M əsləhətçi: C. Q. Nuriyev. Elm V ə Təhsil Mərkəzi «Təfəkkür»

Az
ərbaycan Respublikasına mal gətirmədə: 
■ sərbəst dövriyyə üçün gətirilmiş mallar; 
■ təkrar idxal olunmuş mallar; 
■ gömrük ərazisində emal etmək üçün gətirilmiş mallar; 
■ gömrük ərazisindən kənarda emal edildikdən sonra gətirilmiş 
mallar; 
■ gömrük nəzarəti altında emal etmək üçün gətirilmiş mallar; 
■ Azərbaycan Respublikası ərazisinə təkrar ixrac rejiminə 
müvafiq gətirilmiş mallar; 
■ Azərbaycan Respublikasının dövlət ərazisinə azad ticarət 
zonası və sərbəst anbarlara gətirilmiş mallar; 
■ sahibi tərəfindən dövlətin xeyrinə imtina edilən mallar; 
■ rüsumsuz ticarət mağazalarına gətirilmiş xarici mallar; 
■ bir il və ondan çox müddətə respublikanın ərazisinə 
müvəqqəti gətirilmiş mallar. 
Az
ərbaycan Respublikasından mal göndərmədə: 
■ ixrac-gömrük rejiminə müvafiq olaraq göndərilmiş mallar; 
12 

---

□ 
s
ərbəst dövriyyə üçün gətirilmiş, sonradan isə ixrac-gömrük 
rejimin
ə müvafiq olaraq Azərbaycan Respublikasından gön- 
d
ərilmiş mallar; 
gömrük ərazisində emal edildikdən sonra göndərilmiş mallar; 
gömrük nəzarəti altında emal edildikdən sonra göndərilmiş 
mallar; 
gömrük ərazisindən kənar emal edilmək üçün göndərilmiş 
mallar; 
Az
ərbaycan Respublikası ərazisindən təkrar ixrac rejiminə 
müvafiq göndərilmiş mallar; 
Az
ərbaycan Respublikasının ərazisindən kənara azad tica- 
r
ət zonası və sərbəst anbarlardan göndərilmiş mallar; 
rüsumsuz ticarət mağazalarından, Azərbaycan Respublika- 
sının ərazisindən kənara göndərilmiş Azərbaycan və xarici 
ölkə malları; 
bir il v
ə ondan çox müddətə respublikanın ərazisindən mü- 
v
əqqəti göndərilmiş mallar; 
Lakin aşağıdakı gömrük rejimləri altında yerləşdirilən 
malların 
uçotu xarici ticarətin gömrük statistikasında nəzərə alınmır: 
- Az
ərbaycan Respublikası ərazisindən tranzitlə keçən 
mallar; 
- 
gömrük anbarı rejimi altında yerləşdirilən mallar; 
- bir il v
ə ondan çox icarə müddətinə malik və bu müddət 
istisna olmaqla, müvəqqəti idxal (ixrac) rejimi altında 
g
ətirilmiş (aparılmış) mallar; 
- Az
ərbaycan Respublikası ərazisində məhv etmə rejiminə 
uyğun olaraq məhv edilən xarici mallar; 
I 13 

---

- 
aparılması nəzərdə tutulan və şəxs tərəfindən dövlətin 
xeyrin
ə maldan imtina gömrük rejimi və məhv etmə gömrük 
rejimi altında yerləşdirilərək məhv edilən mallar. 
□ Digər tərəfdən isə aşağıdakı mallar qrupu da nəzərə alınmır: 
- t
ədavüldə olan və bank müəssisələrinin qarşılıqlı 
hesablaşmaları tənzimləmək üçün mübadilə etdikləri 
valyuta (o cümlədən monetar qızıl); 
- girov 
əşyaları və öhdəliyi təmin edən digər vasitələr; 
- d
əyəri statistik müşahidə həddini (statistik poroq) 
keçməyən mallar; 
- Maliyy
ə Nazirliyi və ya Milli Bankın təsdiqedici sənədi 
əsasında gətirilən qanuni tədiyə vasitələrindən olan valyuta 
banknotları, rəsmi dövlət sənəd blankları, habelə vətəndaş 
pasportları və qiymətli kağızlar; 
- 
xarici ölkələrin, beynəlxalq dövlətlərarası təşkilatların, bu 
t
əşkilatların xarici ölkə nümayəndəliklərinin, diplomatik və 
konsulluq nümayəndəliklərin rəsmi (xidməti) istifadələri 
üçün olan mallar; dövlət başçısına, dövlət orqanlarına, 
hökumət və parlament üzvlərinə verilən hədiyyələr; 
- Az
ərbaycan Respublikasının xaricdəki nümayəndəlikləri 
üçün gömrük ərazisindən çıxarılan mallar. Xarici 
investisiyaya qoyulmuş müəssisələrinin əcnəbi işçilərinin 
yalnız öz ehtiyacları üçün Azərbaycan Respublikasına 
g
ətirdikləri əmlak. 
□ Göstərilənlərdən başqa kommersiya əməliyyatlarının əşyaları 
sayılmayan mallar da gömrük statistikasının «ümumi» 
uçot sistemində nəzərə alınmır: 
1 1 4 

---

- kommersiya f
əaliyyəti üçün nəzərdə tutulmayan fiziki 
şəxslər tərəfindən keçirilən (beynəlxalq poçt və baqaj 
vasit
əsilə keçirilən mallar da daxil olmaqla); 
- 
poçt nişanları; 
- ad
ət və mərasim əşyaları; 
- 
fotoqrafiyalar, ekspozisiyalandırılmış və aşkarlanmış plyon- 
kalar, layih
ələr, rəsmlər, kalkalar, əlyazmalar, iş kağızları, 
inzibati çap blankları, fərmanlar, habelə beynəlxalq 
informasiya mübadiləsi çərçivəsində istifadə olunan 
informasiyanın istənilən daşıyıcısı (o cümlədən xarici 
standartlar, texniki şərtlər, texniki təsvirlər və s.); 
- g
ələn və ya öz daimi yaşayış yerinə gedən fiziki şəxslər, 
habel
ə qaçqınlar və məcburi köçkünlər tərəfindən gətirilən 
v
ə aparılan mallar. 
□ Bundan başqa Azərbaycan Respublikasının sərhədini 
k
əsməyən əməliyyatlar çərçivəsində göndərilən mallar da 
göstərilən uçot sisteminə aid olunmur; 
- beyn
əlxalq daşımalarda istifadə olunan dəniz gəmiləri, 
uçan aparatlar; 
- Az
ərbaycan 
Respublikasının 
dəniz 
g
əmilərindən 
s
ərhəddən xaricdə, o cümlədən xarici dövlətlərin ərazi 
sularında və ya açıq dənizdə olan xarici gəmilərə satılan 
balıq və bütün növlərdən olan dəniz məhsulları; 
- 
açıq dənizdə dənizin dibindən çıxarılan mallar; 
- 
bunker yanacağı, ballast, Azərbaycan Respublikasının 
n
əqliyyat vasitələri üçün xaricdən alınan ərzaq və digər 
materiallar; 
- 
ölkəyə gətirilmədən reeksport (bu terminin statistik 
m
ənasında). 
11.5 

---

□ Açıq dənizdə və ya konsessiya şərtilə hasil olunmuş və 
Az
ərbaycan Respublikasına gətirilmiş balıq və digər dəniz 
m
əhsulları. 
□ Reklamasiya, zəmanət xidməti qaydasında, təmirə və ondan 
sonra göndərilən mallar, səhv göndərilən mallar. 
Bel
əliklə, xarici ticarətin gömrük statistikasının göstərilən 
uçot xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla 1995-2002-cl illər və son ilin 
(2002-
cl il) ayları da daxil olmaqla Azərbaycan Respublikasının 
xarici ticar
ət dövriyyəsinin diaqramlar (diaqram 1-3) əsasında 
d
əyişmə dinamikası üzrə, habelə bu dövr üçün xarici ticarətin 
gömrük statistikası baxımından xarici ticarət iqtisadi əlaqələrin 
kontragent ölkələri, bu ölkələrin ümumi mal dövriyyəsində payı, 
idxalın-ixracın strukturu, ticarət balansında saldo, mal çeşidinin 
konyunkturası, ayrı-ayrı gömrük rejimləri üzrə təhlili verilir. 
1995-ci ild
ə respublikanın müəssisə, idarə və təşkilatları 
respublikadan k
ənara gömrük nəzarətindən keçmiş 497064,9 
min ABŞ dolları dəyərində məhsul çıxarmış, respublikaya İsə 
58
9972,9 min ABŞ dolları .dəyərində əmtəə gətirmişlər. 15989,4 
mln ABŞ dolları dəyərində əmtəə respublikadan reeksport (təkrar 
ixrac) üsulu ilə çıxarılmışdır. Reeksport nəzərə alınmaqla isə, 
respublikadan 513054,3 min ABŞ dolları dəyərində məhsul 
çıxarılmışdır. 
Respublikanın müəssisə, idarə və təşkilatları xarici 
ölkələrə (MDB ölkələrindən başqa) 318223,2 min ABŞ dolları 
d
əyərində məhsul çıxarmışlar, o cümlədən 36233,7 min ABŞ 
dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (ixraca nisbətən 
11,39%), 230428,5 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst 
konversiya 
116 

---

olunan valyutaya (ixraca nisb
ətən 72,41%), 10225,3 min ABŞ 
dolları dəyərində əmtəə komisyon əsasında göndərişlə (ixraca 
nisb
ətən 3,21%) və 11179,5 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə isə 
reeksport (t
əkrar ixrac) üsulu ilə çıxarılmışdır. 
Reeksport (t
əkrar ixrac) nəzərə alınsa, Azərbaycandan 
xarici ölkələrə 329402,7 min ABŞ dolları dəyərində məhsul 
çıxarılmışdır. 
Eyni zamanda respublikaya xarici ölkələrdən 419206,2 
min ABŞ dolları dəyərində əmtəə gətirilmişdir. Onlardan 39000,3 
mln ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (idxala nisbətən 
9,30%), 313020,3 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst 
konversiya olunan valyutaya (idxala nisb
ətən 74,67%) və 
47187.6 
min ABŞ dolları dəyərində əmtəə isə komisyon 
əsasında göndərişlə (idxala nisbətən 11,26%) gətirilmişdir. 
Xarici ölkələr üzrə ticarət balansında saldo - 89803,5 min 
ABŞ dolları təşkil etmişdir. 
MDB ölkələrinə respublikanın müəssisə, idarə və 
t
əşkilatları respublikadan kənara gömrük nəzarətindən keçmiş 
178841,7 min ABŞ dolları dəyərində məhsul çıxarmışlar, o 
cümlədən, 101219,5 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter 
üsulu ilə (ixraca nisbətən 56,60%), 33949,2 min ABŞ dolları 
d
əyərində əmtəə sərbəst konversiya olunan valyutaya (ixraca 
nisb
ətən 18,98%), 29307,5 mln ABŞ dolları dəyərində nağd 
dövrəli valyutaya (ixraca nisbətən 16,39%) və 4809,9 mln ABŞ 
dolları dəyərində əmtəə reeksport (təkrar ixrac) üsulu ilə 
çıxarılmışdır. 
Reeksport (t
əkrar ixrac) nəzərə alınsa, Azərbaycandan 
183651.6 
min ABŞ dolları dəyərində məhsul çıxarılmışdır. 
Bununla 
əlaqədar eyni zamanda da respublikaya MDB 
ölkələrindən 170766,7 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə idxal 
117 

---

olunmuşdur. Onlardan 63549,3 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə 
barter üsulu ilə (İdxala nisbətən 37,21%), 67695,7 min ABŞ 
dolları dəyərində əmtəə sərbəst dönərli valyutaya (idxala 
nisb
ətən 39,64%) və 29922,6 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə 
is
ə nağd dövriyyədə olan valyuta (İdxala nisbətən 17,52%) ilə 
g
ətirilmişdir. 
MDB ölkələri üzrə saldo 12884,9 min ABŞ dolları 
d
əyərində təşkil etmişdir. 
1995- ci il idxal ixracdan 1,19 d
əfə artıq olmuş, ixrac 
1994- 
cü ilə nisbətən 2,17% azalmış, idxal isə 11,43% artmışdır. 
1995- ci il 
ərzində aylar üzrə İxrac-idxal əməliyyatlarının 
h
əcmi aşağıdakı kimi dəyişmişdir: 
- ixrac 
əməliyyatlarının həcminin yüksək həddi iyulda 
(74796,4 min ABŞ dolları), aşağı həddi isə martda (9807,9 mln 
ABŞ dolları), idxal əməliyyatlarının yüksək həddi noyabrda 
(87520,9 min ABŞ dolları), aşağı həddi isə martda (27078,8 min 
ABŞ dolları) olmuşdur. 
- dekabrda ixrac (t
əkrar ixrac nəzərə alınmaqla) 
əməliyyatlarının həcmi idxaldan 28452,9 mln ABŞ dolları az 
olmuşdur. 
İdxal-İxrac əməliyyatlarının saziş növləri üzrə təhlili 
göstərir ki, 1995-ci il ərzində 21, 41, 51 və 96 saziş növlərinə 
üstünlük verilib. 
S
övdələşmənin kodu və adı 
ixracda: 
idxalda: 
51 (barter sazişi) 
-27,65% 
- 17,38% 
21 (s
ərbəst dönərli valyuta) 
-53,19% 
- 64,53% 
41 (nağd dönərli valyuta) 
-5.95% 
- 5,85% 
96 (komisyon 
əsasında göndəriş) 
-2,65% 
- 9,09% 
118 

---

Qalan saziş növləri isə birlikdə: ixracda 10,56% və 
idxalda is
ə 3,35% təşkil etmişdir. 
Saziş növlərinin təhlili göstərir ki, keçən illə müqayisədə 
ixrac v
ə idxal əməliyyatlarında sərbəst konversiya olunan 
valyutaya (21) daha çox üstünlük verilmiş, nağd dövrəli 
valyuta
nın (41) xüsusi çəkisi isə aşağı düşmüşdür. 
Gömrük nəzarətindən keçən və aparılmış idxal İxrac 
əməliyyatlarının strukturunda əsas mal çeşidlərinin miqdarı (%- 
l
ə) aşağıdakı kimi xarakterizə olunur: 
□ İdxalda: ərzaq məhsulları 44,87%; xalq istehlak malları 
1,
38%: maşın və elektrik aparatları, avadanlıqlar, elektrotexniki 
avadanlıqlar və onların ehtiyat hissələri 14,37%; nəqliyyat 
vasit
ələri və onların hissələri 6,10%; qara metallar və onlardan 
hazırlanan məmulatlar 5,53%, mebel 0,57%, meşə materialları 
0,86% t
əşkil etmişdir. Digər əmtəələrin xüsusi çəkisi 26,33% 
t
əşkil edir. 
□ İxracda: neft məhsulları 50,58%, qara metallar və 
onlardan hazırlanan məmulatlar 0,91%, spirtli və spirtsiz içkilər 
2,10%, 
kimya 
m
əhsulları 3,88%, soyuducular 0,28%, 
kondisionerl
ər 2,33%, pambıq 21,05%, tütün 1,26%, əlvan 
metallar is
ə 0,95% təşkil edir. Qalan əmtəələrin payına isə 
16,65% düşür. 
İdxalın strukturunda isə əsas yer tutan ərzaq 
m
əhsullarının miqdarı və dəyəri aşağıdakı kimidir: 
119 

---