M əsləhətçi: C. Q. Nuriyev. Elm V ə Təhsil Mərkəzi «Təfəkkür»

“ 
flomanoe fi.C. Rnemuna mop^oaiH Kanunuı:ntamıuecKiı.\ anpaıı. 
M.: 
«Mejıcdy- 
napoöfihie oniHOutenu}i», 1973, c. 262 
257 

---

XX 
əsrin əvvəllərində azad rəqabətin inhisarçı rəqabətlə əvəz 
olunması və inhisarların güclü inkişafı ilə əlaqədar olaraq 
proteksionizm xeyli güclənmişdir. 
Xarici ticar
ətin azalan əhəmiyyəti nəzəriyyəsinin banisi 
V. 
Zombartın fikrincə, kapitalizm inkişaf etdikcə ayrı-ayrı 
ölkələr arasında ticarət-iqtisadi əlaqələr zəifləyir və həmin 
ölkələrin təsərrüfatları daha çox qapalı və bir-birindən təcrid 
olunmuş vəziyyətə gəlib çıxır. 
Bununla 
bel
ə, 
dünya 
təcrübəsi 
göstərir 
ki, 
proteksionizmd
ən ən geniş surətdə istifadə edilmiş və bu proses 
indi d
ə davam etməkdədir. Lakin bu heç də total xarakter 
daşımır. Məsələn, Yaponiyada poladəritmə sənayesi, Koreya 
Respublikasında sement İstehsalı, Tayvanda toxuculuq sənayesi 
yüksək gömrük tarifləri ilə xarici rəqabətdən qorunur. 
İqtisadiyyatın digər sahələri tam sərbəst formada fəaliyyətlərini 
h
əyata keçirirlər. 
Qeyd edilm
əlidir ki, hal-hazırda xarici ticarət siyasətində 
tam s
ərbəst və tam protekslonist cərəyanlar mövcud deyildir. Hər 
bir ölkənin xarici ticarət siyasəti, onun iqtisadiyyatının inkişaf 
s
əviyyəsinə, daxili bazardakı situasiyaya və ümumiyyətlə, milli 
xüsusiyyətlərdən 
İrəli 
g
ələn 
c
əhətlərə 
əsaslanaraq 
müəyyənləşdirilir. 
Xarici mal dövriyyəsində elm, kapital tutumlu sənaye 
m
əhsullarının üstünlük təşkil etdiyi İnkişaf etmiş ölkələr özlərinin 
xarici ticar
ət siyasətinin işlənib hazırlanmasında nəinki klassik 
proteksionizm, 
el
əcə də neproteksionizmln metod və 
üsullarından («keyfiyyətin yenidən yoxlanılması»), «standartlann 
milli standartlara uyğunluğunun yenidən yoxlanılması», «ixra- cın 
könüllü məhdudlaşdırılması)) və s.) geniş surətdə istifadə edirlər. 
258 

---

Lakin inkişaf etməkdə olan ölkələr, o cümlədən 
Az
ərbaycan Respublikası mövcud iqtisadi reallıqlar baxımından 
xarici ticar
ət siyasətinin maksimum sərbəstləşdirilməsini həyata 
keçirməyə məcburdurlar. Belə ki: 
1) 
Respublikada 
real 
bazar 
münasibətlərinin 
formalaşması və tamqiymətli xarici iqtisadi fəaliyyətin həyata 
keçirilməsi üçün bütün məhdudiyyətlərin götürülməsi tələb 
olunur; 
2) 
İnkişaf etməkdə olan ölkələr üçün ümumi cəhət onlann 
(o cümlədən, Azərbaycanın) öz imkanları çərçivəsində 
investisiya v
ə iqtisadiyyatda struktur dəyişiklikləri siyasəti 
aparmağa, əsas fondların və bir sıra istehsal sahələrinin yenidən 
qurulmasını həyata keçirməyə, yeni texnika və texnologiya əldə 
edilm
əsinə nail ola bilməmələrindədir. Yeganə çıxış yolu «xariçi 
impuls- 
dan» tam həcmdə İstifadə olunmasından İbarətdir; 
3) H
əmin ölkələrin istehsal etdikləri sənaye məhsulları 
əksər hallarda dünya standartlarına cavab vermir; 
4) 
İnkişaf etməkdə olan ölkələrin, o cümlədən 
Az
ərbaycan Respublikasının ixracında neft və neft məhsulları 
yüksək xüsusi çəkiyə malikdir. 
Bununla yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, formalaşmaqda 
olan, el
əcə də milli iqtisadiyyatın prioritet sahələrinin xarici 
r
əqabətdən qorunmasının böyük iqtisadi əhəmiyyəti vardır və bu 
istiqam
ətdə həyata keçirilməsi labüd olan tədbirlər sistemi işlənib 
hazırlanmalıdır. 
Fikrimizc
ə, yerli sənaye məhsullarının xarici rəqabətdən 
qorunmasında ən təsirli vasitə proteksionist gömrük 
rüsumlarının tətbiqi ola bilər. Aydındır ki, bu halda idxal olunan 
s
ənaye məhsullarına qoyulacaq gömrük rüsumlarının məbləği 
h
əmin məhsulların daxili bazardakı pərakəndə satış qiymətləri 
ya yerli 
259 

---

m
əhsulların qiymətləri səviyyəsində olmalı, ya da ondan yüksək 
olmalıdır. 
Bel
əliklə, bazar iqtisadiyyatına keçidin müvəffəqiyyətlə 
başa çatdırılması, iqtisadiyyatın zəruri artım tempinə nail 
olunması və dünya iqtisadiyyatına səmərəli qovuşma xarici 
ticar
ət siyasətinin maksimum sərbəstləşdirilməsini tələb edir. 
Qeyd etm
ək lazımdır ki, bu sahədə 5 aprel 1994-cü il 
tarixli 
«Azərbaycan 
Respublikasında 
xarici 
ticar
ətin 
s
ərbəstləşdirilməsi haqqmda» və «Azərbaycan Respublikasında 
xarici ticar
ətin daha da liberallaşdırılması haqqında» 24 iyun 
1997-ci il tarixli Az
ərbaycan Respublikası prezidentinin 
f
ərmanları önəmli rol oynamışdır. Həmin fərmanlarda bazar 
mexanizml
ərinin geniş tətbiqi əsasında iqtisadiyyatın yenidən 
qurulması və inkişafında dönüş yaratmaq, xarici bazar 
subyektl
əri ilə qarşılıqlı faydalı ticarət və iqtisadi əlaqələri 
genişləndirmək, onların səmərəliliyinin yüksəldilməsi, xarici 
bazarlara m
əhsul satışında və idxalda daxili bazar subyektlərinin 
f
əaliyyətinin sərbəstləşdirilməsi, ticarət əlaqələrinin daha da 
liberallaşdırılması, genişləndirilməsi, respublikada idxal-ixrac 
əməliyyatlarının tənzimlənməsi qaydalan respublikanın valyuta 
ehtiyatlarının və ixrac potensialının artırılmasında onların 
marağının gücləndirilməsi və s. cəhətlər üzrə aidiyyəti! qərarlar 
q
əbul olunmuşdur. 
Bu 
f
ərmanlarla 
m
əhsulların 
xarici 
ticarətində 
m
əhdudiyyətlər aradan qaldırılmış bütün hüquqi şəxslərə strateji 
m
əhsullar üzrə xarici ticarət fəaliyyətini həyata keçirmək 
s
əlahiyyəti verilmişdir. Bununla belə bu dəyişiklik bazar 
subyektl
ərinin sərbəst kommersiya fəaliyyəti yolunda müəyyən 
əngəllər də yaratmışdır. Belə ki, müəssisə və təşkilatların 
g
əlirlərindən Vahid Valyuta Fonduna məcburi köçürmələr məhsul 
növündən asılı 
260 

---

olaraq 10-
70% arasında təşkil etmişdir. Məsələn, neftçıxarma və 
neft emaledici sah
ələrin müəssisələri üçün valyuta mədaxilindən 
köçürmələr 65%, kimya sənayesi - 50-70%, pambıq emalı - 70%, 
tütünçülük - 50-60% təşkil edirdi. Aydındır ki, yüksək 
normativl
ərin tətbiqi nəinki ixrac potensialının inkişafına mənfi 
t
əsir göstərir, həmçinin ixraca olan stimulu da azaldır. 
İxraca nəzarətin formalarından biri kimi strateji 
m
əhsulların respublikadaxili satışında tender yaxud əmtəə 
birjalarından istifadə edilməsini nəzərədə tutulurdu. Burada 
m
əqsəd strateji məhsulların dünya qiymətlərindən aşağı 
s
əviyyədə ixracının qarşısının alınmasından ibarət olmuşdur. 
Dig
ər tərəfdən, valyuta siyasətinin optimallığına nail 
olunması, manatın daxili dönərllliyini, onun digər valyutalara 
nisb
ətən real məzənnəsini müəyyənləşdirən və banklararası 
valyuta birjasının müntəzəm fəaliyyətini təmin edən tədbirlərin 
işlənib hazırlanmasına, məhsul ixracını stimullaşdırmaq üçün 
mana
tı digər valyutalara dəyişdirərkən respublikadan kənara 
m
əhsul satan istehsalçı müəssisələrə üstünlüyün verilməsinə də 
xüsusi diqqət fetirilməsi nəzərədə tutulurdu. 
F
ərmanda nəzərdə tutulan müddəaların tətbiqi xarici 
ticar
ət siyasətinin formalaşmasında və bir sistem kimi fəaliyyət 
göstərməsində mühüm rol oynamışdır. Respublikanın xarici 
ticar
ət əlaqələrinin artması və uzaq xarici ölkələrilə 
münasibətlərin sürətli inkişafı xarici ticarət siyasətinin daha da 
t
əkmilləş- dirilməsini tələb edirdi. Bununla əlaqədar olaraq 
Az
ərbaycan Respublikasının prezidenti biri-birinin ardınca 2 mart 
1996-
cı il tarixli «Əməyin ödənilməsi sisteminin təkmilləşdirilməsi 
v
ə xarici iqtisadi əlaqələrin sərbəstləşdirilməsi sahəsində əlavə 
t
ədbirlər haqqında», 6 avqust 1996-cı il tarixli «Azərbaycan 
261 

---

Respublikasında xarici ticarətin tənzimlənməsi haqqında» və bu 
f
ərmana əlavələr və dəyişikliklər edilməsi barədə 24 sentyabr 
1996-
cı il tarixli fərmanlarını vermişdir. Bu fərmanlar 
respublikanın 
xarici 
ticarət 
əlaqələrinin 
maksimum 
s
ərbəstləşdirilməsi və ölkənin xarici ticarət siyasətinin inkişafın 
dinamikasına uyğuniaşdırılması məqsədini daşıyırdı. Belə ki, 
q
əbul edilmiş dəyişikliklər nəticəsində strateji məhsulların sayı 
17-d
ən 4-ə qədər (neft və neft məhsulları, elektrik enerjisi, əlvan 
metallar, pambıq mahlıcı) azaldıldı. Əmtəə birjalarından alınmış 
malların növündən asılı olmayaraq birjanın verdiyi sertifikatı 
gömrük orqanlarında bəyan etməklə ixracına icazə verildi, 
valyuta g
əlirlərinin gizlədilməsi imkanlarını ləğv etmək üzrə 
mühüm dəyişikliklər apanidı və s. 
Apardığımız araşdırmalar göstərir ki, 1991-ci illə 
müqayisədə ölkənin müstəqil dövlət statusunda fəaliyyəti, xarici 
ticar
ət siyasətinin ardıcıl olaraq təkmilləşdirilməsi bir sıra müsbət 
n
əticələr əldə etməyə imkan vermişdir. 
Bel
ə ki, respublikanın xarici ticarət əlaqələrinin 
t
ənzimlənməsi sferasında sistemliliyə nail olunmuş, ölkənin milli 
m
ənafelərinin qorunması istiqamətində irəliləyiş əldə edilmişdir., 
İkincisi, xarici ticarət əlaqələrinin sərbəstləşdirilməsi, 
ölkədə real bazar münasibətlərinin təşəkkülü prosesinə paralel 
olaraq aparılır ki, bu da perspektivdə məqsədəuyğun nəticələrin 
əldə edilməsinə səbəb olacaqdır; üçüncüsü, hal-hazırda yeridilən 
xarici ticar
ət siyasəti əlaqələrinin coğrafiyası baxımından 
çoxtərəflilik, ölkənin hər hansı bir regiondan asılı düşməsinə 
imkan vermir v
ə s. 
Bununla yanaşı, qeyd edilməlidir ki, hələlik respublikanın 
xarici ticar
ət siyasəti ümurinmilli mənafelərlə tam uyğun deyil 
262 

---

dir, bunun 
əsas səbəbi isə müasir inkişaf mərhələsində xarici 
ticar
ət siyasətinin yüksək səviyyədə formalaşa bilməməsi və bir 
sıra faktiki problemlərin mövcud olması İlə əlaqədardır. Söhbət, 
h
ər şeydən əvvəl, xarici ticarət siyasətinin ümumi iqtisadi 
siyas
ətinin tərkib hissəsi olmasından gedir. Məhz bu istiqamətdə 
işə fəaliyyətin təşkili qarşılıqlı əlaqədə və üzvi vəhdətdə 
formalaşdırılmalıdır ki, bu da təbii olaraq, müəyyən problemlər 
yaradır. 
Dig
ər tərəfdən respublikanın hələ bazar iqtisadiyyatına 
keçid dövründə olması, bazar subeyktlərinin tam qiymətli 
kommersiya f
əaliyyətini həyata keçirə bilməmələri, manatın 
dönərli olmaması və s., son nəticədə xarici ticarət siyasətinin 
maddi 
əsası olan cəhətlərin zəruri səviyyədə təşəkkül 
tapmaması digər xarakterli və səviyyəli problemlərin meydana 
çıxmasını şərtləndirir. 
H
əmçinin, qeyd olunmalıdır ki, mal və xidmətlər üzrə 
xarici 
ticar
ət 
əlaqələrinin 
t
ənzimlənməsi 
xüsusiyyətləri 
texnologiya, Nou-hau v
ə s. üzrə ticarətin təşkilinə birbaşa təsir 
göstərirsə, digər tərəfdən kapitalın miqrasiyasını, ölkəyə xarici 
investisiyalann c
əlb edilməsini şərtləndirməklə bütövlükdə 
ölkənin 
beyn
əlxalq 
iqtisadi 
münasibətlər 
kompleksinin 
formalaşmasında mühüm rol oynayır. Başqa sözlə, mal və 
xidm
ətlər üzrə xarici ticarət əlaqələri əksər hallarda kapital 
ixracının alternativ variantına çevrilir ki, bu da xarici 
investisiyalara böyük ehtiyacı olan ölkənin xarici ticarət 
siyas
ətində nəzərə alınmasını zəruri edir. 
Ölkədə normal istehlak bazarının formalaşması, istehlak 
bazarının təmin olunması və tarazlaşdırılması, ilk növbədə, tələb 
v
ə təklifin həcmi və strukturu, istehlakçıların gəlirləri və qiymətlər 
arasında uyğunluq olmasını tələb edir. Belə uyğunlu 
263 

---

ğun yaranması əhəmiyyətli dərəcədə xarici iqtisadi əlaqələrdən 
asılıdır. Əhalinin və ölkənin tələbatı yalnız daxili istehsal 
hesabına deyil, həm də idxal hesabına formalaşır. Bundan əlavə 
idxal hesabına yerli istehsalı inkişaf etdirmək və səmərəliliyini 
artırmaq üçün əlavə imkanlar yaranır. 
Xarici iqtisadi 
əlaqələr istehlak bazarında tələbin 
formalaşmasına təsir göstərir, tələbin çoxsahəli və çoxçeşidli 
strukturu formalaşır, digər tərəfdən rəqabətin artması nəticəsində 
istehlakçıların seçim imkanları genişlənir və qiymətlərin aşağı 
düşməsi ilə əlaqədar olaraq əhalinin alıcılıq qabiliyyəti yüksəlir. 
Xarici iqtisadi 
əlaqələr istehlakçıların gəlirlərinə də təsir 
göstərir. Belə ki, istehsal imkanlarının genişlənməsi hüquqi və 
fiziki şəxslərin məşğulluq səviyyəsinin yüksəlhnəsinə və onların 
g
əlirlərinin artmasına səbəb olur. Digər tərəfdən əhalinin 
müəyyən hissəsinin digər ölkələrdə işləməsi və ixrac üçün 
imkanlar yaranır. 
Açıq iqtisadi sistemdə istehlak bazarında rəqabətin idxal 
hesabına güclənməsi qiyrinətlərə də güclü təsir göstərir. 
Yuxarıda qeyd edilənləri ümumiləşdirərək bu qənaətə gəlmək 
olar ki, xarici iqtisadi 
əlaqələr hər hansı bir ölkədə istehlak 
bazarının formalaşmasına həm birbaşa, həm də dolayı təsir 
göstərir. 
Birbaşa təsir bilavasitə idxal-ixrac əməliyyatları ilə 
əlaqədar olduğu halda, dolayı təsir çoxsahəlidir və bunun 
aşağıdakı istiqamətləri vardır: 
- 
istehlak malları üzrə daxili bazar tələbatının inkişafı və 
ödənilməsi üçün imkan yaranması; 
- daxili bazar t
ələbatından artıq istehsal olunan mallar 
üçün xarici bazarlara çıxış imkanının yaranması; 
264 

---

- 
bazarın genişlənməsi nəticəsində rəqabət mühitinin in- 
kişcjfı və bunun nəticəsində qiymətlərin aşağı düşməsi; 
' - beyn
əlxalq əmək bölgüsündə üstünlüklərə uyğun 
ixtisaslaşma nəticəsində İstehsalın inkişaf etdirilməsi və ondan 
daha s
əmərəli istifadə olunması; 
- elmi-texniki t
ərəqqinin nailiyyətlərinin tətbiqi üçün şərait 
yaranması və bunun nəticəsində ölkə iqtisadiyyatında, o 
cümlədən istehlak bazarında dinamikliyin artması və s. 
Müqayləsəli üstünlük prinsipindən məlumdur ki, hər bir 
hüquqi və fiziki şəxs özünün daha yaxşı bacardığı İşlə məşğul 
olmalıdır. Bu halda o. həm özü, həm de cəmiyyət qazanır. Bu 
t
əkcə ölkə İqtisadiyyatının subyektlərinə aid deyil. Hüquqi və fiziki 
şəxslərin birinin digərinə nisbətən müqayisəli üstünlüyü olduğu 
kimi, bu v
ə ya digər malın istehsalında bir ölkənin hər hansı bir 
şirkəti, digər ölkənin şirkətlərinə nisbətən müqayisəli üstünlüyə 
malik olur. Odur ki, beyn
əlxalq əmək bölgüsü və ölkələrarası 
mübadilə obyektiv zərurətdən irəli gəlir, ona görə də, ölkələrarası 
ticar
ət hər bir ölkə üçün lazımdır. Lakin bu İşi dövlət bazarın 
ixtiyarına buraxa bilməz. 
Tarix
ən XİF-in dövlət tənzimlənməsinə münasibətdə iki 
əsas meyli formalaşmışdır: azad ticarət və proteksionizm. 
Azad ticar
ət tərəfdarları (A.Smlt, D.Rikardo, J.B.Sey, 
E.Xekşer, B.Olin, R.Vernon, P.Stolper və b.) fikirlərini belə 
əsaslandırırlar ki, maneəsiz həyata keçirilən ticarət qarşılıqlı 
faydalı beynəlxalq əmək bölgüsünə kömək edir, bütün ölkələrin 
real milli m
əhsulunu potensial olaraq xeyli artırır və bütün yer 
kürəsində həyat səviyyəsinin yüksəlməsinə İmkan yaradır. 
Proteksionizm t
ərəfdarları (T.Eşli, F.Zombart, C.Keyns, 
A.Hamilton v
ə b.) isə öz fikirlərini ənənəvi təşəkkül tapmış 
265 

---

iqtisadi durumu saxlamaq, yeni yaranan milli s
ənaye sahələrini 
qorumaq, dövlət büdcəsinin gəlirlərini artırmaq, dempinqi (başqa 
ölkələrin bazarlarında, həmin ölkələr üçün «normal» 
qiym
ətlərdən aşağı malların satılmasıdır) neytrallaşdırmaq, 
ölkənin müdafiə qabiliyyətini lazımi səviyyədə saxlamaq zərurəti 
v
ə s.ilə əsaslandırırlar. 
Dünya təcrübəsi göstərir ki, azad ticarətin müsbət 
s
əciyyələndirilməsi və Ideallaşdınlmasına baxmayaraq, bu ideya 
heç də həmişə gözlənilən nəticələri vermir. Təkcə XX əsrdə azad 
ticar
ət və proteksionizm ideyalarının hər biri iqtisadi fikirdə 
üstünlük əldə etmişlər. 
Dünya təsərrüfat sistemində yaranmış müasir şərait, 
xüsusilə, beynəlxalq iqtisadi inteqrasiyanın sürətli İnkişafı, 
ölkələrin qarşılıqlı iqtisadi asılılıqlarının güclənməsi, transmilli 
korporasiyaların dünya iqtisadiyyatında rolunun artması, dünya 
bazar
ında rəqabətin güclənməsi və s.müxtəlif iqtisadi 
n
əzəriyyələrin xarici iqtisadi əlaqələrin tənzimlənməsinə 
münasibətdə irəli sürdüyü bu və ya digər mülahizələrə diqqətlə 
v
ə yaradıcı yanaşmanı tələb edir. Belə ki, müasir dövrdə dünya 
t
əsərrüfat sistemində baş verən köklü keyfiyyət dəyişiklikləri 
n
əticəsində beynəlxalq iqtisadi münasibətlər mürəkkəb və 
dinamik bir sistem
ə çevrilmiş və bu sistemin ayrılıqda hər bir 
ölkədə milli iqtisadiyyatın. o cümlədən istehlak bazarının 
inkişafına təsiri də xeyli güclənmişdir. 
Müasir dövrdə normal istehlak bazarının formalaşması və 
onun dinamik tarazlı inkişafının təmin olunması məqsədyönlü 
xarici iqtisadi siyas
ət aparılmasını, başqa sözlə xarici iqtisadi 
f
əaliyyətin beynəlxalq hüquq normalarına və dünya praktikasına 
əsaslanan, milli iqtisadiyyatın inkişaf xüsusiyyətlərini və 
266 

---

perspektivl
ərini nəzərə alan və konkret şəraitin tələblərinə cavab 
ver
ən mükəmməl və çevik dövlət tənzimləmə sisteminin 
yaradılmasını nəzərdə tutur. 
Bu, h
əm də, onunla şərtlənir ki, müasir şəraitdə inikşaf 
etm
əkdə olan ölkələrin sənayesi onların geridə qalmış əyalət 
«status»unun saxlanılmasına xidmət edən xarici rəqabətin 
hücumlarından, o cümlədən, dempinq siyasətindən qorunmağa 
m
əcburdurlar. Hər hansı bir məhsulun istehsalında nisbi 
üstünlüyə malik olmaq üçün, həmin istehsalın yaranması və 
inkişafı üçün müəyyən vaxt lazımdır ki. bunu da azad ticarətin 
mövcud olduğu müasir rəqabət şəraitində əldə etmək mümkün 
deyildir. Azad ticar
ət tərəfdarlarının məhz proteksionist siyasətin 
köməyi ilə formalaşma dövrünü keçirərək İnkişaf etmiş və dünya 
bazarında rəqabət üstünlüyü qazanmış sənaye İstehsalını artıq 
yaratmış ölkələr olması da bu fikrin doğruluğunu təsdiqləyir. 
Hazırda dünyanın bütün ölkələrində xarici iqtisadi 
f
əaliyyətin dövlət tənzimlənməsi sistemləri mövcuddur. Ayrı-ayrı 
ölkələrdə bu sistemlərin müəyyən fərqli cəhətlərinə baxmayaraq, 
onların aşağıdakı ümumi prinsipləri var: 
1. Dövlət suverenliyi. Bu prinsip aşağıdakıları nəzərdə 
tutur: 
- 
milli iqtisadi maraqlar (milli iqtisadiyyatın və daxili 
bazarın tarazlı inkişafı, mütərəqqi struktur dəyişikliklərinin stimul- 
laşdırılması, milli iqtisadiyyatın dünya təsərrüfat sisteminə 
s
əmərəli inteqrasiyası və s.) nəzərə alınmaqla müstəqil xarici 
iqtisadi siyas
ət həyata keçirmək; 
- beyn
əlxalq iqtisadi münasibətlər sahəsində bağlanmış 
müqavilə və sazişlərə əməl edilməsi; 
267 

---

- xarici iqtisadi f
əaliyyətin tənzimlənməsini həyata 
keçirən milli dövlət orqanları sisteminin formalaşdırılması (milli 
gömrük orqanları və s.).