M irzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti biologiya fakulteti Biologiya yo’nalishi 204-guruh talabasi Ovlayev Shoxruxning Zoologiya fanidan Kurs ishi mavzu

XULOSA
Qadimgi sudralib yuruvchilarning keng tarqalishi va qirilib ketisbi. Sudralib yuruvchilar terisi quruq bo'lgani tufayli suvni juda kam iste'mol qiladi. Ko'pchilik sudralib yuruvchilar hech qachon sliv ichmaydi, faqat oziq tarkibidagi suv bilan qanoat­lanadi. НауоН suv bilan bog'liq bo'lmaganligi va [аоl harakatlanishi tufayli qadimgi sudralib yuruvchilar У er yuzida keng tarqala boshlagan, ular turlarining soni ham ortgan. Юlimlаr bundan 200 mln. уЦ ilgari sudralib yuruvchilar u er yuzida barq uпЬ rivojlanganligini va mavjud barcha muhitni egallaganligini aniq­lashgan. Ular orasida turli muhitga moslashgan bahaybat turlari ham ko'p bo'lgan. Masalan, quruqlikda uzunligi 30 m, og'irligi 50 t keladigan o'txo'r diпozavrlar, uzunligi l0 m keladigan yirt­qich tiraпozavrlar, suvda ho'zirgi delfinlarga o'xshab ketadigan uzunligi l2 m ga yetadigan ixtiozavrlar, havoda esa uchar kaltakesaklar - pterodaktillar hayot kechirgary(2-forzatsga qarang). Dinozavrlarning suyak qoldiqlari va tishlari Markaziy Osiyoning bir qancha hududlaridan topilgan. Qadimgi yirik sudralib yuruv­chilar suv bo'yida yoki suvda hayot _echirishgan, chunki quruq­likda ularning harakatlanishi juda qiyin bo'lgan.
Hozir Suvda va quruqlikda yashovchilar tanasi uzunligi 2—3 sm dan 1,8 m gacha. Terisi yumshoq va yupqa boʻlib, shilimshiq bezlar ishlab chiqaradigan suyuqlik bilan doimo hoʻllanib turadi. Teri gaz va suv almashinuvi vazifasini ham bajaradi. Terining bu xususiyati ularning quruklik muhitiga toʻliq moslanishiga imkon bermagan. Bir qancha turlari terisida zaharli suyuklik ishlab chiqaradigan bezlar ham boʻladi. Suvda va quruqlikda yashovchilar hrz. quruqlikda yashovchi umurtqalilar orasida eng sodda tuzilgan boʻlib, skeletida togʻaylar koʻp. Oldingi oyokdari, odatda 4 barmokli, keyingisi — 5 barmokli. Dumli Suvda va quruqlikda yashovchilardan sirenlarning keyingi oyoqlari, oyoqsizlarning ikkala juft oyoqlari, koʻkrak qafasi boʻlmaydi; ogʻiz boʻshligʻi tubidagi muskullarning qisqarishi tufayli havo oʻpkaga oʻtadi. Ayrim salamandralarda oʻpka boʻlmaydi. Miyacha kuchsiz rivojlangan. Dumsiz Suvda va quruqlikda yashovchilarda oʻrta quloq va nogʻora pardasi rivojlangan. Yuragi 3 kamerali, oʻpkasiz Suvda va quruqlikda yashovchilar yuragi 2 kamerali. Chal yurak boʻlmasiga arteriya qoni, oʻng yurak boʻlmasiga vena qoni va teridan arteriya qoni keladi. Arteriya va vena qoni yurak qorinchasida aralashib ketadi. Gavdadagi boshdan boshka barcha organlar aralash qon bilan taʼminlanadi. Buyragi koʻpchilik baliklarnikiga oʻxshash tana buyrak (mezonefros); buyrak va jinsiy bezlar yoʻli kloakaga ochiladi. Suvda va quruqlikda yashovchilar — gavda harorati oʻzgarib turadigan (poykiloterm) hayvonlar. Hozirgi Suvda va quruqlikda yashovchilar 3 turkum 25—30 oilaga mansub 400 ga yaqin turni oʻz ichiga oladi. Oʻzbekiston hududida dumsizlar turkumiga mansub 2 turi (baqa va qurbaqa) tarqalgan; dumlilar turkumidan tritonlar akvariumlarda boqiladi. Suvda va quruqlikda yashovchilar, asosan, suvda koʻpayadi. Koʻpchilik dumsizlar va ayrim dumlilar uchun tashqi urugʻlanish, koʻpchilik dumlilar va barcha oyoqsizlar uchun ichki urugʻlanish xos. Odatda, tuxum qoʻyadi; ayrim turlari tirik tugʻadi yoki tuxumdan tirik tugʻadi. Lichinkasi voyaga yetgan davridan keskin farq qiladi (ayniqsa, dumsizlar itbaligʻi); metamorfoz orqali rivojanadi. Ayrim kurukdikka tuxum koʻyuvchi dumsizlar metamorfoz rivojlanadi. Dumlilarning ayrim turlari (aksolotl, alp tritoni va boshqalar) uchun neoteniya (voyaga yetmasdan koʻpayish) xos. Voyaga yetgan Suvda va quruqlikda yashovchilar har xil umurtqasizlar, asosan, hasharotlar, itbaliqlar, mikroskopik xdyvonlaar va oʻsimliklar bilan ozikdanadi. Suvda va quruqlikda yashovchilar zararkunanda ekosistemalarning asosiy komponenta boʻlib, koʻpchilik umurtqasizlar soninicheklab turishdagʻamdaboshkaxayvonlarga oziq sifatida katta ahamiyatga ega. Dumsizlarning ayrim turlari (mas, baqalar) bir qancha mamlakatlarda isteʼmol qilinadi. Ayrim Suvda va quruqlikda yashovchilar lab. hayvonlari sifatida ahamiyatga ega. Suv havzalarining ifloslanishi tufayli ayrim turlari soni kamayib bormoqda. 41 turi va kenja turi Xalqaro Qizil kitobga kiritilgan.

Foydalanilgan adabiyotlar