M əsləhətçi: C. Q. Nuriyev. Elm V ə Təhsil Mərkəzi «Təfəkkür»

C
ədvəl 1 
Az
ərbaycan Respublikasının 2002-ci ildə ölkə qrupları və 
qit
ələr üzrə əmtəə dövriyyəsi göstəriciləri^^ 
(min ABŞ dollan) 
Ölkələr
qrupu
İdxal
İxrac
Xarici
ticar
ət
saldosu
min ABŞ $
xüsusi
çəkisi,
%
min ABŞ $
xüsusi
çəkisi,
%
C
əmi:
1665346,9
100,0
2167522,2
100,0
502175,3
Ölkə qru
plan üzrə
1. Keçid 
dövrünün 
iqtisadiyyatı
ölkələri
675107,2
40,53
297891,4
13,74
-377215,8
0
 
cümlədən:
Baltikyanı
ölkələr
1549,2
0,09
5687,0
0,26
4137,8
MDB
650465,9
39,06
243742.5
11,24
-406723,4
/Ä 
Az
ərbaycan rəqəmlərdə, Bakı, 2003-cü il, səh. 51-52. 
236 

---

Ölkələri
M
ərkəzi və 
Şərqi Avropa 
ölkələri
23092,1
1,38
48461,9
2,24
25369,8
2. Bazar 
iqtisadiyyatı 
inkişaf etmiş 
ölkələr
604549,4
36,30
1721628,2
79,42
1117078,9
Q
ərbi Avropa 
ölkələri
435028
26,12
1515036,8
69,89
1080008,5
0 cümlədən: 
Avropa 
Birliyi 
ölkələri
393486,4
23,63
1463371,4
67,51
1069885,0
Q
ərbi 
Avropanın 
dig
ər ölkələri
41541,9
2,49
51665,4
2,58
10123,5
Bazar 
iqtisadiyyatın
da 
inkişaf 
etmiş digər 
ölkələr
169521,1
10,18
206591,4
9,53
37070,3
3. İnkişaf 
ed
ən ölkələr
385690,3
23,15
148002,6
6,82
-237687,7
O cümlədən: 
Keçid və 
m
ərkəzi 
iqtisadiyyatlı 
ölkələr
51395
3,08
2307,8
0,10
-49087,2
237 

---

İnkişaf edən 
dig
ər ölkələr
334295.3
20,07
145694,8
6,72
-188600,5
Qit
ələr üzrə
Avropa
825309,0
49,6
1678948,9
77,5
853639,9
Asiya
711614,2
42.7
420545,6
19,4
-291068,6
Amerika
111712,8
6.7
62809,8
2,9
-49903,0
Afrika
5088,9
0,3
5215,3
0,2
-136,4
Okeaniya
11622,0
0,7
2.6
0.0
-11619,4
7. 
Keçid dövrü iqtisadiyyatlı ölkələr. 
Bu qrupda Az
ərbaycan MDB ölkələrilə iqtisadi ticarət 
əlaqələrində mənfi saldoya malik olmaqla idxal ixracı üstələyir və 
idxal ixracdan 2,7 d
əfə çoxdur. MDB məkanında Azərbaycan 
yalnız Qırğızıstan, Gürcüstan, Tacikistan, Moldova ilə 
iqtisadi-ticar
ət əlaqələrində müsbət saldoya, qalan Rusiya 
Federasiyası, Ukrayna, Belarus, Qazaxıstan, Özbəkistan 
respublikaları ilə sıx ticarət balansı - mənfi saldoya malikdir. 
Eyni zamanda bu qrupda Baltikyanı ölkələrlə, habelə 
M
ərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrilə ticarət balansı müsbət saldoya 
malik olmağa, ixrac idxaldan müvafiq olaraq 3,7 və 2,1 dəfə 
çoxdur. 
2
. 
Bazar iqtisadiyyatı inkişaf etmiş ölkələr. 
Bu qrupa daxil olan Avropa Birliyi ölkələrindən - Almaniya, 
Böyük Britaniya, Belçika, İtaliya, Fransa, İrlandiya, Danimarka, 
Yunanıstanla olan iqtisadi ticarət əlaqələrində Azərbaycan mənfi 
saldoya malikdir v
ə İdxal-ixracdan çoxdur. Lakin bu birliyə daxil 
olan ölkələrdən İtaliya və Yunanıstanla əlaqələrdə Azərbaycan 
müsbət saldoya malikdir. 
238 

---

ümumilikdə bu qrup üzrə idxalın xüsusi çəkisi 36,30%, 
ixracın xüsusi çəkisi isə 79,42% təşkil edir. 
3. 
İnkişaf edən ölkələr. Bu qrupa daxil olan ölkələrlə 
ticar
ət əlaqələrində Azərbaycan ticarət balansında mənfi saldoya 
malikdir v
ə ümumi mal dövriyyəsində idxalın xüsusi çəkisi 
23,15%, ixracın xüsusi çəkisi isə 6,82% təşkil edir. 
Ümumilikdə isə bu qrup keçid və mərkəzi planlı 
iqtisadiyyatlı ölkələrin payında ixracın xüsusi çəkisi - 0,1%, 
idxalında isə 3,08% təşkil edir və inkişaf edən digər ölkələrin 
payında isə idxalın xüsusi çəkisi -20,07%, idxalınkı isə 6,72% 
t
əşkil edir. 
Ölkə qrupları üzrə idxal-ixracın dəyər baxımından təbiili 
göstərir ki, Azərbaycan 1-ci və 3-cü qrup ölkələr və ona daxil olan 
birlikl
ərlə iqtisadi ticarət münasibətlərində mənfi, 2-ci qrup ölkələr 
üzrə isə müsbət saldoya malikdir. 
Respublikanın qitələr üzrə ticarət əlaqələrinin coğrafi 
quruluşu (cədvəl 7) baxımından təhlil göstərir ki, Avropa qitəsi 
üzrə ixrac həcminin xüsusi çəkisi - 77,5%, digər qitələr üzrə isə 
0,2-19,4% t
ərtibində variasiya edir. 
Analoji olaraq idxalda Avropa qit
əsi üzrə bu göstərici - 
49,6% t
əşkil etməklə, qalanları üzrə isə 0,3-42,7% tərtibində 
variasiya edir. 
Qeyd etm
ək lazımdır ki, heç bir birliyə daxil olmayan 
ölkələrlə də iqtisadi əlaqələr vardır və bu əlaqələrə Azərbaycanla 
İqtisadi əməkdaşlıq edən dünyanın digər ölkələri daxildir. Lakin 
onlar iqtisadi 
əlaqələrdə yüksək xüsusi çəkiyə malik deyildirlər və 
bu 
əlaqələr daimi xarakter daşımır. 
Son İllərdə (diaqram 3, cədvəl 8, 2001-2002-ci il 
m
əlumatları üzrə) respublikanın xarici ölkələrlə iqtisadi əlaqələri 
daha da intensivl
əşmişdir. Xüsusilə, xarici ölkələrin şirkətləri ilə 
239 

---

bağlanan dövlət səviyyəli müqavilələr üzrə idxal və ixrac olunan 
m
əhsulların xüsusi çəkisi artmışdır. 
Göründüyü kimi, idxal olunan məhsulların 39,06 faizi 
MDB ölkələrinin, 23,63 faizi Avropa Birliyi ölkələrinin, 37,8 faizi 
is
ə inkişaf edən digər ölkələrin, ixracda isə 11,24 faizi MDB 
ölkələrinin, 67,51. faizi Avropa Birliyi ölkələrinin, 6,72 faizi isə 
inkişaf edən digər ölkələrin payına düşür. 
T
əhlil göstərir ki, ixracda Avropa Birliyi, idxalda isə MDB 
ölkələri yüksək xüsusi çəkiyə malikdirlər. Bunu hər şeydən əvvəl, 
bu ölkələrin bir-birinə yaxın olmaları, nəqliyyat şəbəkəsinin yaxşı 
inkişafı, eyni zamanda uzun illər bir-biri ilə geniş iqtisadi 
əlaqələrə malik olmaları şərtləndirmişdir. 
Ümumilikdə İtaliya mal dövriyyəsində dominantlıq edir. 
Dig
ər ölkələrin payı isə İdxalın strukturunda ümumi idxala 
nisb
ətən (cədvəl 8) Rusiya 16,76%, Ukrayna 4,77%,Türkiyə 
9,81%, ABŞ 5,90%, Almaniya 4,99%, Böyük Britaniya 5,09%, 
Türkmənistan 5,65%, Qazaxıstan 10,46%, İran 3,46%, Fransa 
7,06% v
ə s. təşkil edirlər. İdxalın strukturunda isə digər ölkələrin 
xüsusi çəkisi 0,2-1,8% arasında dəyişir. 
240 

---

---

---

---

n
ə malik olan ölkələrdə öz müəssisələrinin filiallarını yaratmaqla 
h
əmin ölkələrdə milli sənayenin inkişafını sürətləndirirlər. 
Dünya iqtisadiyyatında transmilli şirkətlərin sayı və xüsusi çəkisi 
artır. Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr dünya bazarına 
əsasən hazır məhsul, qabaqcıl texnologiya, yəni daha çox elmi 
tutumlu m
əhsullar çıxarırlar, həmin texnologiyanı alan ölkələr 
is
ə tez bir zamanda onu tətbiq edərək milli iqtisadiyyatın 
formalaşmasını sürətləndirirlər. Kapitalizmin klassik ölkələrinin 
bir 
əsrdə keçmiş olduqlan iqtisadi inkişaf yolunu bu ölkələr cəmi 
10-15 ild
ə qət edirlər. 
M
əlumdur ki, milli gəlir yalnız istehsal prosesində yaranır. 
O
na görə də, dövlət orqanları istehsalla məşğul olan sahibkarlara 
h
ər vasitə ilə bir daha yardım göstərməli və vergilərdə onlara 
müəyyən güzəştlər etməlidir. 
ABŞ kimi qabaqcıl sənaye ölkəsi belə, milli iqtisadiyyatı 
daha da inkişaf etdirmək üçün sahibkarlara güzəştli şərtlərlə 
kredit verir, vergil
ərdə onlara güzəştlər edir. Onlar bilirlər ki, 
m
əhsul istehsalının çoxalması qiymətlərin aşağı salınması, 
m
əhsulların rəqabət qabiliyyətinin artımı əhalinin həyat 
s
əviyyəsinin yüksəlməsi deməkdir. 
Milli 
iqtisadiyyatı dirçəltmək, daxili bazarı qorumaq üçün 
bir sıra təxirəsalınmaz tədbirlər görülməlidir. Bunu inzibati yolla 
deyil, 
iqtisadi 
metodlarla 
h
əyata 
keçirmək 
daha 
m
əqsədəuyğundur. Belə ki, kənardan gətirilən, respublikada 
istehsalı üçün imkan və şərait olan məhsullara yüksək gömrük 
tarif d
ərəcəsi tətbiq etməklə yerli istehsalın artımı üçün stimul 
yaradılmalıdır. 
T
əhlil göstərir ki, iqtisadi əlaqələr sabit deyildir, onlar 
dövrü olaraq, əsaslı dəyişikliklərə uğramaqla, eyni zamanda 
m
əhsuldar qüvvələrin inkişafı və yerləşməsində baş verən də 
244 

---

yişiklikləri əks etdirir, əmək bölgüsü dərinləşdikcə İqtisadi 
əlaqələrdə İştirak edən sahələrin sayı artır yə əlaqələr təkmilləşir, 
İqtisadi əlaqələrin İnkişafında mütərəqqi keyfiyyət dəyişiklikləri 
baş verir. 
İqtisadi əlaqələrin dinamikliyi iqtisadiyyatın ayrı-ayrı 
sah
ələri, müəssisələr arasında uzun müddət sabit istehsal 
əlaqələrinin olmasını tələb edir. Sahəİərarası istehsal 
əlaqələrinin və propor- siyalannın təkmilləşməsi, məhsuldar 
qüvvələrin yerləşdirilməslnln yaxşılaşdıniması rayonlararası və 
rayondaxili 
əlaqələrin səmərə- ləşdlrllməsl İlə müşayiət olunur kl, 
bu da öz növbəsində səmərəsiz yükdaşımalannı əsaslı surətdə 
ixtisara salır. 
T
əbii-İqlim və torpaq şəraiti, əhalinin sayı və tərkibi, 
mineral xammal v
ə yanacaq - energetika resurslan ilə təmin 
olunma d
ərəcəsi, sənayenin və kənd təsərrüfatının İnkişafı və 
ixtisaslaşlaşdml- ması əmək bölgüsünün xarakterini müəyyən 
edir. Əmək bölgüsü və istehsalın ixtisaslaşması nəticəsində 
istehsa
lçılardan hər biri mal göndərməklə, öz tələbatlannı 
ödəmək üçün digər mallar alırlar. Beləliklə, iqtisadi əlaqə hər iki 
t
ərəf üçün qarşılıqlı fayda və yüksək iqtisadi səmərə verməklə, 
iqtisadi z
ərurətə çevrilir. 
İctimai əmək bölgüsü və iqtisadi əməkdaşlığın əsas 
prinsipi 
əmək məhsuldarlığının artımının təmin olunması, məhsul 
istehsalı və onun daşınmasına sərf olunan maddi və əmək 
m
əsrəflərinin ixtisar edilməsidir. İctimai əmək bölgüsünün əsas 
m
əqsədi budur. 
İqtisadi əlaqələr mürəkkəb proses olmaqla, istehsal və 
t
ədavül dairəsini əhatə edir, istehsalın ixtisaslaşmasının 
t
əkmilləşməsini, ərazi istehsal komplekslərinin formalaşması və 
inkişafını, istehsalın səmərəliliyinin artmasını stimullaşdırır. 
245 

---

Dem
əli, iqtisadi əlaqələrin formalaşması və təkmilləşməsi 
m
əhsuldar qüvvələrin inkişafından əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. 
İnkişafın tarixi xüsusiyyətləri, müxtəlif təbli və İqtisadi 
şərait, Azərbaycanın əlverişli nəqliyyat-iqtlsadi mövqeyi 
iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin inkişafı üçün olduqca əlverişli 
şərait yaradır. 
Az
ərbaycana idxal olunan məhsullar arasında buğda, 
un, şəkər və şəkər tozu, kərə yağı, marqarin, bitki yağları, mal əti, 
qoyun 
əti, makaron məmulatı, düyü, kartof, çay, yumurta, 
şirniyyat məmulatları, uşaq yeməkləri, meyvə və tərəvəz şirələri, 
siqaretl
ər, şinlər, tikili mallar, ayaqqabı, pambıq parçalar, 
televizor 
v
ə audio-video maqnitofonlar, minik və yük 
avtomobill
əri, mebel və s. məhsullar üstünlük təşkil edir. 
Əlbəttə, Azərbaycan iqtisadiyyatının müasir səviyyəsi 
əhalinin artan tələbatını ödəmək iqtidannda deyildir. Ona görə 
d
ə, bütün dünya ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycan da öz 
t
ələbatını ödəmək və onun çeşidini yaxşılaşdırmaq üçün dünya 
ölkələrilə əməkdaşlıq etməlidir. Respublikaya audio-video 
maqnitofonlar, minik v
ə yük avtomobilləri, televizor, traktor, 
kombayn g
ətirilməsi qanunuyğun haldır. Çünki həmin mallara 
olan t
ələbat yalnız xaricdən gətirilən mallar hesabına ödənilir. 
Lakin yuxarıda göstərilən məhsulların əksəriyyətini 
Az
ərbaycanda İstehsal etmək üçün şərait və imkan vardır. 
İdxalın strukturunda heyvandarlıq, bitki məhsullan, yeyinti 
s
ənaye məhsulları, alkoqollu və alkoqolsuz içkilər, tütünlə birlikdə 
37,3 faiz t
əşkil edir. Halbuki həmin məhsulların əksəriyyətini 
respublikada istehsal etm
əklə onların xüsusi çəkisini xeyli aşağı 
salmaq olar. Əgər maşınlar, avadanlıqlar və mexa- nizmlərin 
yüksək xüsusi çəkiyə malik olmasını (19,2 faiz) ob 
246 

---

yektiv 
amill
ər şərtləndirirsə, digər məhsulların idxalın 
strukturunda yüksək xüsusi çəkiyə malik olmalarına haqq 
qazandırmaq olmaz. Çünki həmin məhsulların daşınması yüksək 
n
əqliyyat xərcləri ilə müşahidə edilir Təxmini hesablamalara 
görə, uzaq məsafələrdən məhsul daşınmasına sərf olunan 
x
ərclər istehsal xərclərinin 60-70 faizini təşkil edir. Ona görə də, 
çalışmaq lazımdır ki, istehsal üçün şərait və imkan olan 
m
əhsullar respublikada istehsal olunsun. Bu isə uzaq 
m
əsafələrdən səmərəsiz yükdaşımalarının qarşısını alar, ən 
əsası isə yerli ehtiyatlardan istifadə etməklə, sosial-iqtisadi 
g
ərginliyi azaldar, xaricə valyuta axınının qarşısı alınar, 
respublika büdcəsinə daxilolmalar artar. Sivil ölkələrdə yerli 
istehsalçıları həvəsləndirmək üçün bir sıra təxirəsalınmaz 
t
ədbirlər həyata keçirilir, onlara güzəştli kredit verilir, vergilərdə 
güzəştlər edilir və bununla da daxili bazar qorunur.