M əsləhətçi: C. Q. Nuriyev. Elm V ə Təhsil Mərkəzi «Təfəkkür»

MejtcdynapodHbiıt 6ırjnec Poccuu. )KypHa,ijV9H, 1996, c.l9. 
248 

---

I. Keçid dövrü öz mahiyyəti etibarı ilə respublikada 
bazarın formalaşması və həmin keyfiyyət aspektində real bazar 
münasibətlərinin təşəkkülü ilə başa çatmalıdır. 
Əlbəttə, bəzi müəlliflərin iqtisadi İnkişafda Markssayağı 
sıçrayışın mümkünlüyü barəsindəki fikirləri ilə razılaşmaq 
düzgün olmazdı. Belə ki, marketinqdən istifadə heç də arzu 
edildiyi kimi «alıcı» bazarının bərqərar olmasına gətirib 
çıxartmayacaqdır. Sübut etməyə ehtiyac yoxdur ki, «alıcı» və 
«satıcı» bazarları iqtisadi inkişafın keyfiyyət fərqləri olmaqla, 
müəyyən mərhələləri Özündə əks etdirirlər. «Satıcı» bazan 
s
ənayeləşmə dövrünün, «alıcı» bazarı isə informasiya dövrünün 
bazarlarıdır. Əgər Azərbaycanda sənayeləşmə dövrü başa 
çatmayıbsa, mövcud istehsalat sahələri ən yaxşı halda ya 
xammal - 
yarım- fabrikat yönümlü, ya da sabiq SSRİ iqtisadi 
m
əkanı çərçivəsində olduğu kimi texnoloji zəncirin həlqələrindən 
birldirs
ə, onda hansı «alıcı» bazarından, tələbin keyfiyyət 
üstünlüyündən danışmaq olar. 
Dig
ər tərəfdən isə «alıcı» bazarı, real məzmunlu «satıcı» 
bazarının İnkişaf təmayülündən başqa bir şey deyildir. Yəni, 
əvvəlcə «satıcı» bazarı formalaşmalıdır ki, göstərilən istiqamətdə 
t
ərəqqinin əldə edilməsi üçün maddi əsas yaransın. Beləliklə, 
keçid dövrünün iqtisadi təbiətinin qismən olsa da (məhz xarici 
ticar
ətin konseptual əsasları baxımından) təsviri göstərir ki, xarici 
iqtisadi f
əaliyyətin fundamental prinsipləri labüd olaraq alınacaq 
n
əticənin mahiyyətinə zidd olmamalıdır. 
Fikrimlzc
ə, müasir reallığın bütün zəruriyyətlərini əks 
etdirm
ək baxımından yuxarıda göstərdiyimiz konsepsiya 
praqma- tikliyi il
ə səciyyələnə bilər. 
249 

---

II. 
Real bazar münasibətlərinin təşəkkülü prosesi başa 
çatdıqdan sonra ölkədə həm iqtisadi bazisin sosial-iqtisadi 
mahiyy
ətində, həm də cəmiyyətin siyasi təşkilində köklü 
keyfiyy
ət 
d
əyişiklikləri 
baş 
verməklə 
ölkənin 
dünya 
iqtisadiyyatına funksional inteqrasiyası baş verəcəkdir. Bu 
proses 
xarici 
amill
ərdən qarşılıqlı asılılığı daha da 
gücləndirəcəkdir. Göründüyü kimi, xarici ticarətin konsentual 
əsasları 
ölkənin 
inkişaf mərhələlərinə 
uyğun 
şəkildə 
formalaşdırılmalı və metodoloji prinsiplərin tarixi səciyyə daşıdığı 
birm
ənalı şəkildə qəbul olunmalıdır. 
III. 
Ölkənin xarici ticarət konsepsiyası bütövlükdə iqtisadi 
t
əhlükəsizlik konsepsiyasının tərkib elementi kimi nəzərdən 
keçirilməli və formalaşdırılmalıdır. Belə ki, dövlətin iqtisadi 
t
əhlükəsizlik sisteminin yaradılması və möhkəmləndirilməsi 
başlıca olaraq ticarətin təşkili və inkişafından birbaşa asılıdır. 
H
ər şeydən əvvəl, qarşılıqlı münasibətlərdə üzvi birliyə 
nail olmaq, yarana bil
əcək antaqonist ziddiyyətlərin daha az itki 
il
ə aradan qaldırılmasına imkan yaradır. Xarici ticarətin 
strukturunda baş verən dəyişikliklər ölkənin maddi rifahına təsir 
göstərir. Eləcə də əvvəllər qeyd etdiyimiz kimi, bütövlükdə 
iqtisadi f
əaliyyətin təşkili və idarə edilməsində daxili və xarici 
amill
ərin rolunu qiymətləndirmək lazımdır. Aydındır ki, ölkənin 
iqtisadi t
əhlükəsizlik konsepsiyası inkişaf prosesində müəyyən 
keyfiyy
ət dəyişikliklərinə uğrayır. Real bazar münasibətlərinin 
t
əşəkkülü prosesinə paralel olaraq ümummilli mənafelərin 
n
əzərə alınması başlıca şərtdir. 
Bel
ə ki, iqtisadi münasibətlərin getdikcə dərinləşməsi 
ölkənin həm iqtisadi təhlükəsizlik konsepsiyasında, həm də xarici 
ticar
ətində əsaslı dəyişikliklər tələb edir. 
2.S0 

---

IV. 
Dünya təcrübəsi göstərir ki, ölkələrin inkişaf yollarının 
seçilməsi son dərəcə mühüm məsələlərdən biridir. Ümumiyyətlə, 
milli iqtisadiyyatın xarici amillərlə sıx əlaqəliliyi və qarşılıqlı 
asılılığı baxımından 3 inkişaf modelini fərqləndirmək 
mümkündür: 
1) 
İqtisadiyyatın ixrac yönümünün yüksəldilməsini 
n
əzərdə tutan inkişaf modeli; 
2) 
İdxalı əvəz edəcək istehsal sahələrinin inkişaf modeli; 
3) 
İqtisadi inteqrasiya modeli. 
Bu modell
ərdən hər hansı birinin seçilməsi öz mahiyyəti 
etibaril
ə xarici ticarət konsepsiyasının formalaşdırılması 
dem
əkdir. Buna görə də, Azərbaycanın mövcud potensialı 
baxımından bunlardan hansının daha məqsədəmüvafiq 
olduğunu araşdırmaq zəruridir. 
Bel
əliklə, İxrac yönümlü inkişaf müasir beynəlxalq iqtisadi 
münasibətlər sistemində mühüm yer tutan modellərdən biridir və 
milli iqtisadiyyatın göstərilən istiqamətdə inkişafını tələb edir. 
Lakin Az
ərbaycan Respublikasının bu modeli tətbiq etməsi üçün 
aşağıda göstərilən bir sıra problemlərin həlli vacibdir: 
1) 
Dünya bazarında yaranmış vəziyyət məhsul və 
xidm
ətlərin ixracatında tamamilə yeni amillərə və parametrlərə 
əsaslanmağı tələb edir. Belə ki, müasir texnika və 
texnologiyaların tətbiqi, yeni mallar İstehsal artımının və 
r
əqabətin qeyri-müəyyənliyi dünya standartlarına cavab 
verm
əyən məhsullar istehsal edən Azərbaycanın İxrac 
imkanlarını xeyli məhdudlaşdırır; 
2) 
İxrac yönümlü inkişaf rəqabətə davam gətirməyi, yeni 
üstünlüklər yaratmağı tələb edir. Yəni, İnfrastruktura, marketinq 
v
ə yeni texnologiyaların əldə edilməsi məqsədi ilə fasiləsiz olaraq 
investisiya qoyuluşları həyata keçirilməlidir. Aydındır ki, 
251 

---

müasir şəraitdə maliyyə-valyuta resursları hətta minimal tələbləri 
ödəmək iqtidarında olmadığı bir dövrdə göstərilən istiqamətdə 
irih
əcmli kapital qoyuluşlarının həyata keçirilməsi mümkün 
deyildir: 
3) H
ətta bütün imkan və vəsaitlərin mövcudluğu 
şəraitində belə ixrac yönümlü irıkişaf modelinin tətbiqi və onun 
rolunun yüksəldilməsi istənilən nəticəni verə bilməz. Belə ki, milli 
iqtisadiyyatın 
ixrac 
yönümünün 
gücləndirilməsi 
xarici 
bazarlardan ixrac asılılığı yaradır və nəticədə daxili sosial-iqtisadi 
situasiyaya güclü təsir göstərir. Aydındır ki, ənənəvi 
t
ərəf-müqabillərində də iqtisadi situasiyanın pisləşməsi 
z
əncirvarı 
reaksiya 
doğurmaqla 
ölkədə 
sta
qfliyasiyanı 
sürətləndirərək böhranlı vəziyyət yaradır. Buna görə də, İxracat 
prosesinin 
əsas hissəsinin yönəldiyi xarici bazarlara əməli 
yardım edilməsi problemi meydana çıxır ki, bu da qlobal qarşılıqlı 
asılılığın yeni keyfiyyət aspektləri kimi səciyyələnə bilər. 
Ölkənin xarici ticarət konsepsiyasının ağırlıq mərkəzi kimi 
idxalı əvəz edəcək istehsal sahələrinin təşkili modelinin də bir 
sıra nöqsanları vardır. 
Əlbəttə, ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyi baxımından bir sıra 
mal v
ə mal qrupları üzrə (məsələn, ərzaq məhsulları) idxal 
asılılığına son qoyulması mühüm problemlərdən biridir. Lakin 
bütün məhsul və xidmətlər üzrə idxalı əvəz edəcək istehsal 
sah
ələrini inkişaf etdirmək həm mövcud potensial, həm də 
sosial-iqtisadi s
əmərəlilik baxımından qeyri-mümkündür. İdxalı 
əvəz edəcək istehsal sahələrinin təşkili irihəcmli investisiya 
qoyuluşları tələb edir, digər tərəfdən, ölkənin müxtəlif istehsal 
amill
əri ilə təchizi dərəcələri arasındakı fərq öz-özlüyündə xarici 
ticar
ətin strukturunu müəyyənləşdirmək imkanı verir ki, bunun da 
252 

---

heç bir əsas olmadan dəyişdirilməsi xarici ticarət sferasında 
böyük itkilərlə nəticələnə bilər. 
Şübhə yoxdur ki, bazar iqtisadiyyatına keçid dövrü 
ərzində Azərbaycanın xarici ticarət konsepsiyasının əsas 
metodoloji 
prinsipi müqayisəli üstünlüklərdən ibarət olmalıdır. 
Buna görə də, bütün məhsul növləri üzrə idxalı əvəz edəcək 
istehsal sferalarının təşkili istənilən səmərəni verməyəcəkdir. 
Fikrimizc
ə, ölkənin xarici ticarət konsepsiyasının əsas 
istinad bazası regional iqtisadi inteqrasiya çərçivəsi daxilində 
yaradılan azad ticarət blokları ola bilər. Avropa Azad Ticarət 
Assosiasiyası tipli ticarət zonalarının təşkili həm keçid dövrü 
ərzində, həm də perspektivdə daxili və xarici iqtisadi fəaliyyətin 
optimal uyğunluğuna əsaslanan xarici ticarət konsepsiyasını 
formalaşdırmağa və tətbiq etməyə imkan verərdi. Dünya 
t
əcrübəsindən məlumdur ki, regional iqtisadi inteqrasiyanın 5 
ardıcıl İnkişaf mərhələləri vardır;^^ 
- azad ticar
ət zonası; üzv ölkələr arasında ticarət 
sferasında bütün məhdudiyyətlər ləğv edilir; 
- 
gömrük ittifaqı; göstərilənlərlə yanaşı üçüncü ölkələrə 
qarşı vahid gömrük tarifi dərəcələri tətbiq edilir; 
- 
ümumi bazar; məhsul istehsalı və satışını blokdaxili 
h
ərəkəti tam sərbəstləşdirilərək ümumi bazar məkanı 
formalaşdırılır; 
- iqtisadi ittifaq; iqtisadi qanunvericilik v
ə milli iqtisadi 
siyas
ət identidisasiya olunur və valyuta inteqrasiyası başa 
çatdınlır; 
- tam iqtisadi inteqrasiya; federativ yaxud konfederativ 
prinsipl
ər əsasında yeni dövlət yaradılır.