'' Xarici ticar
ət, 1997-2001-ci illər. Statistika məcmuə. Bakı, 2002-ci
il.
192
Diaqram 4
Az
ərbaycan Respublikasının idxai-ixrac əməliyyatlarında
2002-ci il
ərzində uzaq xarici ölkələrin və MDB ölkələrinin
xüsusi çəkisi (faizlə)
□ Uzaq xarici ölkələr
□ MDB ölkələri
193
1995- 2002-ci ill
ər ərzində xarici ticarət fəaliyyətilə məşğul
olan şəxslərin və ticarət tərəfdaşlan olan ölkələrin sayı
İllər
Şəxslər
Ölkələr
c
əmi
o cümlədən
hüquqi
fiziki
1995
5250
4876
374
67
1996
7286
4474
1812
75
1997
8278
4211
4067
84
'1998
12572
4488
8084
109
1999
9896
3299
6667
128
2000
7466
2789
4677
123
2001
6025
2609
3416
124
2002
6055
2589
3466
129
194
IV FƏSİL
AZƏRBAYCANIN XARİCİ İQTİSADİ
ƏLAQƏLƏRİNİN MÜASİR VƏZİYYƏTİ VƏ ONUN
SƏMƏRƏLİLİYİ
4.1. XARİCİ TİCARƏT-İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİ VƏ ONUN
İQTİSADİ SƏMƏRƏLİLİYİ
Az
ərbaycan Respublikasının xarici ticarət-iqtlsadi
əlaqələrini şərti olaraq iki mərhələyə bölmək olar:
1)
Müstəqillik elan olunanadək SSRİ-nin tərkibində olan
Az
ərbaycanın ticarət-iqtisadi əlaqələri.
2)
Müstəqil Azərbaycan Respublikasının ticarət-iqtisadi
əlaqələri.
Birinci m
ərhələdə Azərbaycanın ticarət-iqtisadi
əlaqələrinə iki aspektdən yanaşmaq lazımdır:
l
Az
ərbaycan ittifaq respublikaları ilə qarşılıqlı surətdə geniş
ticar
ət-iqtisadi əlaqələrə malik idi. Lakin bu əlaqələr itti- faqdaxili
(dövlətdaxili) əlaqələr səciyyəsini daşıyırdı, onlar ayrı- ayrı ittifaq
respublikalarının iqtisadi mənafeyindən daha çox vahid xalq
t
əsərrüfatı kompleksinin tələbləri baxımından qiymətləndirilirdi.
Ona görə də, bu tipli iqtisadi-ticarət əlaqələrinə xarici ticarət
n
əzəriyyəsinin müddəalarını tam reallaşdıran əlaqələr kimi
baxmaq mümkün deyildir;
2.
Bu dövrdə müttəfiq respublikaların, o cümlədən
Az
ərbaycanın uzaq xaricdə olan iqtisadi əlaqələrini inkar etmək
ol
195
maz. Bu zaman Az
ərbaycanın sənaye məhsullarının bir hissəsi
xarici ölkələrə göndərilirdi. Lakin bu əlaqələrdə Azərbaycan
iqtisadi maraqlarını reallaşdıran dövlət (subyekt) kimi iştirak
etmirdi, müstəqil tərəf kimi öz iddia və tələblərini həyata keçirə
bilmirdi v
ə əslində belə bir mexanizmə malik deyildi. SSRİ
dövründə xarici ticarət dövlətin inhisarında idi. Bu işi yalnız ittifaq
orqanlarının xarici iqtisadi əlaqələr strukturları həyata keçirirdi.
Respublikaların idarəetmə orqanlarının bu işdə məhdud
s
əlahiyyətləri tam formal xarakter daşıyırdı. Şübhəsiz, sərbəst
ixrac-
idxal balansı, hesablaşmalar aparan müstəqil Beynəlxalq
valyuta bankı, milli valyutası, idarəetmə strukturları və s.
atributları olmayan respublikada müstəqil, xarici ticarət siyasəti
h
əyata keçirmək mümkün deyildi.
Lakin bundan asılı olmayaraq, Azərbaycan iqtisadiyyatı
t
əcrid olunmuş şəkildə deyil, geniş ticarət-iqtisadi əlaqələri ilə
f
əaliyyət göstərmişdir.y
İttifaqın dağıldığı son ildə (1991-ci il) ölkənin milli gəlirinin
1,6%-i
Az
ərbaycan Respublikasının payına düşmüşdü.
Az
ərbaycanın əhalisi ölkə əhalisinin 2,3%-ni, ərazjsi isə ölkə
ərazisinin 0,4%-ni təşkil edirdi. İttifaqa neft və qaz hasilatı üçün
t
ələb edilən avadanlığın 70%-indən çoxu, istehisal olunan məişət
kondisionerl
ərinin hamısı, xam ipəyin 15%-i, yunun 24%-i, xam
pambığın 7%-i, pambıq mahlıcının 9,4%-i, meyvə-tərəvəz
konservl
ərinin 4,5%-i, üzümün 29%-i, yaşıl çay yarpağının
4.6%-i, meyv
ə və giləmeyvənin 10-11%-i respublikamızın payına
düşürdü.
Bu dövrdə respublikadan kənara 6,7 mlrd.rublluq məhsul
göndərilmiş, 4,2 mlrd.rublluq məhsullar isə gətirilmişdi.
Respublikaya idxal olunan m
əhsulların tərkibində yüngül sənaye
m
əhsulları 2,4%, yeyinti sənaye məhsulları 23,4%, yana
196
caq-energetika s
ənaye məhsulları 18,4%, kimya və neft-kimya
m
əhsulları 9,8%, maşınqayırma və boru prokatı məhsulları 15%
t
əşkil edirdi.
Respublikada istehsal olunan qara metal m
əhsullannm
80%-i, kimya v
ə neft-kimya sənaye məhsullarının 64%-i,
maşınqayırma məhsulları və yanacağın 30%-i, yüngül sənaye
m
əhsullarının təxminən 65%-i respublikadan kənara aparılırdı.
Respublikaya
g
ətirilən
m
əhsulların
strukturunda
maşınqayırma və metal emalı məhsulları - 29,1%, yüngül və
yeyinti s
ənaye məhsulları 33% təşkil edirdi, qara metallurgiya
m
əhsullarına tələbatın 90%-i, əlvan metallurgiyaya tələbatın
41%-i respublikaya k
ənardan gətirilən məhsullar hesabına
ödənilirdi.
K
ənd təsərrüfatı və yeyinti sənyaesində ixrac idxaldan
3,0-3,6 d
əfə çox idi. İxracın 90%-i bitkiçilik məhsulları (pambıq,
üzüm, tütün və s.) təşkil edirdi. Taxıla tələbatın 30%-i, ət və ət
m
əhsullarına tələbatın 43%-i, südə tələbatın 43,7%-i, kartofa
t
ələbatın 32,3%-i, balıq və balıq məhsullarına tələbatın 7,8%-i
daxili imkanlar hesabına ödənilirdi.
Respublikanın o dövrü üçün iqtisadi-ticarət əlaqələrini bir
m
ənalı qiymətləndirmək olmaz. Bu əlaqələr müsbət və mənfi
c
əhətlərə malikdir. Belə ki, iqtisadi-ticarət əlaqələri dünya
bazarının
tələblərinə
uyğun
istehsal
strukturunu
formalaşdırmağa şərait yaratmır və təsir etmirdi. Nəticədə
respublika
iqtisadiyyatının
strukturu
dünya
bazarının
t
ələblərindən geri qalırdı.
1992-1993-
cü illərdə Azərbaycanın xarici iqtisadi
əlaqələrinə kəmiyyət və keyfiyyət baxımından müəyyən
d
əyişikliklər baş vermişdir. Bu zaman həm keçmiş ittifaq
respublikaları ilə, həm də başqa xarici ölkələrlə iqtisadi əlaqələr
inkişaf edirdi. Azərbaycanın ittifaq respublikaları ilə ticarət
əlaqələrində əv
197
v
əlki dövrün təsiri hiss olunurdu. Respublikada keçən dövr
ərzində yaradılmış sənaye potensialı onun bu ölkələrlə iqtisadi
əməkdaşlığı üçün baza rolunu oynayırdı. Məsələn, 1992-ci ildə
Az
ərbaycanla keçmiş ittifaq respublikaları arasında ticarət
dövriyyəsi ixrac üzrə 102,2 mlrd.rubl, idxal üzrə 85,0 mlrd.rubl
t
əşkil etmişdir. Xarici ticarət dövriyyəsində əsas yeri Rusiya
tutmuşdur. İdxalın 41,8%-i, ixracın 47,6%-i onun payına
düşmüşdür. İkinci yeri isə Ukrayna tuturdu. İdxalın 35,3%-i,
ixracın 18,7%-i onun payına düşürdü.
Bu dövrdə idxalın strukturu köhnə iqtisadi əlaqələrin
n
əticəsi olmaqla və əsasən aşağıdakı məhsullardan ibarət idi:
metal, xam neft, ağac materialları, xəz, istehsal-texniki təyinatlı
maşın və mexanizmlər və ərzaq məhsulları.
Az
ərbaycandan ixrac olunan məhsullara isə neft, kimya
s
ənayesi məhsulları, spirtli içkilər, metallurgiya məmulatı, cihaz
v
ə avadanlıqlar aid idi.
Bel
əliklə, idxal və ixracın strukturunun təhlili göstərir ki,
Az
ərbaycan keçmiş ittifaq respublikaları ilə xarici iqtisadi
əlaqələrində yalnız xammal mənbəyi yox, eyni zamanda inkişaf
etmiş sənayesi olan, hazır məhsul ixrac edən tərəf-müqabil kimi
iştirak edirdi.
1992-ci ild
ən etibarən digər xarici dövlətlərlə (uzaq
xaricl
ə) ticarət əlaqələri üstünlük təşkil etmişdir. Lakin bu əlaqələr
k
əmiyyət və strukturca qənaətbəxş olmamışdır. Ona görə ki, idxal
v
ə ixrac olunan məhsulların çeşidi çox məhdud idi. İdxal olunan
m
əhsullar arasında əsas yeri ərzaq məhsulları, dərman, ixracın
əsasını isə neft məhsulları, pambıq, qara və əlvan metallar və s.
t
əşkil edirdi. Deməli, əslində uzaq xariclə ticarətdə Azərbaycan
əsasən ucuz xammal ölkəsi kimi çıxış edirdi.
1 9 8
H
əm də strateji əhəmiyyətli xammal və məhsulların əvəzinə
ərzaq məhsulları alınması səmərəli deyildi və inkişaf etmiş heç
bir ölkənin təcrübəsində bu hal məqbul sayılmır.
Bu dövrdə respublikanın xarici ticarət əlaqələrini
s
əciyyələndirən bir əlamət də barter sövdələşmələrindən geniş
istifad
ə olunması ilə bərabər, barterdən tədricən valyuta ilə
satışa keçilməsidir. Əlbəttə, sağlam İqtisadi-ticarət əlaqələri
baxımından barter qeyri-normal hadisədir. Respublikanın dünya
bazarına qovuşması və bunun üçün şəraitin yaradılmasındakı
çatışmazlıqlar, xüsusən milli valyutanın dönərli olmaması bəzi
sövdələşmələrə getməyə məcbur edirdi. İlk dəfə olaraq 1992-ci
ild
ə neft və pambığın valyuta ilə satışı üzrə sövdələşmələr
edilmişdir.
Müstəqil dövlət kimi Azərbaycanın xarici ticarət
əlaqələrinin vəziyyəti haqqında daha tam təsəvvür əldə etmək
üçün 1991-2000-ci illərdə Azərbaycanın xarici ticarət balansına
diqq
ət yetirmək məqsədəuyğundur.
Dostları ilə paylaş: |