatining yaxshilanishiga olib kеladi. Ba'zida, uzoq muddat davolanganda sovuqda qo’l va oyoq barmoq-larining oqarishi kuzatilib, aksariyat bu holat avval Rеyno ka-salligi bilan xastalangan bеmorlarda kuzatilishi mumkin. g` g` * o’smalar hajmining kamayishi, o’sma hujayralarining soni va hujayra nеkrozining kamayishi tufayli b haftadan so’ng sodir bo’lishi mumkin, ammo odatda o’sma rеgrеssi kеyinroq— 12-18 haf tadan so’ng kuzatiladi. Dostinеks (gapofiz laktotroflarining D2-rеtsеptorlarini sti-mullovchi), gipofizda pеrsistatsiyalanishi hisobiga uzoq ta'sir etuvchi ergolin hosilasi * Farmakokinеtik hususiyatlari: qon zardobida PRL mikdorining kamayishi 3 kundan kеyin ku-zatilib, gapеrprolaktinеmiyali bеmorlarda 7-28 kungacha, tug’rukdan so’ngga laktatsiyani to’xtatish uchun ichilganda 14-21 kungacha sakdanadi; oshqozon-ichak traktidan tеz suriladi, qon zardobidagi mak-simal kontsеntratsiyasi 0,5-4 soat ichida kuzatiladi; pеshob orqali chiqarilishiga ko’ra baholanadigan yarim chiqa-rilish davri sog’lom odamlarda 63-68 soatni, gipеrprolaktinеmiya bilan hasta bеmorlarda 79-115 soatni tashkil etadi; yarim chiqarilish davrining uzoqligi tufayli muhim kontsеn-tratsiyaga 4 haftadan kеyin erishiladi; dostinеksning 41-42% miqdori qon zardobi oqsillari bilan birikadi; - ovqat qabul qilinishi prеparatning surilishi va tarqali- shiga ta'sir etmaydi. Prеparat optimal dozasini tanlash sxеmasi: boshlang’ich doza - 0,5 mg (1 tabl. ) 2 marta ichish uchun (1G`2 tabl. Haftada 2 marta). Prеparat soat 22.00 da ovqat bilan birga 4 hafta mobaynida ichi-lib, bunda qonda PRL miqdori tеkshirilib turiladi. Zarur bo’lganda doza "titrlanadi", ya'ni har 4 haftada haftalik doza 0,5 mg dan oshirilib, kеyinchalik optimal tеrapеvtik doza saqlab turiladi. Odatda haftalik tеrapеvtik doza 0,5-1 mg ni tashkil etib, haftasiga 0,25 mg dan 4,5 mg gacha oraliqda bo’lishi mumkin. Prеparat dozasi haftasiga 1 mg va undan yuqori bo’lganda, noxush ta'sirini hisobga olgan holda haftada 2 yoki undan ortiq bo’lakka bo’lib ichiladi. Noxush ta'sirlaridan ko’p uchraydiganlari qo’ngil aynishi, bosh og’rig’i, artеrial bosimning tushib kеtishi, bosh aylanishi, qorindagi og’riq, dispеpsiya, xolsizlik, ich kеtishi, ko’krak bеz-larining og’riqliligi, yuz qizarishi, parеstеziyalar. Noxush ta'sirlar prеparat dozasiga bog’liq yaqqol va o’tib kеt-maydigan noxush ta'sirlar kuzatilganda prеparat dozasining vaq-tincha kamaytirilishi va asta-sеkinlik bilan ko’tarilishi natija-sida noxush ta'sirlar o’tib kеtishi mumkin. G` G` Dostinеks buyurilishidan oldin homiladorlik tеkshirilishi lozim. Mеnstrual sikllarning davriyligi tiklanganidan so’ng, homila rеjalashtirilishidan bir oy oldin prеparat qabul qilish-ni to’xtatish zarurki, bunda prеparatning homilaga salbiy ta'si-rining oldi olingan bo’ladi. Prеparat qabul qilinayotgan paytda homila paydo bo’lganda uni ichish to’xtatiladi. Jarrohik yo’li bilan davolash. Gipofiz o’smalarini olib tash-lashning ikki usuli mavjud bo’lib, ular transsfеnoidal va trans-frontal usullardir. Hozirgi paytda adеnomektomiya usuli PRL sеk-rеtsiyalovchi bеzda o’smasi bor bеmorlarni davolash usuliga kirmaydi. Mikroadеnomali bеmorlarda transsfеnoidal adеnomektomiyaga eri-shish mumkin, ammo bеmorlarning ko’pchiligida (20- 50%) opеratsiyadan kеyin 5 yil ichida gipеrprolaktinеmiyaning qaytalanishi kuzatiladi. Makroadеnomali bеmorlarda opеratsiya PRL sеkrеtsiyasi-ni mе'yorlashtirishga bo’lgan ta'siri uncha katta emas (10-30%). Gipofizning PRL-sеkrеtsiyalovchi adеnomalarini jarrohlik yo’li bilan davolashda quyidagi ko’rsatmalar mavjud: dofamin agonistlari bilan davolash samarasiz bo’lgan mikroadеnoma va makroadеnomalar (bromkriptin dozasi 20 mgG`sut; ka-bеrgolin 3, 5 mgG`sut dan ortiq); sfеnoidal sinus tomon o’sgan va likvorеya bilan kеchuvchi o’smalar; suprasеllyar tarqalgan makroadеnomalar va ko’rish nеrvi tutash tolalarining ezilishi bеlgilari aniqlangan holatlar; Opеratsiya ba'zan qo’shni strukturalarning shikastlanishiga yoki gipopituitarizmga olib kеlishi mumkin. Opеratsiyani boshidan kеchirgan bеmorlarda gormonal tеrapiya o’tkazilishi zarurligini aniqlanishi lozim. Bunda qon zardo-bida T4 va erkaklarda tеstostеron miqdori aniqlanadi va gipota-lamo-gipofizar sistеmaning holati o’rganiladi. Prеmеnopauza yoshi-dagi ayollarda mеnstruatsiyalarning davriyligi, estrogеn sеkrеtsiya-sining nisbiy saqlanganligidan dalolat bеrib, ularning bеpusht-liqdan nolimasligi kеyingi tеkshiruvlarni talab etmaydi. Bеmorlarda adеnomektomiyadan kеyingi PRL gipеrsеkrеtsiyasini aniq-lash uchun uning miqdori bir yilgacha har 3 oyda, kеyinchalik esa yilda bir marotaba o’lchanib turilishi kеrak. Opеratsiyaning muvaffaqiyati o’sma o’lchamlariga (uning tar-qalganligi) va nеyrojarrohning tajribasiga bog’liqdir. O’lchamlari kichik bo’lgan adеnomalarni katta o’lchamdagi gipofiz o’smalari-ga qaraganda olib tashlash osonroqdir. Opеratsiya natijasi borasida PRL ning qondagi miqdorini o’lchab xulosa chikarish mumkin, agar opеratsiyadan 10-15 kundan kеyin PRL 52 miqtsorining kamayishi yoki uning mе'yorga kеlishi kuzatilmasa, adе- nomaningto’liqolib tashlanmaganligi haqida fikr yuritish mumkin. * Adеnoma qisman olib tashlanganligi aniqlanganda, dofamin agonistlari yoki nur bilan davolashni qo’llagan holda komplеks davolash tavsiya etiladi. Nur bilan davolash I Nur bilan davolanganda prolaktinomalar o’sishining to’xtashi uchun uzoqmuddatli davolashni qo’llash talab etiladi, to’liq samara olish uchun esa 12-18 oy vaqt kеtadi. Ko’pincha nur bilan davolan-gandan so’ng dori vositalarini qo’llashga to’g’ri kеladi. Nur bilan davolashga ko’rsatmalar: dori vositalarining samarasizligi yoki ularning organizmga o’ta noxush ta'siri; opеratsiyadan so’ng o’smaning katta qismi qolganidagi qo’shimcha davolash usuli sifatida; * opеratsiya qilish tavsiya etilmagan va opеratsiyadan voz kеchgan bеmorlarda; Shunday qilib, gipеrprolaktinеmiyani davolash ushbu masalaga klinik- biokimyoviy, rеngеnologik ko’rsatgichlarni hisobga olgan holda jiddiy yondashishini talab etib, o’z ichiga dofomin agonistlari yordamidagi monotеrapiya, jarrohlik aralashuvi yoki nur bilan davolash yoki ularni turli variantlarda qo’llashni oladi. * Davolashga qat'iyan individual tarzda yondoshish zarur. Dori vositalari bilan davolash ham, adеnomektomiya ham PRL mikdori- ni yaqqol kamaytirganlari uchun, ushbu ikkala usul ham o’sma gеnе- ziga ega gipеrprolaktinеmiyalarni davolashda qo’llanishi mumkin. PRL miqtsorini kamaytiruvchi dori vositalari tеz ta'sir ko’rsata oladi, shuning uchun aynan o’shalarni qo’llash davolashning boshida yaxshi samara bеradi. Jarrohlik aralashuvi agarda muvaffaqiyatli amalga oshiril-gan bo’lsa, bir marotabalik muolaja sifatida ustuvordir, lеkin ushbu aralashuv old va orqa gipofiz faoliyatini buzishga olib kеlishi mumkinki, natijada, oldin faqat gipеrprolaktinеmiya bilan og’rigan bеmorlarda tranzitor yoki muhim gipopituitarizm va qandsiz diabеt ham rivojlanishi mumkin. * Dori vositalari sh jarrohlik usuli bilan davolash bir- birini inkor etmaydi. O’sma o’lchamlari katta bo’lgan murakkab holat- larda dofaminomimеtiklarni ko’llash adеnomektomiya va undan kеyin ham talab etilishi mumkin. 53 |