M fəLSƏFƏ, onun meydana gəlməsi, predmeti, elmlər sistemində yeri

14.2. İnsanın mənşəyi və cəmiyyətin formalaşması. İnsanın mahiyyətini, onun mənşəyini, jəmiyy-ətin yaranmasını dərindən öyrənmək üçün antropo-sosiogenezisi bilmək lazımdır. İnsana ictimai münasibətlərin məjmusu kimi verilən tərifdən belə bir nətijə çıxarmaq olmaz ki, o, yalnız sosial varlıqdır. Antropososiogenezis sözü üç sözün birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Antropo yunan sözü olub - insan, sosio fransız sözü olub - jəmiyyət, genezis sözü isə - mənşə deməkdir. An-tropososiogenezis dedikdə insanın və jəmiyyətin mənşəyi nəzərdə tutulur. Antropososiogenezis insa-nın fiziki tipinin əmələ gəlməsini, onun əmək fəaliyyətini və eləjə də jəmiyyətin inkişaf mərhələlərini, onların təkamül prosesini, bu pro-sesin amillərini və qanunauyğunluqlarını öyrənir. Antropososiogenezisin əsas probleml-ərinə ən qədim insanların yaranma yeri və dövrü, insanın bilavasitə əjdadı, onun fiziki tipinin təkamülü, mədəniyyətinin tarixi tərəqqisi, ibtidai jəmiyyətin və nitqin yaranması və inkişafı məsələləri daxildir. Antropoloci prosesdə: insa-nın təkamülündə və tarixi inkişafında əsas amil əmək fəaliyyəti olmuşdur.

Əmək alətlərinin hazırlanması və işlədilm-əsi getdikjə insanın təbiətə fəal təsirini artır-maq imkanı vermiş, bioloci amillərin təkamülə təsirini tədrijən aradan qaldırmışdır. İnsanın əmələ gəlməsi, təkamülü və jəmiyyətin tarixi in-kişafı ilə əlaqədar olaraq o, bir–birini əvəz edən aşağıdakı mərhələlərə bölünür: birinji, insanın antropoid əjdadı - müntəzəm surətdə təbii əşyalardan (ağaj və daşlardan, heyvan sümüyü qı-rıqlarından ) istifadə edən, iki ayağı üzərində gəzən ali primatlardan; ikinji, ən qədim insanlar (arxantroplar və paleontroplar) - süni surətdə ha-zırlanmış və müəyyən həddə qədər mürəkkəbləşdi-rilmiş əmək alətlərinin meydana gəlməsi ( jəmiyyətin təşkilinin ibtidai forması onlarla əlaqədardır ); üçünjü, müasir fiziki qurluşlu in-sanlar (neoantroplar) - bu mərhələnin başlanğıjı son paleolit dövrünə aiddir.

Birinji mərhələni təmsil edən primatlar avstralopiteklərə aid edilir ki, onların sümük qa-lıqları Jənubi və Şərqi Afrikada aşkar edil-mişdir. Onlara insanın ən yaxın əjdadının "mo-deli " kimi baxmaq olar. İnsanın əjdadı avstralo-pitekə yaxın, nisbətən daha inkişaf etmiş beyinə malik və iki ayağı üzərində hərəkəti daha təkmil-ləşmiş primatlar olmuşdur. Onlar artıq təbii əşyalar ( ağaj və daş ) üzərində bir qədər işləyib, onlardan alət düzəltməyi bajarırdılar. Onların qalıqları Afrikada aşkar edilmişdir. İkinji mərhələnin nümayəndələri - ən qədim insanların (arxantropların) qalıqları isə Asiyada, Şərqi və Şimali Afrikada və Avropada aşkar edilmişdir. Arxantropların nəsli – qədim insanlar olan pa-leonatroplar (neandertallar ) ikinji mərhələnin son dövrünə aid edilir. Onların müasir insana ox-şar xüsusiyyətləri daha çoxdur. Beyinləri həjminə və quruluşuna görə müasir insan bey-nindən demək olar ki, fərqlənmirlər. Paleontropla-rın hazırladığı alətlər forma və vəzifələrinə görə çox müxtəlifdir. Bu dövrdə primitiv süni ya-şayış yerləri meydana çıxır. Təsərrüfat fəa-liyyətinin əsasını, xüsusilə iri heyvanları ov-layan kollektiv ovçuluq təşkil edirdi. Paleoan-tropların təkamülü hələ də təbii amillərin, təbii seçmənin təsirinə məruz qalırdı. Xariji mühitin qeyri - əlverişliliyi, maddi mədəniyyətin və ij-timai inkişafın aşağı səviyyəsində olması ilə əlaqədar paleoantropların bəzi qruplarının inki-şafı ləngisə də, onların müasir insana - neoantro-pa (kamil insana ) transformasiya yolu ilə getmiş-dir.

Üçünjü mərhələdə, yə'ni müasir insanlara - neoantroplara keçiddə əsas amil ictimai quruluşun və istehsal fəaliyyətinin təkmilləşməsi olmuş-dur. Bunların sayəsində kollektiv irəliləyiş baş vermiş, həmin qrupların sayının tezliklə artma-sına və geniş yayılmasına imkan yaranmışdır. Burada insanların ünsiyyət vasitələrinin, xüsu-silə nitqin inkişafının çox böyük əhəmiyyəti qeyd edilməlidir. Nitq insan birliklərinin, əldə etdikləri konkret biliklərin, müşahidələrin, is-tehsal təjrübəsinin və əmək vərdişlərinin həmin kollektivlərin ayrı-ayrı üzvləri tərəfindən mənimsənilməsinə, toplanılmasına və onların nəsildən - nəsilə verilməsinə imkan yaratmışdır. İnsanın təbiətdən asılılığının azalması, jə-miyyətin yaranması nətijəsində təbii seçmə təkamül amili kimi öz əhəmiyyətini tamamilə itirir, bununla da insanın növ və bioloci təkamülü bitmiş olur.